Pers mparatorlu unun hâkimiyetinde olan Orta Do u'da sava arabaları giderek önemini yitirmeye ba ladı. Bu arada evrimi süren atlar artık tepeden tırna a silahlı bir adamı kolaylıkla ta ıyabilecek kadar güçlenmi ti. Böylece sava arabalarındaki okçular, at üstündeki okçular ve mızrak ta ıyan hafif süvarilerle yer de i tirmi ti. Bu geli me, düzlüklerde ya ayanlara büyük bir dezavantaj getiriyordu. Yalnızca piyadelerden olu an bir çatı mada tarımsal bölgelerdeki daha büyük insan gücü her zaman galip çıkabiliyordu. Sava arabaları için gerekli olan altyapı ve e itim ise yalnızca ehirlerde bulunuyordu. Yalnız gezen atlı sava çılar kendilerini tarımsal alanlardan çok bozkırlarda evinde hissediyordu. Daha güçlü atlar ve eyer gibi donanımlar yayıldıkça, tarımın mümkün olmadı ı ancak hayvancılıkla u ra ılan yerlerdeki göçebeler tarafından kısa sürede kullanılmaya ba landı. Bu göçebeler zamanlarının ço unu at sırtında geçirdiklerinden sava sırasında atları daha etkin kullanabiliyorlardı. Yüzyıllar boyunca, Avrupa, Orta Do u, Çin ve Güney Asya'daki devletler Avrasya bozkırlarından gelen atlılar tarafından tehdit altında kalacaktı.
Pers mparatorlu unda hem aristokratik Pers ailelerinin statü sembolü, hem en önemli sava güçlerinden biri olan süvari birlikleri,59 atın üretilmesi, yeti tirilmesi ve beslenmesi ayrı
bir kaynak mekânı gerektirdi i için, kendilerine tarımsal bir gelir kayna ı, yani belirli bir alanda tarımsal üretimi gerçekle tirenlerin ödedi i vergi ve rant karı ımı bir ürün payı tahsis edilen ki ilerle olu turuluyordu.60 Persler at üstündeki sava yetenekleri ile ün kazanmı lardı.
Üzerinde Persli ö elerin yer aldı ı sahnelerin ço unlu u Anadolu’nun batısında ele geçmi tir. M.Ö. 546 yılında Persler tüm Anadolu’yu egemenlikleri altına almı lar ve oldukça büyük bir co rafyayı idare edebilmek için Satraplık adı verilen idari bölgelere ayırmı lardır. Pers hükümdarının maiyeti olarak Pers saray örgütü, belirli bir askerî, idarî, malî görevlendirmeler i bölümünü de içermekteydi. Ba langıç yıllarında, hükümdar, imparatorlu un idaresi için yaptı ı görevlendirmelerde önemli ölçüde kendi ailesinin mensuplarını kullanmı tı. Dareios ve Xerxes’in hükümdarlıkları sırasında Krallar Kralı'nın amcasının, karde lerinin, damatlarının, o ullarının, kayın pederlerinin, kayın biraderlerinin
59 Tezel 1991, 16.
60Ö 422'de, kinci Dareios’un yaptı ı bir seferberlik sırasında Güney Mezopotamya'da tutulan bir kayıttan,
böyle bir gelir kayna ını elinde bulunduran süvarinin, sava a, gıda malzemesi ve bir mina gümü tutarında para, at ve ko umu, e er-kuma ı, demir cuirass, boyun koruyucusu olan bir mi fer, kalkan, 130 ok, kalkana takılan demir bir parça, bir demir gürz, iki javelin ve yiyecek erzakla katılması gerekti i anla ılmaktadır. Cook 1983, 102.
satraplık, ordu kumandanlı ı gibi üst görevlerde bulunmaları, Pers devletinin örgütlenmesinin ba langıçtaki patriyarkal özelliklerini anlamamız açısından önemlidir.61
ster Persli olsun ister yerli olsun satraba ba lı toprak sahipleri, kendi idareleri altında olan topraklarda satrabı temsil ediyor olmalıydılar. Büyük Kral’ın ya am eklini taklit eden satraplar gibi, satrabı ta rada temsil eden büyük toprak sahipleri veya yerel yöneticiler de olasılıkla satrabın ya amını taklit etmekle yükümlü olmalıydılar. Bu nedenle hem satraplık merkezlerinde hem de ta rada ele geçen Anadolu–Pers sanatına ait eserlerdeki mezar ikonografilerinde benzer konular yer almı tır. Bu eserler üzerinde ister Persli isterse yerli olsun, her ikisi de kendilerini pers giysileri içerisinde göstererek idareye ba lılı ını vurgulamayı amaçlamı lardır. Bu amaca yönelik olarak, mezarlarında genellikle av, sava , ziyafet ve ekphora sahnelerine yer vermi lerdir.
Perslerin Anadolu’yu istilasından önce de Do u Yunan mezar ikonografisinde görülen av, sava ve ziyafet sahneleri, Perslerin ya am anlayı ıyla ba lantılı olarak, Anadolu-Pers sanatı eserleri üzerinde klasikle mi bir yapı kazanmı tır. Ölen ki inin kahramanlı ını ve cesaretinin vurgulandı ı av ve sava sahnelerinin, Perslerin Anadolu’ya gelmelerinden önceye ait Do u Yunan betimlemelerinden farkı, mezar sahibinin Pers giysileri içerisinde verilmi olmasıdır.
Anadolu-Pers sanatı dı ındaki Pers mezar ikonografisinde rastlanmayan ekphora sahneleri, Phryg kökenli at ve araba gömüleri göz önüne alındı ında, Phrygia’ya i aret etmektedir. Daskyleion’dan ele geçen katlı mezar stelleri ve anıt mezarlar üzerinde betimlenen ekphora sahnelerine Karaburun II Tümülüsü ve Xanthos G Heroonun da rastlanmaktadır. Bu sahnenin büyük masraf gerektiren Tümülüs ve Heroon tipi mezarlar üzerinde ele geçmesi, ekphora sahnelerinin sıradan ki ilerin mezarlarında betimlenmedi ini göstermesi açısından önemlidir.
Anadolu’da yapılmı olan bu eserlerin Persler için mi, Perslerle ya ayan yabancılar için mi, Pers yanda ı Anadolu yerlileri için mi yapıldı ı gibi bir soru akla gelmektedir.
Kataloga aldı ımız eserlerden mezar sahibinin yazıtla belirlendi i 2 eser vardır. Elnaf gibi semitik adlı ki inin ve Payava gibi Lykialı bir komutanın mezarları yazıtlar yoluyla kesin olarak bize tanıtılmaktadır. Elnafın mezar steli, Daskyleion Satrapları Megabazos ve I.Pharnabazos dönemlerinde ya amı Persli ve Anadolulu olamayan ki i için yapılmı tır. Payava lahti ise Lykialı bir komutan olan Payava için yapıldı ı yazıtından anla ılmaktadır.
Mezar sahibinin tarihi kaynakların deste i ile saptandı ı Nereidler Anıtı ise Xanthos Kralı Lykialı Erbbina’ya aittir. Ayrıca katalo a almadı ımız ve yo un Pers etkisi izlenen Mausseleion’un da Karia Kralı Mausolos’a ait oldu u bilinmektedir.
Tüm bu veriler de erlendirildi inde bu tür eserlerin yalnız Persler için de il, Anadolulu Pers yanda ları için ve hatta Anadolulu olmayan Pers yanda ları içinde yapıldı ı ortaya çıkmaktadır.