Çok parti tiplerini sınıflandırmada esas olarak parti sayısı ele alınmakla birlikte, bu partilerin yapıları, büyüklükleri, yaptıkları anlaşmalarla geliş biçimleri de göz önünde tutulmaktadır. Çok parti sisteminde, çok partinin siyasal alanda etkin olması ve
135 Sarıbay, a.g.e., s. 27.
136 Kapani, a.g.e., ss. 198-201.
54
bu partilerin tek başına iktidarı kullanabilecek çoğunluğu elde edememesi belirleyici özelliktir. Çok partili rejimlerde üçten başlayarak yüksek sayılara ulaşabilmektedir137. Çok parti sistemlerinde, kriter olarak verilen sayılar yanıltıcı olabilmekte ve sınırlı bir anlam ifade etmektedir. Bu bakımdan çok parti sisteminin ikiye ayrılmış sistemleri olan ve bir birine zıt özellikler taşıyan “ılımlı” ve “aşırı” çok parti sistemlerinin, üstlendikleri rol ve işlevlerine değinmek gerekir138:
Ilımlı Çok Parti Sistemi: İki parti sistemine benzer bir mantık içinde işleyen bu sistem, aşırı derecede kutuplaşmamıştır ve partiler arasındaki ideolojik mesafe çok büyük değildir. Bu sistemde iktidar, iki parti arasında olduğu gibi iki parti bloğu arasında el değiştirmektedir. İki kutuplu bir koalisyon görünümü hakim olmaktadır. Alternatif partiler yerine alternatif koalisyon partileri bulunmakta, küçük partilere de koalisyon ortağı olarak iktidarda bulunma şansı verilmektedir.
Aşırı Çok Parti Sistemi: Bu parti sisteminde partiler arasındaki görüş ayrılıkları çok fazla, partiler arası mutabakat zayıftır. Aşırı çok parti sisteminde merkezle diğer partiler arasında gerçekleşen rekabet, sorumsuzluğu beraberinde getirmektedir. Bu durumda da gerçek sorunların gündeme gelmesi ve bu sorunlar için yapıcı politikalar üretilip uygulanması zor bir hal almaktadır.
Birbirinden farklı politika ve programlara sahip partilerden oluşan koalisyonlar, sorunlar noktasında esaslı çalışmalar yapmamakta sadece gündelik işleri yerine getirmektedir. Türkiye’de 1991 – 2002 yıllarında iktidara gelen farklı koalisyon hükümetleri bu duruma örnektir.
8. Parti İçi Demokrasi
Demokrasi, siyasi partiler aracılığıyla işlemektedir. Bu durumda demokraside meydana gelen eksiklikler ve aksaklıkları siyasi partileri inceleme altına alarak çözümlemek ve anlamaya çalışmak mümkündür. Siyasi parti örgütlerinin demokratik süreçlere ve kurallara uygun işleyip işlemediği, demokrasinin ne şekilde işlediği konusunda da fikir vermektedir. Bir ülkede demokrasinin ne şekilde ve düzeyde işlediği
137 Çam, a.g.e., s. 461.
138 Kapani, a.g.e., ss. 201-204.
55
açısından parti içi demokrasi önemi büyüktür. Siyasi partiler, kendilerine ait alanlarda demokrasiyi işletemiyorsa, ülkedeki demokrasiyi sağlıklı bir şekilde işletmek açısından sahip oldukları yeteneklerini de kaybedeceklerdir. Bu nedenle parti içi demokrasi, demokratik ideallerin gerçekleşmesinin ön şartı olarak karşımıza çıkmaktadır. Bir ülkede siyasi partilerin kendi işleyişlerinde demokrasinin temel ilke ve uygulamalarını kurumsallaştırması demokratik rejimin devamlılığını, partilerin değişimlere daha kolay uyumunu, partilerin toplumun talep ve isteklerine duyarlı olmasını, sivil toplum örgütleriyle etkin ve verimli iş birliğinin sağlanmasını, toplumun siyaset ile barış içinde olmasını ve politik yozlaşmanın ortadan kaldırılmasını sağlayacaktır139.
Ayrıca, Batılı anlamda demokrasinin yerleşebilmesi için siyasi partilerin fonksiyonel bir yapıya gelebilmesi; milli iradenin parlamentoya tam yansıyabilmesi ve demokratik örgüt yapısı içinde tartışma ortamının oluşturularak, çoğulculuk esasıyla geniş katılımlı politik kararlar alınabilmesi; özgür, eşit ve adil seçimlerle teşkilat, lider ve adaylar belirlenerek demokratik uygulama usullerinin bulunması ancak parti içi demokrasinin varlığının söz konusu olması durumunda mümkün hale gelecektir. Siyasi partilerin örgüt içi düzenlemelerinin demokrasi niteliklerine uygun hale getirilmesi ve partilerdeki oligarşik baskı ve eğilimlerin ortadan kaldırılması amacıyla demokratik örgüt yapısı kurularak teşkilat, organlar, lider ve adayların demokratik niteliklerle belirlenmesi ve karar sisteminin aşağıdan yukarıya oluşturulması sürecine parti içi demokrasi denmektedir140. Dolayısıyla, rejimin sağlıklı işleyebilmesi ve demokrasinin bir araç olarak toplumda ortak bir değer meydana getirmesi için de öncelikle parti içi demokrasi gereklidir. Böylece toplumun demokratik kültürü oluşturularak ilke ve yöntemler belirlenebilir141.
9. Parti İçi Demokrasiyi Etkileyen Faktörler
Siyasi partilerin kendi içlerinde demokratik bir düzen kurmalarında karşılarına çıkan iç ve dış faktörler, parti içi demokrasi olgusunu etkisi altına almaktadır142. Parti içi
139Ali Fuat Gökçe, “Siyasi Partilerde Parti İçi Demokrasi ve Disiplin Algısı: Türkiye”, Akademik Araştırmalar ve Çalışmalar Dergisi, Cilt:5, Sayı:9, 2013, ss. 74-78.
140 Tuncay, a.g.e., ss. 51-52.
141 Tuncay, a.e., ss. 53-57.
142 Server Tanilli, Devlet ve Demokrasi: Anayasa Hukukuna Giriş, İstanbul: Say Yayınları, 1990, ss. 220-221.
56
demokrasiye etki eden iç ve dış faktörler, Suavi Tuncay’ın yaptığı sınıflandırmaya göre aşağıdaki şekilde ele alınabilir143:
İç Faktörler: Bu faktörler partinin yapısı ve bileşiminden kaynaklanmaktadır.
Parti tipolojileriyle de ilgili olan bu faktörler:
Parti liderinin ortaya çıkması ve sahip olduğu konumu,
Parti liderinin davranış ve tutum şekli,
Partiye üye çoğunluğunu meydana getiren ve partiye üye olanların oluşturduğu grupların siyasal kültür, siyasal bilinç ve eğitim seviyesi,
Yine bu grupların gelir düzeyleri ve mesleki statüleri,
Yönetenlerin demokrasi ilkelerine olan bağlılıklarındaki hassas tutumu,
Siyasi partilerin sahip oldukları; program, tüzük ve ideolojileri şeklinde sıralanabilir.
Dış Faktörler: Siyasi partilerin bulundukları ülkelerdeki sosyal ve ekonomik şartlar çerçevesinde belirlenen ve çeşitlilik gösteren bu faktörler ise:
Bilgi ve iletişim araçlarının etkileri,
Lobicilik faaliyetleri,
İş dünyasının beklentileri,
Baskı gruplarının istek ve önerileri,
Ulusal çaptaki demokratik kurum ve kuruluşların yapmış oldukları baskılar,
Seçim yasaları ve anayasanın yapmış olduğu dolaylı etkiler,
Dış müdahale ortamı,
Kamuoyunun vermiş olduğu tepkiler şeklinde sıralanabilir.
Bu sınıflandırmadan hareketle parti içi demokrasinin sosyal yapı, ekonomik yapı, siyasal kültür, siyasal rejim, seçim sistemi, parti liderliği ve baskı gruplarıyla bir etkileşim içinde şekillendiği görülmektedir. Bu şekillenmedeki etkileşimin en önemli kanallarıysa bugün BİT’lerdir. BİT’ler siyasi partilere parti içi demokrasiyi etkileyen iç ve dış faktörlere karşı önemli yardımcılardır. Öyle ki BİT’ler siyasi alanda daha etkin şekilde seçmenine ulaşma ve seçmeninin düşüncelerini öğrenme fırsatı sunmaktadır.
143 Tuncay, a.g.e., s. 60.
57
Partilerin bugün etkili bir bilgi ve iletişim ağı olan internet üzerinden kendi web sitesi aracılığıyla partisinin yapı ve işleyiş yönünü tüm dünyaya tanıtabilmesi, sosyal medya araçlarıyla etkileşim ağını genişletmesi, partiye üye çoğunluğunu meydana getiren ve partiye üye olanların oluşturduğu grupların siyasal kültür, siyasal bilinç ve eğitim seviyesinin gelişmesine katkı da bulunmaktadır. Bu durum da parti içi demokrasinin gelişmesine önemli ölçüde yansımaktadır.