Somut Olmayan Kültürel Miras

Somut olmayan kültürel miras kavramı UNESCO’nun yapmış olduğu tanımlamaya göre, atalarımızın günümüze miras bıraktıkları sözlü gelenekler, sahne sanatları, sanat uygulamaları, sosyal uygulamalar, ritüeller, festivaller, doğa ve evrenle ilgili bilgiler, tecrübeler ve el sanatları olarak açıklanmaktadır. (ich.unesco.org, Ziyaret Tarihi: 25.01.2019). Başka bir açıklamaya göre ise, somut olmayan kültürel mirasın kapsadığı temel konular; geçmişten günümüze gelmiş olan gelenekler, görenekler, inanışlar, değer yargıları, kurallar, kaideler, danslar, müzikler ve yeme içme alışkanlıkları olarak sıralanabilmektedir (Okuyucu, 2011: 37). UNESCO 2003 yılında, somut kültürel miras kaynaklarının bir ülkenin tarihinin bilmesinde ve geçmişte yaşayan insanlar hakkında bilgi edinilmesinde ne kadar önemli bir yere sahip olduğunun farkına varmış ve “Somut Olmayan Kültürel Miras Korunması Sözleşmesi” yürürlüğe koyulmuştur. Sonrasında ise, bu alanda Dünya çapında çalışmalar yapmaya başladığı bilinmektedir. Somut olmayan kültürel mirasın korunmasına yönelik yapılan bu sözleşme Türkiye’de 2006 yılında imzalanmış ve uygulamaya koyulmuştur (Oğuz, 2013: 5).

UNESCO’nun yapmış olduğu somut kültürel mirasın korunması sözleşmesi İngilizce ve Fransızca olarak yazıldığı görülmektedir. İngilizce karşılığı; “intangible cultural heritage”, Fransızca karşılığı ise: “patrimoine culturel immatériel”, olarak verilmektedir. Dilimize çevirisinde ise anlam kargaşası yaşanmaması için, “somut olmayan kültürel miras” şeklinde aktarılmıştır (Oğuz, 2013: 11).

58

Sözleşmenin temel amacı, somut olmayan kültürel miras kaynaklarının evrensel bir nitelik taşıdığı ve korunup gelecek nesillere aktarılmasının elzem olduğunu vurgulamaktır (Kutlu, 2009: 13). Buna ek olarak, sözleşmede bulunan Madde 1’de amaçlar; (Somut Olmayan Kültürel Mirasın Korunması Sözleşmesi, 2003: 2).

• “Somut olmayan kültürel mirası korumak

• İlgili toplulukların, grupların ve bireylerin somut olmayan kültürel mirasına saygı göstermek

• Somut olmayan kültürel mirasın önemi konusunda yerel, ulusal ve uluslararası düzeyde duyarlılığı arttırmak ve karşılıklı değerbilirliği sağlamak;

• Uluslararası iş birliği ve yardımlaşmayı sağlamak” olarak sıralanmaktadır.

Somut olmayan kültürel mirasın ülkemizde kültürel mirasa konu olan kaynaklar içerisinde büyük bir bölüme sahip olması, Türkiye’nin birçok medeniyete ev sahipliği yapması ve bu medeniyetlerin sahip olduğu kültürel değerlerin günümüze kadar gelebilmiş olmasından kaynaklanmaktadır (Ar, 2015: 15). Ancak farklı bir bakış açısıyla konuya yaklaştığımızda, günümüze kadar gelemeyen somut olmayan kültürel miras değerlerinin ortaya çıkarılamaması büyük bir sorun niteliği taşımaktadır. Bu durum, somut olmayan kültürel miras kaynaklarının genellikle sözlü kaynaklar aracılığı ile aktarılmasından doğmaktadır (Ar ve Uğuz, 2015: 1407). Kültür ve Turizm Bakanlığı yapmış olduğu “Kuşaktan kuşağa aktarılan bu miras, toplulukların ve grupların çevreleriyle, doğayla ve tarihleriyle etkileşimlerine bağlı olarak, sürekli biçimde yeniden yaratılır ve bu onlara kimlik ve devamlılık duygusu verir; böylece kültürel çeşitliliğe ve insan yaratıcılığına duyulan saygıya katkıda bulunur” (www.kulturvarliklari.gov.tr, Ziyaret Tarihi: 25.01.2019) şeklindeki açıklaması sonucunda, somut olmayan kültürel miras kaynaklarının yaşayan ve devamlılığı olan bir yapıya sahip olduğunun vurguladığı söylenebilir.

UNESCO yapmış olduğu Somut Olmayan Kültürel Mirasın Korunması Sözleşmesi ile ülkeleri kendi somut olmayan kültürel miras envanterlerini belirlemesine

59

teşvik etmiştir. Envanter kavramı, "unsurların kimlik tespitinin yapılması ve kayıt altına alınması” olarak açıklanmaktadır (Karabaşa, 2016: 180). Somut olmayan kültürel miras envanterlerinin belirlenmesi için de bazı temel ölçütler bulunmaktadır. Bu ölçütler, geçmişte yaşamış olan insanların yaratıcılığı hakkında bilgi niteliği taşıması, kültürel miras kavramları içerisinde sahip olduğu konumu, miras kaynağını üretmiş olan toplumu yansıtabilmesi ve son olarak da somut olmayan kültürel miras kaynağının yok olma tehlikesi olarak sıralanmaktadır (Karabaşa, 2009; akt. Karabaşa, 2016: 181). Ayrıca sözleşmenin 16. Maddesine göre; “Somut olmayan kültürel mirası daha gözle görülür kılmak, önemi konusunda bilinçlenmeyi sağlamak ve kültürel çeşitliliğe saygı içinde diyalogu desteklemek için, Taraf Devletlerin teklifi üzerine, insanlığın somut olmayan kültürel mirasının temsili bir listesi hazırlanır, güncellenir ve yayımlanır.” (Somut Olmayan Kültürel Mirasın Korunması Sözleşmesi, 2003: 2). Bu madde neticesinde ülkemizde somut olmayan kültürel mirasın temsili listesi oluşturulmuştur. Türkiye’nin sahip olduğu somut olmayan kültürel miras unsurları Tablo 2.6. ‘da verilmektedir:

Tablo 2.6 Türkiye’de bulunan Somut olmayan kültürel miras unsurları

Somut Olmayan Kültürel Miras Unsurları Listeye girmiş olduğu yıl

Alevi-Bektaşi Ritüeli Semah 2010

Aşıklık Geleneği 2009

Bahar Kutlaması: Hıdrellez (Çokuluslu) 2017

Ebru: Türk Kâğıt Süsleme Sanatı 2014

Geleneksel Çini Ustalığı 2016

Geleneksel Sohbet Toplantıları 2010

İnce Ekmek Yapma ve Paylaşma Kültürü: Lavaş, Katırma, Jupka, Yufka (Çokuluslu)

2016

Karagöz 2009

Kırkpınar Yağlı Güreş Festivali 2010

Meddahlık 2008

Mesir Macunu Festivali 2012

Mevlevi Sema Töreni 2008

Nevruz (Çokuluslu) 2009

Tören Keşkeği Geleneği 2011

Türk Kahvesi Kültürü ve Geleneği 2013

60

Tablo 2.6. incelendiğinde ülkemizde 15 adet somut olmayan kültürel miras unsuru bulunmaktadır. Ayrıca tablo incelendiğinde 2008 yılında, ilk olarak “Meddahlık” geleneğinin ve son olarak 2017 yılında “Bahar Kutlaması: Hıdrellez (Çokuluslu)” kutlamalarının listeye girdiği görülmektedir. UNESCO’nun yapmış olduğu sözleşmeye göre bu kültürel kaynaklara yenilerinin eklenebileceği söylenebilir.

Somut olmayan kültürel mirasın genellikle sözlü kaynaklara dayalı olması, yapısının değişime açık ve sabit olmayan bir yapıda olmasına sebep olmaktadır. Somut olmayan kültürel miras unsurları, bölgeler ve insan toplulukları ile doğrudan bağlantılı olması, yaşanacak toplumsal değişmeler, kimlik kaybı, yaşam tarzlarında yaşanan değişimler, yozlaşma, tarihi ve kültürel değerlere önem verilmemesi son olarak teknolojik gelişmelerin olumsuz etkileri gibi faktörler somut olmayan kültürel miras kaynaklarının varlığını tehdit etmektedir. Sonuçta birbirini tetikleyen bir döngü olarak somut olmayan kültürel mirasın çeşitli nedenlerle zarar görmesi de toplum yapısının değişmesine ve bölgelerin de bu değişime ayak uydurmasına sebep olmaktadır (Cominelli ve Greffe, 2012: 245).

Somut olmayan kültürel miras kaynakları hem ülkenin kültürel değerleri için hem de turizm endüstrisi için oldukça önemli bir yere sahiptir. İnsanların geçmişteki yaşayış biçimleri, inançları, etkinlikleri, düşünce yapıları, değer yargıları, törenleri vb. hakkında bilgi edinmek istemeleri ve sonuç olarak merak etmeleri geniş kitleler tarafından ilgi gören bir turizm arzının oluşmasına fırsat vermektedir. Böylece somut olmayan kültürel miras kaynaklarının korunmasının turizm endüstrisi açısından son derece önemli bir yere sahip olduğu söylenebilmektedir (Şahin ve Özdemir, 2018: 564).

Bu doğrultuda somut ve somut olmayan kültürel mirasın sonraki kuşaklara sağlıklı bir şekilde ulaşabilmesi, mevcut zaman diliminde kültürü yaşayan, koruyan, aktaran ve dolayısıyla yaşatan bireylerin sağlıklı gelişiminin sağlanması ile mümkündür. Kültürel mirasın sürdürülebilirlik boyutunun sağlanabilmesi toplumun ve özellikle de genç bireylerin bu yönde eğitimine ve kültürel değerleri doğru bir şekilde öğrenerek gelecek nesiller ve diğer toplumlarla paylaşmasına bağlıdır. Bu noktada,

61

kültürel mirasın aktarımında yerinde deneyimleme imkânı sunan turlar, interaktif öğrenme ve sosyal paylaşım ortamları oluşturarak, kültürel mirasın proaktif bir şekilde sürdürülebilir kılınmasını sağlamaktadır. Dolayısıyla turist gruplarına liderlik eden, bilgilendiren ve kültürel aracılık yapan turist rehberlerine somut ve somut olmayan kültürel mirasın korunması ve aktarılmasında büyük bir sorumluluk düşmektedir (Demircan, 2016: 20).