Giresun İli Merkez İlçesinde 126 adet fındık yetiştiren işletmeden anket yolu ile toplanan verilerin değerlendirilmesi sonucu ortaya çıkan sonuçlar aşağıdaki gibi özetlenmiştir:
İşletme başına düşen toplam nüfus mevcudu ilk kuşak işletmelerde 4,02 ve yüksek kuşak işletmelerde ise 4,97 kişidir. Nüfusun en büyük kısmını 15-49 yaş grubundaki aktif nüfus oluşturmakta olup, her iki kuşakta da toplam nüfusun yaklaşık yarısı kadardır. İşletmelerde erkek nüfus ilk kuşakta toplam nüfusun %56’sı oranında tespit edilirken, yüksek kuşakta ise erkek nüfusu toplam nüfusun %46’sı olarak bulunmuştur.
İncelenen işletmelerdeki nüfusun eğitim durumlarına bakıldığında 7 yaş ve üzeri nüfusun büyük çoğunluğunun her iki kuşakta da okur-yazar olduğu görülmekte olup, okur-yazar nüfusun ise yaklaşık yarısını ilkokul mezunları teşkil etmektedir.
İşletmelerde aile işgücü varlığı işletmeler ortalaması itibariyle ilk kuşakta 2,90 EİG ve yüksek kuşak işletmelerde ise 3,32 EİG’dir. İncelenen işletmelerde ortalama ilk kuşakta 350,23 EİG çalışıldığı tespit edilirken, yüksek kuşakta ise 410,35 EİG çalışıldığı hesaplanmıştır. Çalışılan işgücünün işletmeler ortalamasında ilk kuşakta ve yüksek kuşakta yaklaşık %60’ı aile işgücü tarafından ve kalanı ise yabancı işgücü ile temin edildiği hesaplanmıştır. İşletmeler ortalamasında yine her iki kuşakta da %60 oranında atıl işgücünün kaldığı belirlenmiştir.
İncelenen işletmelerde kullanılan arazi varlığının işletme başına ortalama ilk kuşak bölgelerde 28,03 da, yüksek kuşak bölgelerde ise 30,46 da’dır. İncelenen işletmelerin büyük bir kısmı her iki kuşakta da mülk arazi şeklinde belirlenirken, işletmelerin ortalama parsel sayısı ilk kuşak işletmelerde 3,99 adet ve yüksek kuşak işletmelerde ise 5,22 adet olarak tespit edilmiştir. İncelenen işletmelerde kullanılan arazilerin tamamına yakınında (her iki kuşakta da geçerli) fındık yetiştiriciliği yapılmakta olduğu tespit edilmiştir.
İncelenen işletmelerin hesaplanan işletme başına aktif sermayeleri ilk kuşakta 223.019,39 TL iken, yüksek kuşakta ise 172.661,10 TL olduğu görülür. Burada aktif sermayenin içinde arazi sermayesinin büyük pay tuttuğu, her iki kuşakta da yaklaşık %97 olduğu, bunun nedeni olarak da işletmelerin modern teknolojilere ve girdilere verdiği önemin çok az olduğu anlamı taşımaktadır.
Karadeniz Bölgesi şartları düşünüldüğünde arazilerin çok elverişli olmamasından dolayı mekanizasyon ve modern teknolojilerin kullanılması çok zor görülmektedir. Hayvancılık da yeterli seviyede yapılamamakta, ancak aile tüketimi seviyesinde üretim düşünülmektedir. Bununla birlikte işletmelerin malzeme ve para sermayesi de düşük çıkınca, aktif sermayenin içinde arazi veya çiftlik sermayesinin payı çok yüksek kalmaktadır.
Pasif sermayenin incelenen işletmelerde büyük çoğunlukla öz sermayeden oluştuğu, işletmelerin her iki kuşakta da yaklaşık %90 oranında öz sermaye kullanıldığı ve yabancı sermaye oranının çok az olduğu görülmüştür.
İncelenen işletmelerde bitkisel üretim dalında her iki kuşakta da en fazla fındık yetiştirildiği, toplam bitkisel üretimin de yaklaşık %90’ın üzerinde satışının yapıldığı belirlenmiştir. Hayvansal üretim dalında ise değer olarak süt üretiminin en büyük paya sahip olduğu ve yaklaşık %65 oranında ailede tüketildiği her iki kuşak işletmelerde de tespit edilmiştir.
İşletmeler önce üretim dalları itibariyle analize tabi tutulmuş ve işletme faaliyet sonuçları ortaya konmuştur. Bitkisel üretimde brüt üretim değeri işletmeler ortalamasında her iki kuşakta da 13,5 bin TL civarında olduğu ve araştırmanın ana konusu olan fındığın da bitkisel üretim içinde %99 oranında brüt üretim değerine sahip olduğu belirlenmiştir. Hayvansal üretimde brüt üretim değeri işletme başına ortalama ilk ve yüksek kuşakta yaklaşık 1,1 bin TL olduğu ve en fazla değerin büyük baş hayvancılık üretim dalında (her iki kuşakta da %85’in üzerinde) gerçekleştiği tespit edilmiştir.
Bitkisel üretimde değişken masraflar ilk kuşak işletmeler ortalamasında 12,2 bin TL, yüksek kuşak işletmeler de ise 11,8 bin TL hesaplanırken, bitkisel üretim dalı değişken masrafları içinde en büyük paya %99 oranında (her iki kuşakta da geçerli) fındık değişken masrafları yer almaktadır. Hayvansal üretimin değişken masrafları ise yaklaşık 750,00 TL ile ilk kuşak işletmelerde, 950,00 TL ile de yüksek kuşak işletmelerde hesaplanmış ve hayvansal üretimde değişken masraflar en fazla (yaklaşık ilk kuşakta %85 ve yüksek kuşakta %95 oranında) büyükbaş hayvancılık dalına ait olduğu görülmüştür.
Bitkisel üretimde brüt marj ilk kuşak işletmelerde 1.600,00 TL, yüksek kuşak işletmelerde ise 1.900,00 TL civarında hesaplanmış olup, hayvansal üretim dallarında brüt marj yaklaşık ilk kuşak işletmelerde 320,00 TL ve yüksek kuşak işletmelerde de 250,00 TL belirlenmiştir.
Diğer taraftan İncelenen işletmeler bir bütün olarak işletme faaliyet sonuçları ortaya konulmuştur. Brüt hasılanın büyük bir kısmının satış gelirlerinden oluştuğu dikkati çekmektedir. Her iki kuşak işletmelerde de yaklaşık 17 bin TL brüt hasıla gerçekleşmiş, ilk kuşak ve yüksek kuşak işletmelerde brüt hasılanın yaklaşık 3/4 oranında bitkisel üretim satış geliri tespit edilmiştir.
İncelenen işletmelerde işletme masrafları ilk kuşak işletmelerde 19,4 bin TL ve yüksek kuşak işletmelerde de 20,1 bin TL civarında olduğu tespit edilmiştir. İşletme masrafları içinde en büyük payı işgücü masrafları almakta olup, her iki kuşak işletmelerde de yaklaşık %62 oranında işgücü masrafları hesaplanmıştır.
İncelenen işletmelerde net hasıla her iki kuşak işletmelerde de hesaplama sonucunda negatif bir değer almış ve işletmelerin rantabl çalışamadığı sonucuna varılmıştır.
Tarımsal gelir her iki kuşakta da yaklaşık 3,2 bin TL hesaplanmış, ancak 2009 yılı ilk altı ayına ait net asgari ücret yıllık 6.325,56 TL olduğu (Anonim, 2009l) düşünülürse, her iki kuşakta da işletmelerin yeterli tarımsal gelir elde edemedikleri görülmektedir.
İncelenen işletmelerde toplam aile geliri içerisindeki payın büyük bir kısmını tarım dışı gelir oluşturduğu görülmektedir. İşletme başına hesaplanan tarımsal gelir toplam aile geliri içinde yaklaşık ilk kuşakta %30 ve yüksek kuşakta ise %20 oranında ancak yer bulduğu belirlenmiştir.
Araştırmanın ana konusu olan fındığın tek başına yapılan maliyet hesaplamasında; işletmeler ortalamasına göre ilk kuşak işletmelerde yaklaşık 3.000 TL/da tesis masrafı, 1.000 TL/da üretim masrafı ve yüksek kuşak işletmelerde ise yaklaşık 2.500 TL/da tesis masrafı, 850 TL/da üretim masrafı hesaplanmıştır. Üretim maliyetlerinin kg bazında hesaplanması sonucunda ise her iki kuşak işletmelerde de 7,50 TL/kg üstünde maliyet tespit edilmiştir. Fındık yetiştiriciliğinde yapılan net kar hesaplamasına göre ise yine her iki kuşak işletmelerde de negatif sonuç elde edilmiş ve fındık yetiştiriciliği ekonomik olmadığı görülmüştür.
İncelenen işletmelerde ilk kuşakta %80 oranında ve yüksek kuşakta da %95 oranında gübre kullanımında çeşit ve miktar belirlemede kendi tecrübelerine dayalı hareket ettikleri görülmüştür.
Her iki kuşak işletmelerde de işletmeler toprak ve yaprak analizini gereğince yaptırmadıkları, ilk kuşakta her beş kişiden ikisinin (2/5) ve yüksek kuşakta ise her beş kişiden birinin (1/5) analiz yaptırdığı, analiz yaptıranların da ilk kuşakta 1,58 kez ve yüksek kuşakta ise 1,08 kez yaptırdığı görülmektedir. Toprak ve yaprak analizi yaptıran işletmelerin ilk kuşakta büyük bir kısmı (%80 civarında) analiz sonucu uygulamadan iyi bir sonuç elde ettiği tespit edilirken, yüksek kuşakta ise %60 oranında analiz sonucu uygulamadan memnun kaldıkları görülmüştür. Ayrıca, ilk ve yüksek kuşak işletmelerde büyük oranda toprak ve yaprak analizinin önemini bilmedikleri ortaya çıkmış ve bu nedenle yayım faaliyetlerinin bu yönde genişletilmesi önem arz etmiştir.
İncelenen işletmelerde ilk kuşakta %64 ve yüksek kuşakta ise %83 oranında kendi tecrübeleri ile uyguladıkları ilaç çeşidine ve miktarına karar verdikleri, her iki kuşakta da aynı zamanda ilaç satanlardan da bilgi aldıkları belirtilmektedir.
İşletmelerin hepsi bir sivil toplum kuruluşuna üyeliği söz konusu olup, büyük oranda (ilk kuşakta %63 ve yüksek kuşakta %73) Ziraat Odasına işletmelerin kayıtlı olduğu, ikinci sırada ise her iki kuşakta da yaklaşık işletmelerin yarısı oranında Tarım Kredi Kooperatiflerine üyelikleri söz konusudur.
Fındık üretiminde girdilerin pahalı olması incelenen işletmelerde en önemli problem olarak görülürken (ilk kuşak ve yüksek kuşakta yaklaşık %80), her iki kuşakta da yaklaşık işletmelerin %60 oranında ürün fiyatının düşük yada ürünün değerinin düşük olduğu görüşü belirtilmiştir.
Fındığı ilk kuşakta %71 oranıyla Tüccar ve %64 oranıyla TMO, yüksek kuşakta %85 oranla TMO ve %50 oranla tüccara sattıkları görülmüş, fındığın satışının her iki kuşakta da tamamına yakını peşin olarak gerçekleştiği belirtilmiştir.
Fındığın üretimden pazarlanması aşamasına kadar incelenen işletmelerde her iki kuşakta da serbest piyasada fındık fiyatının düşük olduğu ve bunun pazarlama aşamasında en büyük problem olduğu bildirilmiştir. Diğer taraftan yine her iki kuşakta da üreticilerin birlikte hareket etmedikleri ve emanete fındık bırakmaların gözlendiği incelenen işletmeler tarafından belirtilmiştir.
İncelenen işletmelerde ilk kuşakta dörtte bir (1/4) oranında fındığın üretimine alternatif olarak üretim yapabileceğini belirtirken, yüksek kuşakta ise bu oran beşte bir (1/5) oranında kalmıştır. İşletmeler alternatif üretimi düşünmediklerini ifade ederken de bölge şartlarının buna elverişli olmadığını da özellikle belirtmişlerdir.
Elde edilen sonuçlar doğrultusunda yapılan değerlendirmeler şunlardır:
İşletmelerde okur-yazar oranı yüksektir, ancak bu oranın büyük kısmını ilkokul mezunları oluşturmaktadır. Bu da işletmelerin üretimde ve pazarlamada girdi ve bilgi kullanımında yetersiz kalmalarına neden olmaktadır. Bu durum her iki kuşakta da geçerlidir. Bölgedeki eğitim şartlarının iyileştirilmesi ve geliştirilmesi konusunda devlete büyük görevler düşmektedir.
Bölgede büyük oranda fındık yetiştiriciliği yapılmakta ve fındık yetiştiriciliğinde de işgücü büyük önem taşımaktadır. Bu anlamda işletmelerin mevcut işgücü zaman zaman atıl bırakılmakta ve yabancı işgücüne ihtiyaç duyulmaktadır. Özellikle işletmelerde arazi genişliği arttıkça yabancı işgücü kullanımı ve atıl işgücü oranı daha yükselmektedir. Yıl içerisinde işgücü planlamaları yapılarak atıl işgücü devreye sokulmalı ve bunu değerlendirici diğer faaliyetlere (hayvancılık, arıcılık, vb.) ağırlık verilmelidir.
İşletmelerin aktif sermayelerinde işletme sermayelerinin düşük olduğu görülmüş, bunun nedeni olarak da modern teknolojilerin kullanılamadığı, üretim tekniklerinin daha ilkel olduğu, girdi kullanımı ve nakit sıkıntılarının yaşanması olarak görülebilmektedir. İşletmelerde bu anlamda işletme sermayelerini artırmaları durumunda üretim sürecinde daha rantabl sonuçlar elde edecekleri değerlendirilmektedir.
İşletmelerde pasif sermaye içinde yabancı sermaye oranı çok düşük olup, bu durum işletmelerin borçlanmayı sevmediği veya borçlanma imkanlarına yeterince ulaşamadıkları anlamına gelmektedir. İşletmelerin işletme sermayelerini artırabilmeleri için yabancı sermaye oranlarını belli oranlarda artırmaları uygun mülahaza edilmektedir.
İncelenen işletmelerde üretim dalları itibariyle bahçe üretim dalı brüt marjı daha yüksektir. Bunun sebebi fındık üretiminin %98 oranında seyretmesidir. Ancak dekara brüt marjlara bakıldığında bahçe üretim dalı brüt marjı sebze üretim dalının gerisinde kalmıştır. Sebze üretim alanı artırma olanakları az olduğu için bahçe üretim dalı yada fındığın brüt marjının artırılması için değişken masrafların azaltılması yolları aranmalıdır. Giresun Ziraat Odası Başkanlığı’nın 2008 yılında yapmış olduğu fındıkta maliyet çizelgesinde (Anonim, 2009m), değişken masrafların içinde işgücü masraflarının daha az olduğu, bunun sebebinin de Giresun Ziraat Odası’nın çalışmasında kullanılan işgücü miktarlarının incelenen işletmelere göre daha az kullanıldığı olarak görülmektedir.
İncelenen işletmelerde modern teknolojilerin kullanılamadığı ve daha ilkel tarım tekniklerinin uygulanması işletme masrafları içinde işgücü masraflarının daha fazla
olmasına sebep olmuş ve nihayetinde net hasıla değeri negatif çıkmıştır. İşgücü masraflarının düşürülmesi (çalıştırılan işçilerin daha randımanlı çalıştırılması, çalışma şartlarının düzenlenmesi, işçi ücretlerinin yeniden değerlendirilmesi, vb.) yada daha çok aile işgücü kullanımı ile işletmelerin daha rantabl olması sağlanabilir. Nihayetinde tarımsal gelir hesaplanırken aile işgücü ücret karşılığı dahil edilmediğinden dolayı tarımsal gelir pozitif bir değere sahiptir.
Toplam aile geliri içinde en dikkat çekici nokta tarım dışı gelirin %70 seviyelerinde olmasıdır. Tarımsal gelirin düşük kaldığı durumda işletmelerin tarım dışı gelire yönelmeleri uygun görülebilmektedir. Ancak işletmeler tarafından yabancı işgücü talep edilirken aile işgücünün tarım dışında kullanılması da rantabiliteyi düşürmektedir.
Tüm bu verilerin ışığında Giresun Merkez İlçede işletmelerin ilk kuşakta ya da yüksek kuşakta olmaları fındık yetiştiriciliğinde büyük farklılıklar doğurmamaktadır. Rakımın fındığın biyolojisine etki etme yüksekliğine kadar (750 metre ve üzeri) arazilerin aynı meyilli yapıda ve %6 meylin altında arazinin çok az olduğundan üretim verileri ve masraf unsurları açısından ilk kuşak ve yüksek kuşakta önem düzeyinde farklılıklar görülmemiştir.
İşletmelerin üretim sürecinde yaptıkları uygulamalara bakıldığında teknolojiyi daha az kullandığı, kendi tecrübelerine daha fazla yer verdikleri görülmektedir. Toprak ve yaprak analizi yaptırma oranları çok düşük olduğu gibi, gübre ve ilaç gibi girdilerin kullanımında geçmişten gelen kendi tecrübelerini kullandıkları da tespit edilmiştir. İşletmelerin çoğunluğu analizin önemini bilmediği, analiz yaptırma sayılarının da çok düşük olduğu görülürken, analize dayalı uygulama sonuçlarından ise genelde memnun kalındığı, bu amaçla yayım faaliyetlerine biraz daha fazla önem verilmesi ve analiz desteklerinin çoğaltılmasına ihtiyaç vardır.
İncelenen işletmelerden hareketle Bölgede fındık üretiminde karşılaşılan sorunların başında “Girdilerin pahalı olması” gelmektedir. Bu sorunu sırasıyla “Ürün fiyatının düşüklüğü”, “İlkbahar don tehlikesi”, “Piyasaların belirsiz oluşu”, “Finansman yetersizliği”, “Hastalık ve zararlılar”, “Teknik bilgi eksikliği” ve “İşgücü yetersizliği” sorunları takip etmektedir.
Fındığın üretimden pazarlanması aşamasına kadar ve pazarlama esnasında görülen Bölge’deki problem, incelenen işletmeler bazında değerlendirildiğinde “Serbest piyasada fındık fiyatının düşük olması” en önemli sorun olarak karşımıza çıkmaktadır. Diğer sorunlar sırasıyla “Üreticilerin birlikte hareket etmemesi”, “Emanete fındık bırakılması”, “Kadastro çalışmalarının yapılmaması veya mülkiyet problemleri nedeniyle Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Çiftçi Kayıt Sistemine kayıt olamamak”, “Nakliye ücretinin yüksek oluşu”, “Randıman düşüklüğü”, “Kurutmadaki yanlışlıklar, eksiklikler” ve “Tasnifteki yanlışlıklar (kırık, çürük vb. olanların ayrılmaması) olarak incelenen işletmelere göre tespit edilmiştir.
İncelenen işletmelerde fındık yetiştiriciliğine alternatif yetiştiriciliğin büyük oranda düşünülmediği, alternatif üretim eğiliminde olanlara ise uygun alternatiflerin gösterilmediği veya alternatifin olmaması bölgede başka üretime eğilimi çiftçilerin yanaşmayacağı görüşünü doğurmaktadır.
KAYNAKLAR
Açıl, A.F. ve Demirci, R., 1984, Tarım Ekonomisi Dersleri, A.Ü. Ziraat Fakültesi Yayınları No:880, Ankara.
Açıl, A.F., 1956, Samsun İli Tütün İşletmelerinde Rantabilite 1950-51, A.Ü. Ziraat Fakültesi Yayınları:105, A.Ü. Basımevi, Ankara.
Akay, M., 1996. Tokat İli Niksar Ovası Tarım İşletmelerinin Yapısal Analizi, İşletme Sonuçlarını Etkileyen Faktörlerin Değerlendirilmesi ve Doğrusal Programlama Yöntemi Planlanması Üzerine Bir Araştırma, GOP Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü, Tarım Ekonomisi Anabilim Dalı, Doktora Tezi (yayınlanmamış), Tokat.
Akay, M., 1998, Tarım İşletmelerinin Başarısı Üzerine Bir Araştırma (Tokat İli Artova Bölgesi Örneği), GOPÜ Ziraat Fakültesi Yayınları No:33, Araştırma Serisi No:10, Tokat.
Akçay Y. ve Akay M., 1999, “Tokat Erbaa Ovası Tarım İşletmelerinin Sosyo- Ekonomik Yapısı ve Faaliyet Sonuçları”, GOPÜ Ziraat Fakültesi Yayınları No:35, Araştırma Serisi No:12, Tokat.
Akçay Y., Akay M., ve Uzunöz M., 1999, “Tokat Merkez İlçede Yetiştirilen Şeftali, Elma ve Vişnenin Üretim Maliyeti ve Karlılığının Belirlenmesi Üzerine Bir Araştırma”, GOPÜ Ziraat Fakültesi Dergisi Cilt:16, Sayı:1, Tokat.
Akçay Y. ve Uzunöz M., 1999, “Meyve Plantasyonlarında Yatırım Analizi (Tokat Merkez İlçe Kapama Şeftali Bahçeleri Örneği)”, GOPÜ Ziraat Fakültesi Dergisi Cilt:16, Sayı:1, Tokat.
Alkan, H.I., 2006. Samsun İli Terme İlçesinin Ova ve Yüksek Kesiminde Fındık Yetiştiriciliğinin Karşılaştırmalı Ekonomik Analizi, OMÜ, Fen Bilimleri Enstitüsü, Tarım Ekonomisi Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, Samsun. Anonim, 2009a. İl Tarım Müdürlüğü, Haberler, http://www.giresuntarim.gov.tr/
tarm2/genhaber.aspx?kod=347. (Erişim Tarihi: 01.12.2009)
Anonim, 2009b. Türkiye İhracatçılar Meclisi, İhracat Kayıt Rakamları, http://www.tim.org.tr/index.php?option=com_content&view=article&id=625&It emid=135. (Erişim Tarihi: 12.11.2009)
Anonim, 2009c. Fiskobirlik Genel Müdürlüğü, Dosya Kayıtları, Giresun.
Anonim, 2009d. İl Tarım Müdürlüğü, Giresun İli’nin Genel Tarımsal Durumu, http://www.giresuntarim.gov.tr/tarm2/tyapi.aspx. (Erişim Tarihi: 20.11.2009) Anonim, 2009e. Fındık Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü, Dosya Kayıtları, Giresun. Anonim, 2009f. TC Ziraat Bankası, Çiftçilere Uygulanan Tarımsal Kredi Oranları,
http://www.ziraat.com.tr.
Anonim, 2009g. Pancar Ekicileri Kooperatifleri Birliği, Fındık Raporu (22.04.2004), www.pankobirlik.com.tr/portal/FINDIK_RAPORU.doc. (Erişim Tarihi: 01.12.2009)
Anonim, 2009ı. Karadeniz İhracatçı Birlikleri Genel Sekreterliği, Dosya Kayıtları, Giresun.
Anonim, 2009j. Giresun Valiliği Resmi Web Sitesi, Giresun Genel Bilgi, http://www.giresun.gov.tr/Default.aspx. (Erişim Tarihi: 20.11.2009)
Anonim, 2009k. Nüfus ve Vatandaşlık İşleri Genel Müdürlüğü ve Türkiye İstatistik Kurumu İşbirliği ile, Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi Sonuçları, http://tuikapp.tuik.gov.tr/adnksdagitapp/adnks.zul. (Erişim Tarihi: 20.11.2009) Anonim, 2009l. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı, 2009 yılı İlk Altı Aylık Net
Asgari Ücret Hesabı, http://www.csgb.gov.tr/images/articles/editor/2009_2.pdf? category_id=194. (Erişim Tarihi: 20.11.2009)
Anonim, 2009m. Ziraat Odası Başkanlığı, Dosya Kayıtları, Giresun
Anonim, 2009n. Devlet Planlama Teşkilatı, Temel Ekonomik Göstergeler, Aylık Döviz Kuru Raporu, http://ekutup.dpt.gov.tr/teg/2009/12/tv.25.xls., (Erişim Tarihi: 20.12.2009)
Aras, A., 1956, Güneydoğu Anadolu Arazi Mülkiyet ve İşletme Şekilleri, A.Ü. Ziraat Fakültesi Yayınları No:400, Ankara.
Aras, A., 1988, Tarım Muhasebesi, E.Ü. Ziraat Fakültesi Yayınları No:486, E.Ü. Basımevi, Bornova-İzmir.
Ayfer, M., Uzun, A. ve Baş, F., 1986. Türk Fındık Çeşitleri. Karadeniz Fındık ve Mamulleri İhracatçıları Birliği Yayınları, 95 s., Ankara.
Bozoğlu, M., Cinemre, H.A. ve Ceyhan, V., 1996. “Türkiye’nin Sert Kabuklu Meyveler Piyasasındaki Gelişmeler”, Fındık ve Diğer Sert Kabuklu Meyveler Sempozyumu, 146-162, 1996, Samsun.
Bülbül, M., 1979a. “Bafra İlçesi Tütün İşletmelerinin Ekonomik Yapısı, Yatırım ve Cari Harcamaların Dağılımı ve Bunların Gelir Üzerine Etkisi”, A.Ü. Ziraat Fakültesi Yayınları:710, Ankara.
Bülbül, M., 1979b. “Ordu İli Fındık İşletmelerinin Ekonomik Analizi ve Yeter Gelirli İşletme Genişliğinin Saptanması”, Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yıllığı, 596-614, Ankara.
Ceyhan, V., Cinemre, H.A. ve Bozoğlu, M., 1996. “Türkiye Fındık Arz-Talep ve İhracatının Analizi”, Fındık ve Diğer Sert Kabuklu Meyveler Sempozyumu, 12- 25, 1996, Samsun.
Çetiner, E. (1990), “Doğu Karadeniz Bölgesi’nde Fındık Üretiminin Sorunları ve Verimliliği Arttırma Yönünde Alınması Gerekli Önlemler”, Doğu Karadeniz Bölgesi’nde Tarımsal Üretimin Verimlilik Sorunları Sempozyumu, Ankara. Çiçek, A. ve Erkan, O., 1996, Tarım Ekonomisinde Araştırma ve Örnekleme
Yöntemleri, GOPÜ Ziraat Fakültesi Yayınları No:12, Ders Notları Serisi No:6, Tokat.
Demir, T., 1997. Samsun İlinde Yetiştirilen Fındıkların Seleksiyonu Üzerine Bir Ön Araştırma, Yüksek Lisans Tezi, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Bahçe Bitkileri Anabilim Dalı, 59 s., Samsun.
Erkuş, A., Bülbül, M., Kıral, T., Açıl, A.F. ve Demirci, R., 1995, Tarım Ekonomisi, A.Ü. Ziraat Fakültesi Eğitim, Araştırma ve Geliştirme Vakfı Yayınları No:5, Ankara.
Esengün, K., 1990. Tokat İlinde Meyve Yetiştiriciliği Yapan İşletmelerin Ekonomik Durumu ve İşletme Sonuçlarını Etkileyen Faktörlerin Değerlendirilmesi Üzerinde Bir Araştırma, E.Ü. FBE Tarım Ekonomisi Anabilim Dalı, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Bornova-İzmir.
Esengün, 1998. Tokat İli Artova İlçesi Tarım İşletmelerinde Gelir Dağılımı Üzerine Bir Araştırma, Gaziosmanpaşa Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları, No:30, Araştırma Serisi No:9, Tokat
Hacıibrahimoğlu, A. 1992. Fındığın Ekonomik Analizi, K.T.Ü. S.B.E., (Yayınlanmamış) Doktora Tezi, Trabzon.
Hopkins, V.A. and Heady, E.O., 1955. Farm Record and Accounting, Iowa State Col, Pres, Fourth Ed., Ames.
Genç, K.S., 1992. “Türkiye ve Avrupa Topluluğu Üyesi Ülkelerin Fındık Politikaları ve Değişimler”, Ankara Üniversitesi Avrupa Toplulukları Araştırma ve Uygulama Merkezi, 20, Ankara.
Gürler, A.Z., Çiçek, A., Erdal, G., 2004. “Türkiye’de Fındık Üretimi, Verim, Fiyat ve Brüt Üretim Değeri İçin Belirsizlik Analizleri”, 3. Milli Fındık Şurası, 359-368, 10-14 Ekim 2004, Giresun.
İlkyaz, H., 1986. “Doğu Karadeniz Bölgesinde Çay ve Fındığın Üretim Girdi ve Maliyetleri”, Köy Hizmetleri Samsun Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü Yayınları,