Özellikle, 20. yüzyılın sonlarından itibaren sosyal güvenlik sistemlerinde görülmeye başlayan krizler, gerek gelişmiş ülkelerde olsun, gerekse gelişmekte olan
51 DEMİRBİLEK, s. 33.
52 Suat UĞUR, “Sosyal Güvenlik Sistemlerinde Özel Emeklilik Programlarının Yeri ve Gelişimi”,
ülkelerde olsun, sosyal güvenliğin yeniden yapılandırılmasına neden olmuştur. Yeniden yapılandırma çalışmalarında en çok sigorta yöntemi üzerinde durulmuştur. Çünkü, sosyal güvenliğin sağlanmasında kullanılan en yaygın ve en gelişmiş araç sigortalardır. Sigortaların çeşitli işlevleri bulunmaktadır. Her şeyden önce sigortacılık ülkenin sosyal güvenlik sistemini önemli ölçüde desteklemektedir. Ekonomide sağladığı tasarruflar sayesinde, bir dayanışma organizasyonu olarak faaliyet göstermekte, sosyal ve ekonomik çöküntülerin önlenmesinde etkili olmaktadır. Sigortalar, çeşitli açılardan sınıflandırılabilmektedir.53
1- Özel Sigortalar
Sosyal güvenlik yöntemi olarak kullanılabilen özel sigortalar, temelde sosyal sigortaları ikame edici olarak değil, tamamlayıcı olarak faaliyet göstermektedirler. Çalışanların yaşlılık hallerinde temel güvencesi olan sosyal sigortalara ek olarak güvence sağlayan özel sigorta uygulamaları giderek önem kazanmaktadır Özel sigortalar, çeşitli türlerde sınıflandırılmakla beraber uzun vadeli sigorta açısından genel olarak, hayat sigortası ve bireysel emeklilik sigortası olmak üzere iki türde sınıflandırılmaktadır.54
Özel sigorta, sosyal güvenlikle ilgili bir yöntem olarak ortaya çıkmamış olmakla beraber, zaman içerisinde bu maksatla kullanılmaya başlanmıştır.55 Özel sigortalar ilk olarak, mal ve eşyaların maruz kalabileceği tehlikelere karşı güvence sağlamak için tesis edilmiştir
2- Sosyal Sigortalar
Sosyal sigortalar, bir sosyal güvenlik tekniği olarak öncelikle sanayileşme süreci içerisinde ortaya çıkan işçi kitlesinin korunmasına yönelik yapılan arayışlar sonucunda bulunmuştur.56 Sosyal Sigorta dayandığı bir takım esaslar ile diğer sigortalardan ayrılır. Sosyal sigorta tekniğinin ayırt edici vasıfları diyebileceğimiz bu
53 UĞUR , http://www.tisk.org.tr/yayinlar.asp?sbj=ana&ana_id=54 , (04.03.2008) 54 Türkiye İşverenler Sendikası Konfederasyonu (TİSK), Sosyal Güvenlik Araçları,
http://www.tisk.org.tr/yazdir.asp?id=1117, (04.04.2008) 55 ARICI, s.76.
nitelikler aynı zamanda sosyal sigortaya özellik kazandıran, diğer sosyal güvenlik tekniklerinde olmayan niteliklerdir. Bunlar; mecburilik, kamu sigortası olma, primli sistem ve risklerde bütünlük prensibidir.57 Sosyal güvenliğin sağlanmasındaki en önemli araç olan sosyal sigortaların türleri;58
• Yaşlılık, Malullük ve Ölüm Sigortası • Hastalık ve Analık Sigortası
• İş Kazası ve Meslek Hastalıkları Sigortası • İşsizlik Sigortası
B-SOSYAL YARDIM
En genel ifadesiyle, sosyal yardım, muhtaç duruma düşen vatandaşlara devlet bütçesinden para yardımı yapılması olarak tanımlanmaktadır.59
Sosyal yardım, muhtaç durumda olan ve sosyal güvenliğin diğer yöntemlerinin kapsamı dışında kalan bireylere yöneliktir. Bu anlamda sosyal yardım, sosyal güvenlikte son ağ, sosyal güvenlik sisteminin açıklarını kapatıcı bir yöntemdir. Yoksul olarak doğan veya sonradan yoksulluğa düşen bireyler, devlet tarafından kendi haline bırakılamazlar. Bunun nedeni, yoksulluğun hem söz konusu bireylerin, hem de toplumun yaşamını tehlikeye sokabilmesi ve ciddi sosyal sorunlara yol açabilmesidir. Dolayısıyla, yoksulların korunması, bir bakıma, sosyal düzenin de korunması anlamına gelmektedir.60
Sosyal yardım, zorunlu katılma ilkesine dayanmayan ya da katılma ile karşılığı (yapılan yardım) arasında bir ilişki bulunmayan genel Devlet bütçesi ya da belirli bir amaca ayrılmış özel vergilerle finanse edilen kamu yardımlarıdır. Söz konusu
57 ARICI, s.89.
58 TİSK, http://www.tisk.org.tr/yazdir.asp?id=1117, (04.04.2008) 59 GÜZEL, OKUR, s. 489.
yardımların bir kısmı tazminat karakterli iken, diğer kısmı koruma karakteri taşımaktadır.61
Sosyal yardımlar, esasen, sosyal sigortalar gibi, yoksul ve az gelirli insanların ve sınıfların gönençleri konusunda kamu sorumluluğu ilkelerinin kabul edilmesinden doğmaktadır.62
1-Gelişim Süreci
Sosyal yardım kurum ve uygulamalarının tarihsel gelişimi içinde yoksulluk olgusu ve ona bağlı sorunların önemi büyüktür. Sosyal güvenliğin en eski yöntemi olan sosyal yardımın kökeni, Avrupa’da yürürlüğe konan yasal düzenlemelere ve özellikle ulusal kapsayıcılığı, merkezi yönetim ilkeleri ile tanınan 1601 tarihli İngiliz Yoksulluk Kanunu’na dayanmaktadır. Yoksulluk sorununun çözümüne yönelik olan bu Kanun, ABD’de ve Dünya’nın gelişmekte olan birçok ülkesinde oluşturulan sosyal yardım uygulamaları için bir model niteliği taşımış ve temel ilkeleri çeşitli ülke sistemlerine uyarlanmıştır.63
Ekonomik ve sosyal yaşama sosyal sigortalar yolu ile karışımı uygun görmeyen ve sosyal sigortaların az çok karışık olan yöntem ve maliye mekanizmasının güçlüklerini kabullenmekten çekinen bu ülkeler, devletin genel gelirleri ile, yani vergilerle finanse edilen sosyal yardımları yeğlemekte idiler. Öte yandan, bu ülkelerde korunmaya muhtaç ve sefalete uğramış halk, daha çok, birikmiş gelirlere malik olmayan yaşlılardır. Başlangıçtaki sosyal sigortalar, bu kategori ile halka hemen gerekli yardımı yapabilecek biçimlerde ve yöntemlerle örgütlenmişlerdi. İşte bütün bu nedenler ve benzerleri, sosyal yardımların yeğlenmesini sağlamıştır.64
61 Levent AKIN, “Sosyal Yardımlar ve Yardımların Organizasyonu”, Sosyal Güvenliğin Yeniden Yapılandırılması Semineri, 7–8 Aralık 2006, Türkiye İşveren Sendikaları Konfederasyonu Yayınları, Ankara, 2007, s. 250.
62 TALAS, s. 406. 63 DEMİRBİLEK, s. 38. 64 TALAS, s. 413.
2-Özellikleri
Sosyal yardım, başlangıçta daha çok dini esaslara ve sosyal yardımlaşma ve dayanışma ilkelerine dayalı olarak ortaya çıkmıştır. Çok eski tarihlerden itibaren, din kurumları tarafından muhtaç ve yoksul bireylere birtakım sosyal yardımlarda bulunulmuştur. Günümüzde ise, sosyal yardım, kamu kuruluşları başta olmak üzere çeşitli yardım kurumları ve özel kuruluşlar tarafından yürütülen uygulamalar şeklini almış olup, bu uygulamalar dini esaslı yardım uygulamalarında ayrılmaktadır. Bu bağlamda, devletin yapmış olduğu ödemelerin “kamu desteği” şeklinde ifade edilmesi gerekli görülmektedir.65
Geçmişin, yoksullara dönük sosyal yardımlarının sorumluluğu yerel otoritelere bırakılmıştı. Oysa bugünün sosyal yardımları, tamamıyla, ya da hiç olmazsa geniş ölçüde, devlet tarafından finanse olunan ve yönetilen bir yöntem olarak uygulanmaktadır.66 Günümüzde, genel olarak, sosyal güvenlik sistemleri sosyal yardım yönteminden giderek uzaklaşmakta ve onun yerine bütün halkı kapsamına alan ulusal sağlık hizmetlerine, ulusal yaşlılık sigortalarına ve işsizlik sigortalarına daha fazla ağırlık verilmektedir. Bununla birlikte, sosyal güvenlik sistemleri içinde hala sosyal yardım uygulamalarının sürdürülmesinde iki temel faktör rol oynamaktadır.67 Bunlardan ilki, sosyal yardım önlemlerinin sosyal güvenlik alanındaki önemli yasal boşlukları doldurabilen esnek yapısıyla ilgilidir. Yöntem, özellikle gelir dağılımında büyük uçurumların oluştuğu ve bunun gelir dağılımı politikalarıyla giderilemediği toplumlarda, yüksek gelir gruplarından düşük gelirliler yararına geliri yeniden dağıtarak, bu soruna kısa vadede etkin çözümler getirebilmektir. İkincisi ise, mevcut sosyal güvenlik sistemlerini tamamlama ve olgunlaştırma imkanını taşımakta ve sosyal reformlar için uygun bir araç niteliği taşımaktadır.68 65 DEMİRBİLEK, s. 38. 66 TALAS, s. 413. 67 DEMİRBİLEK, s. 39. 68 DİLİK, Sosyal Güvenlik, s. 10.
Ayrıca sosyal yardımlar bir hak niteliği kazanmadığı için, sosyal yardım isteyen kişinin ekonomik durumu bir denetim konusu olmaktadır. Bu nedenle, bugünkü yöntemler, sosyal güvenliğin bir kolu olarak sürdürülmekte, fakat yenilerinin kurulmasına gidilmemektedir.69