Araştırmanın literatür kısmında taşıma kapasitesi kavramı sürdürülebilir turizmin bir aracı olarak düşünülmüş ve bu bakış açısı ile kavram irdelenmiştir.
Genel anlamda sürdürülebilirlik kavramı, sürdürülebilir gelişme/kalkınma kavramları ile tanınır hale gelmiş, ancak turizm literatürüne sürdürülebilir turizm şeklinde kazandırılmıştır. Sürdürülebilir turizm yaklaşımı, arzulanan, istikrarlı bir gelişimi ve turizmin olumsuz etkilerini minimum seviyeye indirmeyi hedefleyen bir yaklaşımdır.
Bu hedefe ulaşmanın bir yolu da turistik alanların taşıma kapasitesine uygun olarak kullanılması ve kullandırılmasıdır.
Taşıma kapasitesi kavramı, turistik alanlar açısından düşünüldüğünde uygun kullanım seviyesini vurgulamaktadır. Ancak bu seviyeyi belirlemek, tanımlamanın içeriğinden ve kavramın karmaşıklığından dolayı oldukça güçtür. Bu husus literatür kısmında da ortaya konulmuştur. Bu güçlük bu alanda yapılan çalışmalara da yansımış ve kavramın içeriği araştırmalarda tartışılmıştır. Bu araştırmada ise, kavramın tanımından çok alana kazandırabileceği faydalar üzerinde durulmuştur.
Örneğin, turistik alanların taşıma kapasitesi açısından yaşadığı sorunları çeşitli boyutları itibarı ile ortaya koymak, problemi tanımak bakımından oldukça önemlidir.
Bilindiği üzere problemi tanımak ve anlamak, sorunu çözmek adına atılmış en önemli adımdır. Bu söylenilenlerden taşıma kapasitesi kavramının her hangi bir turistik alanda problemler ortaya çıktığı zaman ele alınması gerektiği şeklinde bir sonuç çıkarılmamalıdır. Esasen taşıma kapasitesi turistik alanlar henüz planlanırken ve turizme açılmadan önce düşünülmesi gereken, daha çok alan yöneticilerinin ilgi alanına girmesi gereken bir kavramdır.
Bu araştırmada uygulama alanı olarak seçilen Topkapı Sarayı’nın da benzer problemler yaşadığı düşünülmüştür. Öncelikle taşıma kapasitesine yönelik problemlerin var olup olmadığı görüşme ve araştırmalarla ortaya konulmuştur.
Araştırma neticesinde, Topkapı Sarayı’nda taşıma kapasitesi açısından problemlerin yaşandığı ortaya çıkmıştır. Problemin boyutlarını olabildiğince açık bir şekilde ortaya koyabilmek maksadı ile mülakat, anket ve gözlem tekniklerinden
yararlanılmıştır (ve hipotezler geliştirilmiştir). Elde edilen bulgular Topkapı Sarayı’nda algısal taşıma kapasitesi ve fiziksel taşıma kapasitesi açısından önemli problemlerin olduğunu göstermektedir. Sosyal taşıma kapasitesi açısından ise çok önemli problemlerin yaşanmadığı görülmüştür. Çalışanlarla yapılan görüşmelerde, çalışanlar tarafından ziyaretçi yoğunluğunun ciddî problem olduğu belirtilmiş ancak bu düşünce ziyaretçilere olumsuz bir davranış olarak çok fazla yansımamıştır.
Çevresel taşıma kapasitesi konusunda çalışanların tecrübeleri doğrultusunda kalabalık artışına paralel düzeyde sorunların ortaya çıktığı görülmüştür. Ekonomik taşıma kapasitesi ise alanın finansal getirisi ile ilgili bir kavramdır. Topkapı Sarayı bu anlamda Türkiye’nin en çok gelir getiren müzesidir. Ancak, alanın gerek muhasebeyi ilgilendiren (personel, tadilat, tamirat gibi bütçe giderleri) gerekse de sürdürülebilirliğini etkileyen (yıpranma payı) ve uzmanlar tarafından ortaya konulması gereken gider bilgilerine de ihtiyaç vardır.
Araştırmada yapılan istatistiksel analizler ve ziyaretçilerin görüşleri doğrultusunda yaş kriterinin algısal taşıma kapasitesi açısından önemli bir değişken olduğu ortaya çıkmıştır. Aynı şekilde cinsiyet, milliyet, ikâmet yeri, eğitim düzeyi, ziyaret sıklığı gibi ölçütlere dayanılarak yapılan analizler neticesinde de ziyaretçilerin düşüncelerinde anlamlı farklılıklar tespit edilmiştir.
Ziyaretçilerin demografik bilgilerinden (yaş, cinsiyet, milliyet, ikâmet yeri, eğitim düzeyi) yararlanılarak ortaya konulan hipotezlerde gruplar arasında farklı düşüncelerin varlığı tespit edilmiştir. Örneğin genç yaştaki ziyaretçilerin girişteki kalabalıktan daha fazla rahatsız olduğu görülürken, yaşlı ziyaretçilerin ise öğrenci gruplarından daha fazla rahatsız olduğu görülmektedir. Kadın ziyaretçiler ise gerek ziyaretçi sayısına belirli bir sınırın getirilmesi noktasında, gerekse de kalabalıktan dolayı müzede bazı olumsuz bozulmaların yaşanacağı konusunda erkeklerden farklı düşüncelere sahiptirler. Algısal taşıma kapasitesi ile ilgili düşüncelerde milliyetler açısından da anlamlı farklılıklar tespit edilmiştir. Milliyetlerle ilgili yapılan hipotez testi neticesinde, Türkler ve yabancıların oldukça farklı düşüncelere sahip olduğu görülmüştür. Türkler ve yabancılar, algısal taşıma kapasitesi ile ilgili belirtilen ifadelerin birçoğunda birbirinden farklı düşünmektedirler.
Demografik bilgiler haricinde, ziyaretçilerin geliş amaçları, ziyaret sıklığı ve ziyaret zamanına dayalı olarak yapılan hipotezlerde de farklı düşüncelerin varlığı tespit edilmiştir. Ziyaret amacı veya ziyaret sıklığı farklı olan ziyaretçilerin düşüncelerinde farklılaşmanın olduğu testler neticesinde ortaya çıkmıştır. Özellikle yoğunluğun arttığı hafta sonu gelen ziyaretçilerin, hafta içi gelen ziyaretçilere oranla oldukça farklı düşüncelere sahip oldukları görülmüştür. Hafta sonu gelen ziyaretçiler yoğunluğun artışına paralel olarak kalabalıktan daha fazla rahatsız olmaktadır. Bu durum memnuniyet düzeylerinin hafta içi gelen ziyaretçilere göre daha düşük olması sonucunu doğurmaktadır. Bu sonucun ise araştırma hipotezini destekler nitelikte olduğu söylenebilir.
Hipotez testleri neticesinde ortaya çıkan farklı algılamalar, algısal taşıma kapasitesinin tanımlamasında yer alan tartışmaları destekler niteliktedir. Daha önce literatürde de belirtildiği gibi, kişilerin tatmin düzeylerin beklenti, kişilik özellikleri, sosyal çevre gibi birçok unsurdan etkilenmektedir. Aynı yeri farklı zamanlarda ziyaret eden insanların, (aldığı hizmetin hiç değişmediği varsayılsa bile) ziyaret edilen yerin özellikleri dışından kaynaklanan unsurlardan dolayı farklı tatmin elde etmesi mümkündür. Bundan dolayı algısal taşıma kapasitesinin düzeyi, aynı kişinin aynı yeri ziyaret etmesinde bile değişebilmektedir. Bu nedenle tüm ziyaretçilerin aynı düzeyde tatminini sağlayacak bir taşıma kapasitesi düzeyi belirlemek oldukça güçtür.
Ziyaretçilerin turistik alanlarda yol açtığı etkileri değerlendiren birçok araştırma, her düzeyde gerçekleştirilen rekreasyonel ve turistik kullanımın kaynaklarda kaçınılmaz bir şekilde bozulmaya yol açacağını göstermiştir (Marion ve Reld, 2007, s. 5-6). Bu bakımdan Topkapı Sarayı’nda da, kültürel ve çevresel kaynakların hiç bozulmayacağı bir ziyaretçi seviyesinin var olduğunu söylemek doğru olmaz. Önemli olan bu bozulmanın minimum seviyede kalmasını sağlamaya çalışmaktır. Bu amaca ulaşılması için birtakım öneriler sunulmuştur. Bunlar:
• Giriş bileti ile birlikte her ziyaretçiye bir adet harita veya kroki verilebilir.
Bu husus bazı ziyaretçiler tarafından belirtilmiştir.
Araştırmada Topkapı Sarayı’na gelen ziyaretçilerin iyi takip ve kontrol edilmediği ve yönlendirilmediği görülmüştür. Bu nedenle, gelen ziyaretçilerin müzeyi nasıl gezeceklerini, gezilerine nereden başlayıp nerede bitireceklerini gösteren bir harita veya krokiye ihtiyaç vardır. Bu harita ziyaretçinin bilinçli bir şekilde ziyaretini gerçekleştirmesini sağlayacak ve bilgisizlikten kaynaklanan kargaşa azaltılmış olacaktır.
• Mevcut ziyaretçi sayılarının takip edildiği bir sistem oluşturulabilir.
Ziyaretçi sayıları günlük, aylık ve yıllık olarak takip edilmektedir. Ancak taşıma kapasitesi açısından daha teferruatlı bilgilere ihtiyaç vardır. Ziyaretçi sayılarının takip edildiği sistemde giriş-çıkış yapan ziyaretçiler hesap edilerek anlık ziyaretçi seviyesi hakkında bilgi sahibi olunmalıdır. Bu sayede alan yönetimi, hali hazırda müzeyi kaç kişinin ziyaret etmekte olduğunu görebilir. Örneğin saat 11.45’te müzede kaç kişinin olduğu net bir şekilde öğrenilebilmelidir. Ziyaretçi yoğunluğunun arttığı anlarda fotoğraflar alınmalı, o anki ziyaretçilerin nitelikleri hakkında bilgi sahibi olunmalıdır. Bahsi geçen zaman diliminde yoğunluğun sebebi öğrenci grupları, yabancı ziyaretçi grupları veya yerli ziyaretçi grupları olabilir.
Münferit ziyaretçiler de yoğunluğun bir sebebi olabilir. Eğer bu durum tespit edilirse gelecek ziyaretçilerin yönlendirilmesi konusunda aydınlatıcı veriler tespit edilmesi mümkün olur.
• Ziyaretçi, geziye başlamadan evvel bilgilendirme yazıları veya anonslarla uyarılabilir.
Bilgilendirme çalışmaları büyük tabelalar veya kısa anonslarla gerçekleştirilebilir. Ziyaretçi bilgilendirmesi değişik amaçlarla yapılabilir. Birinci olarak ziyaretçiyi bilinçlendirmek ve ziyaretçiden kaynaklanan olumsuz davranışları
önlemek amaçlanabilir. Örneğin kutsal emanetler bölümünün girişinde benzer amaçlı yazılmış bir tabela mevcuttur. Đkinci olarak, ziyaretçinin gezi kalitesi bu şekilde artırılabilir. Araştırmada ortaya konulduğu üzere bazı ziyaretçiler özellikle müzenin bazı bölümlerini gezmek için gelmektedir. Ancak, müzede bazı bölümler çeşitli nedenlerle (tadilat, restorasyon vb.) ziyarete kapanabilmektedir. Ziyaretçi kapalı olan bölümü gezmek maksadı ile gelmiş ve kapalı olduğundan habersiz olarak müzeye girmiş ise ciddi bir memnuniyetsizlik yaşamaktadır. Eğer bu tür ziyaretçiler düşünülerek de giriş kısmında bilgilendirme yapılır ise hem ziyaretçinin yaşayacağı memnuniyetsizlik önlenmiş olur, hem de bu tür ziyaretçilerin meydana getireceği kalabalık önlenmiş olur.
• Öğrenci grupları için mutlaka ayrı bir takvim veya organizasyon oluşturulmalıdır.
Araştırma esnasında edinilen bilgilere göre öğrenci gruplarının ne zaman ve hangi yoğunlukta ziyaret gerçekleştireceği çoğu zaman bilinmemektedir. Bu nedenle, aniden ve arka arkaya gelen öğrenci grupları Saray’da ciddi yoğunlaşmalara ve rahatsızlıklara neden olmaktadır. Bu durumun önlenebilmesi için yoğunluğun azaldığı zamanlara öğrenci grupları yönlendirilmelidir.
• Grup niteliğindeki ziyaretçiler için rezervasyon sistemi oluşturulabilir.
Topkapı Sarayı’na gelen ziyaretçilerin birçoğu yerli ve yabancı gruplardan oluşmaktadır. Araştırma neticesinde de yoğunluğu zamana yayamamanın önemli bir problem olduğu ortaya çıkmıştır. Mevcut yoğunluğu zamana yaymak açısından bazı müzelerde de uygulanan rezervasyon sistemi burada da uygulanabilir.
• Ziyaretçilerin iyi takip edildiği bir ziyaretçi yönetim modelinin kullanılması alan yöneticilerine tavsiye edilebilir.
Literatür kısmında, taşıma kapasitesi kavramına bir anlamda alternatif olarak değerlendirilebilecek bu modeller açıklanmıştır. Ancak, bu modeller içerisinde TOMM ve LAC modeli en uygun model olarak tavsiye edilebilir. TOMM (Turizm Optimizasyon Yönetim Modeli), oldukça yeni sayılabilecek bir model olmakla birlikte daha çok doğal alanların planlaması için kullanılmaktadır. Alanı bütüncül olarak ele alan ve değişimle ilgili göstergeler ve standartlarla kontrolü esas alan bu model başarılı bir şekilde Topkapı Sarayı için uyarlanabilir. LAC (Kabul Edilebilir Değişim Sınırları) ise, değişimi kaçınılmaz olarak gören ancak, en azından değişimin kabul edilebilir sınırlar içerisinde kalmasını hedefleyen bir modeldir. Tavsiye edilen modellerin dışında, müze yönetimi kendi ihtiyaç ve kıstaslarına göre bir ziyaretçi yönetim sistemi oluşturabilir. Önemli olan ziyaretçilerin hem ziyaretçi memnuniyeti hem de alanın sürdürülebilirliği açısından başarılı bir şekilde yönetilmesidir.
• Aynı anda müzeyi gezen maksimum ziyaretçi sayısının ne olacağına karar verilmelidir.
Topkapı Sarayı’nda ziyaretçi sayısı anlık olarak değişmektedir. Yukarıda belirtilen öneriye bağlı olarak ziyaretçi sayısının riskli rakamlara ulaşmasını önlemek açısından, aynı anda müzede bulunması gereken maksimum ziyaretçi sayısının belirlenmesinde fayda vardır.
Topkapı Sarayı’nda elde edilen bulgular, diğer müze ve turistik alanlar açısından da genelleştirilebilir bilgiler içermektedir. Dolayısıyla, genel anlamda turistik alanları ilgilendiren aşağıdaki öneriler sunulabilir:
1) Herhangi bir turistik alanda ziyaretçi yoğunluğunun artması ile birlikte taşıma kapasitesi açısından birtakım problemlerin yaşanması muhtemeldir. Bu tür problemlerin yaşandığı alanlarda ziyaretçiler ve ağırlayanlar hakkında elde edilecek nitelik ve nicelik bakımından bilgiler problemin boyutlarını iyi algılamak bakımından gereklidir.
2) Turistik alanlarda mutlaka ziyaretçi yönetim sistemi oluşturularak koruma-kullanım dengesi gözetilmelidir.
3) Turistik alanların sahip olduğu kültürel ve doğal kaynakların envanteri çıkarılarak bozulma ve tahribat düzeyi sürekli kontrol edilmelidir.
4) Alanın taşıma kapasitesini belirlemekteki güçlük dikkate alınarak, en azından maksimum ziyaretçi/turist sayısının ne olacağına karar verilmelidir. Maksimum ziyaretçi sayısı belirlenirken, katlanılabilir tahribat düzeyi ve ziyaretçi/turist tatmini dikkate alınmalıdır.
5) Ziyaretçiler ve ağırlayanlar eğitim çalışmaları ile bilinçlendirilmeli ve bu yolla eğitimsizlikten ve bilgisizlikten kaynaklanan tahribatın önüne geçilmelidir. Saveriades (2000, s.150), Papageorgiou ve Brotherton (1999, s. 282) turistik alanlar konusunda ziyaretçi ve turistlerin eğitilmeleri sayesinde, onların zarar verici davranışlardan kaçınmaları sonucunu doğuracağını belirtmişlerdir. Eğitim çalışmaları aynı zamanda ziyaretçilerin de gezi tecrübelerinin daha kaliteli olmasına yol açacak önemli faaliyetlerdendir.
Ziyaretçi veya turistlerin kullandığı turistik alanların belirli bir taşıma kapasitesinin olduğunu bilen, bu kapasitenin üstünde gerçekleşen bir kullanım düzeyinin hem alanın sürdürülebilir kullanımını hem de ziyaret kalitesini doğrudan etkilediğinin farkında olan yöneticiler koruma-kullanım dengesini dikkate alarak alanları planlamalı ve yönetmelidirler. Diğer taraftan, turistik alanlar ziyaretçi veya turistlerin kullanımına sunulmadan önce taşıma kapasitesi dikkate alınmalıdır.
Turistik alanlardaki kaynaklar en iyi şekilde korunarak ve ziyaretçi tatmin düzeyi dikkate alınarak sürdürülebilir bir turizme ulaşmak mümkün olabilir.
KAYNAKÇA
AKIŞ, S. (1999). Sürdürülebilir Turizm ve Türkiye. Anatolia: Turizm Araştırmaları Dergisi, Mart-Haziran, 36-46.
AKŞĐT, Đ. (1994). Topkapı Palace, Đstanbul: Akşit Kültür Turizm Sanat Ajans Ltd.
Şti.
ALBUQUERQUE, K. D. and MCELROY, J. (1999). Tourism and Crime in the Caribbean. Annals of Tourism Research. 26(4), 968-984.
ALVAREZ, M. and ASUGMAN, G. (2006). Explorers Versus Planners, A Study of Turkish. Annals of Tourism Research. 33(2), 319-338.
AMELUNG, B. and VINER, D. (2006). Mediterranean Tourism: Exploring the Future with the Tourism Climatic Index. Journal of Sustainable Tourism, 14(4), 349-366.
ANDERSON, D. H., NICKERSON, R., STEIN, T.V. and LEE, M.E. (2000).
Planning to Provide Community and Visitor Benefits from Public Lands. In Trends in Outdoor Recreation, Leisure and Tourism. Gartner, W. and Lime, D.W. (Editors), (p. 197-211). New York: Cabi Publishing.
ARPACI, T., AYHAN, D.Y., BÖGE, E., TUNCER, D. ve ÜNER, M.M. (1992).
Pazarlama, Ankara: Gazi Yayınları.
AVCIKURT, C. (2003). Turizm Sosyolojisi, Turist-Yerel Halk Etkileşimi, Balıkesir: Detay Yayıncılık.
BAHAR, O. (2003). Kitle Turizminin Çevre Üzerindeki Olası Etkileri: Bodrum Örneği. Anatolia: Turizm Araştırmaları Dergisi, 14(2), 150-158.
BAILEY, K. D. (1987). Methods of Social Research, New York. Macmillan Publishing Co., Inc.
BALCI, A. (2006). Sosyal Bilimlerde Araştırma, Yöntem Teknik ve Đlkeler, Ankara: Pegema Yayıncılık.
BANSAL, H. and EISELT, H. A. (2004). Exploratory Research of Tourist Motivations and Planning. Tourism Management, 25, 387-396.
BARUTÇUGĐL, S. Đ. (1986). Turizm Ekonomisi ve Turizmin Türk Ekonomisindeki Yeri, Đstanbul: Beta Basım Yayım Dağıtım A.Ş.
BAŞARAN, Đ. E. (1993). Eğitim Yönetimi, Ankara: Gül Yayınevi.
BAYSAN, S. K. (2001). Perceptions of the Environmental Impacts of Tourism: A Comparative Study of the Attitudes of German, Russian and Turkish Tourists in Kemer, Antalya. Tourism Geographies, 3(2), 218-235.
BECKEN, S. (2005). The Role of Tourist Icons for Sustainable Tourism. Journal of Vacation Marketing, 11(1), 21-30.
BEETON, S. (2005). Empowerment for Sustainable Tourism Development. Annals of Tourism Research, 32(3), 820-822.
BENDELL, J. and FONT, X. (2004). Which Tourism Rules? Green Standards and Gats. Annals of Tourism Research, 31(1), 139-156.
BEYHAN, Ş. G. ve ÜNÜGÜR, S. M. (2005). Çağdaş Gereksinmeler Bağlamında Sürdürülebilir Turizm ve Kimlik Modeli. ĐTÜ Dergisi/a, Mimarlık, Planlama, Tasarım, 4 (2), 79-87.
BHATIA, A.K. (1991). International Tourism, Fundamentals and Practices, New Delhi, India: Sterling Publishers Private Limited.
BOZOK, D. (2002). Turizm ve Çevre. Anatolia: Turizm Araştırmaları Dergisi, Şubat, 43-46.
BRAMWELL, B. (2004). Coastal Mass Tourism; Diversification and Sustainable Development in Southern Europe, Toronto: Channel Wiew Publications.
BROWN, K., TURNER, R. K., HAMEED, H. and BATEMAN, I. (1997).
Environmental Carrying Capacity and Tourism Development in the Maldives and Nepal, Environmental Conservation, 24(4), 316-325.
BUCKLEY, R. (1994). A Framework for Ecotourism, Annals of Tourism Research. 21(3), 661-665.
BUCKLEY, R. (1998). Tools and Indicators fon Managing Tourism in Parks, Annals of Tourism Research. 25(4), 208-210.
BUCKLEY, R. and KING, N. (2004). Visitor-Impact Data in a Land-Management Context. In Nature-Based Tourism, Environment and Land Management, Buckley, R. (Ed.), (p. 89-100), New York: CABI Publishing.
BUDEANU, A. (2005). Impacts and Responsibilities for Sustainable Tourism: A Tour Operator’s Perspective, Journal of Cleaner Production, 13, 89-97.
BUHALIS, D. (2003). eTourism: Information Technology for Strategic Tourism Management, United Kingdom: Pearson Education Limited.
BURKART, A.J. ve MEDLIK, S. (1992). Tourism, Past, Present and Future, Second Edition, London: Butterworth Heinemann.
BUTCHER, J. (2006). Natural Capital and the Advocacy of Ecotourism as Sustainable Development. Journal of Sustainable Tourism. 14(6), 529-544.
CANTALLOPS, A. S. (2004). Policies Supporting Sustainable Tourism Development in the Balearic Islands: The Ecotax. Anatolia: An International Journal of Tourism and Hospitality Research, 15(1), 39-56.
CLANCY, M. J. (1999). Tourism Development, Evidence from Mexico. Annals of Tourism Research. 26(1), 1-20.
COLE, D. N. (2000). Biophysical Impacts of Wildland Recreation Use. In Trends in Outdoor Recreation, Leisure and Tourism. Gartner, W. and Lime, D.W.
(Editors), (p. 257-264). New York: Cabi Publishing.
COLTMAN, M. M. (1989). Introduction to Travel & Tourism, An International Approach, New York: Van Nostrand Reinhold.
COLLINS, A. (2001). Thinking Economically about Sustainable Tourism. Annals of Tourism Research, 28(3), 809-811.
CUNNINGHAM, P. A. (2005). Valuing for Ogasawara: Implications for Sustainable Practices within the Accomodation Sector. Asia Pacific Journal of Tourism Research, 10(2), 207-217.
ÇAVUŞ, Ş. (2002). Turistik Merkezlerin Taşıma Kapasiteleri ile Yaşam Evreleri Arasındaki Đlişkiler ve Kuşadası Örneğinde Değerlendirme. Đzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayınlanmamış Doktora Tezi).
ÇAVUŞ, Ş. ve TANRISEVDĐ A. (2000). Sürdürülebilir Turizm ve Yerel Ölçekli Bir Sürdürülebilir Turizm Gelişme Modeli Önerisi. Anatolia: Turizm Araştırmaları Dergisi, 11(Eylül-Aralık), 149-159.
DAVIS, D. and HARRIOTT, V. J. (1996). Sustainable Tourism Development or a Case of Loving a Special Place to Death? Scuba Diving in the Jullian Rocks Aquatic Reserve. In Practicing Responsible Tourism, Harrison, L. C. and Husbands, W. (Editors), (p. 58-79), USA: John Wiley & Sons, Inc.
DAVIS, S. and MORAIS, D. B. (2004). Factions and Enclaves: Small Towns and Socially Unsustainable Tourism Development. Journal of Travel Research, 43, 3-10.
DIAMANTIS, D. (2004). Ecotourism, London: THOMSON.
DOĞAN, H. Z. (1987). Davranışsal Araştırma, Đzmir: Uğur Ofset Matbaası.
DOĞAN, H. Z. (2004). Turizmin Sosyo-Kültürel Temelleri, Ankara: Detay Yayıncılık.
DOORNE, S. (2000). Caves, Cultures and Crowds: Carrying Capacity Meets Consumer Sovereignty. Journal of Sustainable Tourism, 8(2), 116-125
DOSWELL, R. and GAMBLE, P. R. (1979). Marketing & Planning Hotels &
Tourism Projects, London: Hutchinson & Co. (Publishers) Ltd.
DPT (Devlet Planlama Teşkilatı). (2001), Turizm Đhtisas Komisyonu Raporu VIII.
Beş Yıllık Kalkınma Planı, Ankara: DPT Yayınları.
ELIGH, J., WELFORD, R. and YTTERHUS, B. (2002). The Production of Sustainable Tourism: Concepts and Examples from Norway. Sustainable Development, 10, 223-234.
ERDOĞAN, N. (2003). Çevre ve (Eko)Turizm, Ankara: Erk Yayınevi.
FAGENCE, M. (2003). Tourism and Local Society and Culture. In Tourism and Host Communities. Singh, S. (Ed.), (p.55-78). Cambridge: Cabi Publishing.
FEARNSIDE, P. M. (1997). Human Carrying Capacity Estimation in Brazilian Amazonia as a Basis for Sustainable Development. Environmental Conservation, 24 (3), 271-282.
FENNELL, D.A. (2002). Planning Natural Resource Based Tourism Programs, New York: Cabi Publishing.
FĐDAN, N. ve ERDEN, M. (1993). Eğitime Giriş, 3. Baskı, Ankara: Meteksan A.Ş.
FREITAG, T. G. (1994). Enclave Tourism Development (For Whom The Benefits Roll?), Annals of Tourism Research. 21(3), 538-554.
GARCIA, C. and SERVERA, J. (2003). Impacts of Tourism Development on Water Demand and Beach Degradation on the Island of Mallorca (Spain), Geografiska Annaler, 85A(3-4), 287-300.
GEORGE, R. (2003). Tourist’s Perception of Safety and Security While Visiting Cape Town. Tourism Management, 24, 575-585
GETZ, D., CARLSEN, J. and MORRISON, A. (2004). Family Business in Tourism and Hospitality. Cambridge: Cabi Publishing.
GEZĐCĐ, F. (2005). Compenents of Sustainability, Two Cases from Turkey. Annals of Tourism Research. 33(2), 442-455.
GODFREY, K. B. (1996). Towards Sustainability? Tourism in the Republic of Cyprus. In Practicing Responsible Tourism. L. C. Harrıson, and W. Husbands (Editors), (p. 58-79). USA: John Wiley & Sons, Inc..
GOSSLING, S., Hansson, C. B., Horstmeier, O. and Saggel, S. (2002). Ecological Footprint Analysis as a Tool to Assess Tourism Sustainability. Ecological Economics, 43, 199-211.
GÖRMEZ, K. (2003). Çevre Sorunları ve Türkiye, Ankara: Gazi Kitabevi.
GRAY, C. ve WALSH, C. (2006). Responsible What? Travel Trade Gazette, UK
& Ireland, 7.21.2006, Issue 2726.
GÜNALP, B. (2003). Gelişmekte Olan Ülkelerde Optimal Devlet Hacmi, H.Ü.
Đktisadi ve Đdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 21(2), 1-21.
GYOU Ko, T. (2005). Development of a Tourism Sustainability Assessment Procedure: A Conceptual Approach. Tourism Management, 26, 431-445.
HARRILL, R. and POTTS, T. D. (2003). Tourism Planning in Historic Districts.
Journal of th American Planning Association, 69(3), 233-244.
HARRISON, L. C. and HUSBANDS, W. (1996). Practicing Responsible Tourism (International Case Studies in Tourism Planning, Policy, and Development), USA: John Wiley & Sons, Inc.
HALL, C. M. and PAGE, S.J. (2001) Geography of Tourism & Recreation:
Environment, Place & Space, 2. Edition, New York: Routledge.
HALL, D. SMITH, M. and MARCISZEWSKA, B. (2006) Tourism in the New Europe: The Challenges and Opportunities of EU Enlargement, Cambridge: Cabi Publishing.
HOLDEN, A. (2000). Environment and Tourism, London and New York:
Routledge.
HUGHES, H. ve ALLEN, D. (2005). Cultural Tourism in Central and Eastern Europe: The Views of “Induced Image Formation Agents”, Tourism Management, 26, 173-183.
ĐÇÖZ, O., VAR, T. ve ĐLHAN, Đ. (2002). Turizm Planlaması, Ankara: Turhan Kitabevi.
ĐÇÖZ, O. ve KOZAK, M. (1998). Turizm Ekonomisi, Ankara: Turhan Kitabevi.
JAFARI, J. and WALL, G. (1994). Sustainable Tourism, Annals of Tourism Research. 21(3), 667-669.
JOHNSON, J. D., SNEPENGER, D. J. and AKIS, S. (1994). Residents’ Perceptions of Tourism Development. Annals of Tourism Research. 21(3), 629-642.
JOHNSON, J., MAXWELL, B. and ASPINALL, R. (2004). Moving Nearer to Heaven: Growth and Change in the Greater Yellowstone Region. USA, (BUCKLEY, Ralf. In Nature-Based Tourism, Environment and Land Management, Buckley, R. (Ed.), (p. 77-89), New York: CABI Publishing.
JOHNSON, P. and THOMAS, B. (1993). Choice And Demand In Tourism, London: Mansell.
JUROWSKI, C. (2005). Report B.E.S.T. Think Thank IV: Mass Sustainable Tourism: Challenges and Opportunities. Journal of Sustainable Tourism, 13 (3), 296-304.
KADT, E. (1976). Tourism: Passport to Development, Washington, D.C.: Oxford
KADT, E. (1976). Tourism: Passport to Development, Washington, D.C.: Oxford