W.Shakespeare ve G.Verdi’nin Othello Adlı Eserlerinin Metinsel Yönden Karşılaştırılması Karşılaştırılması

Aşk güzel bir duygudur, ama kıskançlıkla beslenince sonuçları pek de iyi olmamaktadır. Opera sahnesinde bu konu en çok Othello’da işlenir. Othello operaları kıskançlığın, kahramanların hayatlarını nasıl yok ettiğine ışık tutar. Rossini’nin 1816’da Napoli’de bestelediği Othello’nun librettisti Francesco Berio di Salsa’dır. Eserde ana karakterler Iago, Othello ve Rodrigo tenorlar tarafından seslendirilir ve vokal çizgisi çok zordur. Rossini’nin Othello’sunda, Verdi’ninkine kıyasla, Desdemona ile Othello arasında hiçbir aşk düeti geçmez. Konu tam olarak Shakespeare tregedyasını takip etmez; sadece üçüncü perdede Desdemona’nın odası aynıdır. Eserin Shakespeare’in oyunundan en önemli ayrımı ise Desdemona’nın Casio’ya mendilini değil –ki mendil o dönemde bir kadının en önemli eşyaları arasında sayılır– bir mektup vermesi ve Othello’nun da Desdemona’yı boğarak değil bir hançerle öldürmesidir. Rossini, Othello’sunda Desdemona’nın babasına yer verir. Birinci perde Kıbrıs’ta değil, Venedik’te geçer (Rossini’nin Othello’sunda bütün eser Venedik’te geçmektedir). Baba Brabantino, yani Elmiro bir bas karakteridir. Eser aynı zamanda bir aryalar geçidi de sayılabilir. Son perde Desdemona’nun odasında geçer. Desdemona meşhur “Söğüt Ağacı” şarkısını harp eşliğinde söyler. Rossini tıpkı Verdi gibi fırtına öncesi sükûneti bu şarkıyla vermek ister. Daha sonra Othello odaya gelir ve bir düet sonrası Desdemona’yı öldürür. Verdi’nin operasında da Rossini’nikinde de bu şarkı bir halk şarkısından alınmıştır.

Shakespeare genellikle, oyunlarının konularını daha önce sahnelenmiş diğer eserlerden de almıştır; Othello da İtalyan Giraldi Cinthio’nun aynı adlı oyunundan alınmıştır. Cinthio’nun oyununda, karısının ihanetinden emin olan Othello bir emir

subayına karısını çuval içine koyup yok etmesini emreder. Verdi’nin Othello’sunda, yine Othello Mağripli bir askerdir, eşinden kuşku duymaktadır. Eserin şeytani karekteri Iago, Casio’ya olan kıskançlığı ve iktidar mücadelesinde Othello’ya olan kızkınlığı ile bu kuşkuyu alevlendirir. Othello’ya Desdemona’nın belki Casio’ya âşık olabileceğini söyler. Othello’nun kıskançlığı devasa boyutlar alır ve karısı Desdemona’yı öldürür. Othello çok geçmeden, kendi kıskançlığının kurbanı olduğunu görüp intihar eder. İnsan psikolojisi birçok Shakespeare oyununda olduğu gibi burada da ön plandadır.

Verdi’yi Othello operasını bestelemeyi ikna eden kişi, eserin librestisti, aynı zamanda kendisi de bir besteci olan Arrigo Boito olmuştur. Boito ile Verdi, ikisinin de ortak bağlı bulunduğu yayınevi tarafından bir araya getirilir. Yayıncıya göre, Boito’da mükemmel bir libretto hazırlayacak hem müzikal hem de edebi yetenek vardır. Verdi ise Aida’dan sonra on senedir hiçbir yeni opera bestelememiştir. 1880 yılının yazında yayıncı, Shakespeare’in Othello’su konusunu her ikisine de açmıştır. Boito bir ön çalışma yapar. İkili bu opera üzerinde çalışmaya başlar. Boito librettonun sadece sözlerden oluşmadığını bilmektedir; libretto aynı zamanda oyundan bahsetmeli, sözlü olmalı, hareketi betimlemeli ve şarkıcıya, duygularını müzikal bir şekilde açıklama şansı vermelidir. Antonius ve Cleopatra’da kendi operasının librettosunu, Hamlet librettosunu yazmış ve Verdi ile daha önce de çalışmıştır. Verdi’nin son operası olan Falstaff da Boito’nun librettosudur.

Othello operasında irade dışı tutku ile yıkıcı zekâ ve çoşkun hayat ile

önlenemez ölüm arasında meydana gelen çatışma, konunun adeta “verdileşmiş” yönünü tüm olarak ortaya koymuştur. Verdi’nin dramatik yönünü hayal etmek için gitgide öylesine bir gerilim düzeyinde çalışmaya devam etmiştir ki, Iago’nun kötülüğünü açıkladığı ünlü aryasındaki melodramatik eklemeler bile sahnede geçen olayların kesintiye uğramadan akıp gitmesini sağlamıştır.

Shakespeare’in opera tregadyası beş bölümden oluşur. Verdi’nin operası dört perdedir. Shakespeare’de birinci bölüm Venedik’te geçer. Verdi’de ise olaylar Kıbrıs’ta başlar. Verdi tragedyada Othello’nun Desdemona ile gizlice evlendiği bölümünü tamamen atlamıştır; Desdemona’nın babası Brabantino’nun, Othello’nun içine belki de şüphenin yerleşmesine neden olacak ilk sözleri de atlanmıştır: “Aklın varsa, gözünü dört aç Mağripli, babasını aldattı o, seni de aldatabilir!” Verdi ve Boito

bu bölümü operaya dâhil etmedikleri gibi birinci perdeyi oyunun ikinci bölümünün birinci sahnesinden başlatmışlardır. Oyun metninde bu atlanılan bölümde, Desdemona ve Iago Kıbrıs’a ayak basmıştır. Opera buradan başlamaktadır. Bundan sonra operada Kıbrıslılar, Montano, Casio, Iago, halk ve Roderigo geminin limana girişini izlemişler ve Othello kıyıya çıkmıştır. Oysa oyun metninde Desdemona ve Iago limana geldikten sonra, Othello gelene kadar geçen sürede Iago, Desdemona ve Emilia arasında kadınlar hakkında bir konuşma geçer ki bu konuşma librettoya dahil edilmemiştir. Operada Othello’nun sahneye çıkışı görkemlidir; halkı selamlar; daha sonra halkın sevinçli zafer şarkıları duyulur. Iago ve Roderigo arasında geçen konuşma oyun metninin birinci bölümünün son sahnesinden alınmadır. Daha sonra Iago’nun ünlü içki şarkısı başlar, Casio nöbetçilerin başındadır. Opera ile oyun metni burada birleşir. Iago bu şarkıyı söylerken Casio’yu sarhoş eder. Iago tarafından kışkırtılan Roderigo da Casio ile kavgaya tutuşur, araya giren Montano yaralanır ve Othello’nun girişi ile kavga sona erer. Oyun metninde Othello, Casio’nun rütbesini Desdemona’nın gelişinden önce indirir, oysa operada tam tersidir ve operada bu karardan sonra sahnede Desdemona ve Othello kalıp aşk şarkılarını söylerken, oyun metninde sadece Iago ve Casio sahnededir. Iago, Casio’yu sözde teselli etmektedir.

Desdemona ve Othello’nun düeti Verdi tarafından, özellikle ikilinin arasındaki aşkı vurgulamak için operaya konmuştur. Burada yer alan aşk teması Desdemona’nın ölümünde tekrar ortaya çıkmıştır. Boito ve Verdi ikilisi özellikle Othello’nun kıskançlığının sonradan nasıl güçlendiğini ortaya koymak için bu düeti eklemişlerdir. Birinci perde bu düetle biter. Oyun metninde yer alan Iago-Casio konuşması ise operanın ikinci perdesinin ilk sahnesinden başlar ve düetin sonunda Iago Tanrı, şeytan, ölüm ve kendi gücünü anlatan tredosunu söyler. Oyunda da kendisinin Casio’ya verdiği akıl ve sonuçları hakkında bir monolog okur. Arkadan gelen Roderigo ve Iago düeti ise operada yoktur. Oyun metninin üçüncü bölümüne gelinmiştir. Birinci, ikinci ve üçüncü sahnenin Casio’nun Desdemona’dan yardım dilediği sahne operada yer almaz. Sadece Desdemona ve Casio sahnede arka planda görünürler. Iago’nun “Beni rahatsız ediyor” cümlesinden itibaren, oyunda Desdemona Othello’ya Casio’nun dileğinden bahseder ve Othello’nun onunla konuşmasını ister. Othello henüz kanısında kuşkulanmamıştır, oysa operada Iago’nun Othello’yu şüphelendirmesi, Desdemona, Othello’yla hiç konuşmadan olur.

Oyunda bu konuşmadan sonra Iago, Othello’ya zehirini akıtır ve başarılı olur. Bu düetin bir bölümünde Othello sanki biliyormuş gibi Iago’nun kafasındaki korkunç canavarlardan bahseder. Iago’nun “Sizi sevdiğimi biliyorsunuz” sözü ile aklından geçenleri söylemeyeceğine yemin etmesi ardındaki bölüm atlanmıştır. Iago’nun, Othello’ya Desdemona’yı izlemesini söylemesinden sonra, operada Desdemona görülür; halk ona iltifatlar yağdırmakta, sevgisini sunmaktadır. Bu bölüm oyunda yoktur. Othello’nun “Aldatıyorsa eğer beni, Tanrı da kendisiyle alay ediyor öyleyse” sözleriyle oyun metnine geri dönülür. Desdemona girer; oyundaki Desdemona’nın Othello’dan Casio’un affını istemesi sahnesi, operada bu bölümde görülür. Othello’nun “Şimdi olmaz” sözünden sonra, yine Othello’nun aldatma ile ilgili cümlelerinin arkasından gelen Desdemona’nın sözlerine dönülür ve Desdemona’nın Othello’nun başını sarmak için kullanacağı mendil yere düşünce Emilia tarafından yerden alınır. Bu sahnede oyunda Othello ve Desdemona, Iago ve Emilia düetinden önce sahneden çıkarlar, operada ise sahnede kalırlar. Bu düetten sonra Iago-Othello düeti başlar. Düetin sonu da aynı zamanda perdenin finalidir; iki taraf da Casio’dan intikam almaya ve birbirlerine destek olmaya yemin eder.

Operanın üçüncü perdesi bir habercinin girişiyle başlar; Iago ihaneti kanıtlamak için planı Othello’ya anlatmaktadır ve Desdemona girer. Oyunda bu bölüme kadar Desdemona’nın soytarıya Casio’nun nerede olduğunu sorması ve mendilini kaybetmesi sahnesi yer alır. Bu sahne de operaya dahil edilmemiştir. Othello’nun “Sen nesin, söyle” sözleri oyun ile paraleldir. Othello’nun aryasından önce Desdemona sahneden çıkar, oyunda ise sahnede kalır. Operada Othello’nun aryasından sonra Iago girer ve burada tiyatronun dördüncü bölüm birinci sahnesindeki sayfa, Bianca olmaksızın yer alır. Daha sonra bu bölümün yerine operada yedili bir ensemble yer alır; herkes kendi fikrini birlikte söylemektedir, ki operanın en önemli özelliğinden biridir bu; yedi kişi aynı anda konuşup armoni içinde olabilmektedir. Bu perde son bulur, sonraki sahne Desdemona’nın odasında başlar; Desdemona şarkısını söyler. Rossini’nin operasında olduğu gibi fırtınadan önce sessizlik hâkimdir. Beşinci bölümün ikinci sahnesi, oyundaki gibidir. Othello’nun monoloğuna girilir; operada ise bu monolog yoktur. Hemen arkasından gelen Desdemona’nın “Kim o” sözleriyle düete girilir. Oyun bitimine kadar çok az bölümde bütünlüğü bozmayan kısaltmalar vardır. Othello’nun kendini öldürmesi

oyundaki kadar uzun sürmez, gerçeği öğrenir öğrenmez kendini öldürür ve opera onun sözleri ile sona erer.

SONUÇ

Sanat, insanlığı sürekli olarak etkileyen, biçimlendiren bir etkinlik alanıdır. İnsanı etkileme bakımından sanat dallarının her biri kuşkusuz kendine özgü bir değere sahiptir. Fakat birtakım özellikleri yönünden, tiyatronun tüm sanat dalları arasında ayrı bir yeri vardır. Her şeyden önce tiyatro, edebiyatın, plastik sanatların ve müziğin katkıları ile oluşan bir sanat dalıdır. Bu özelliği tiyatroyu, güzel sanat dallarının kesiştiği bir nokta haline getirmektedir (Dökmen, 2011 :10) .

Yine tiyatro, hayatı ele alan ve merkezinde insan olan, insana yönelen bir sanat dalıdır ve ayrıca, geçmişi konu edinerek insanların tarihi algılamalarını etkileyen sanat türlerinden birisidir (Kaya, 2011: 12). Ancak, tarihin göreceli bir kavram olmasından dolayı, tiyatroda tarihsel oyunların tarihsel gerçekliğe birebir sadakatini beklemek hem olanaksız hem de sanatın ruhuna aykırı bir durumdur. Tiyatro, tarihi, tarih bilimine özgü değil, sanatın ruhuna özgü olarak işler.

Rönesans Dönemi İngiliz tiyatrosunda, özellikle Osmanlı Türkleri’ni konu alan veya onlara çeşitli göndermelerde bulunan çok sayıda eser sahnelenmiş ve yayınlanmıştır. Dönemin tiyatro yazarlarından olan W.Shakespeare de eserlerinde, Türk imgesine ve Osmanlı tarihi kesitlerine yer vermiştir. Türklerle ilgili konuların ve Türk imgesinin İngiliz tiyatrosunda kullanımı oldukça önemli bir konudur. Shakespeare’nin Othello adlı eserinde, Müslüman Othello’dan Hıristiyan olduktan sonra yerine getirmesi istenen ilk görev Osmanlılara karşı savaşmaktır. Venedik Dükü Othello’ya: “Cesur Othello, seni hemen/ ortak düşmanımız Osmanlılara karşı görevlendirmeliyiz” der. Othello’nun bu görevi üstlenip zafer haberiyle dönmesi adeta gerçek bir Hıristiyan olduğunu kanıtlayan eylem olarak değerlendirilmektedir (Şenlen, 2011:1).

Dünyanın en önemli edebi şahsiyetlerinden biri de Shakespeare’dir. Shakespeare oyunlarının önemli ağırlığını duygular ve psikoloji oluşturmaktadır. Ayrıca, politika da oyunlarının önemli bir unsurudur. Örneğin, yazarın Macbeth ve

Shakespeare eserlerinin operalara bu kadar çok konu olmasında karakterlerinin derin analizi çok önemli bir faktördür. Tiyatro sahnesinde olduğu gibi opera uyarlamaları da Shakespeare’in bakış açılarıyla yapılmıştır.

Othello, Shakespeare’in önemli tragedyalarındandır (James, 2011:14) ve

Avrupa merkezli düşünceyi ele alan mükemmel bir eserdir. Othello’da politikanın insanlara yüklediği rolleri ve bu rollerin hangi ölçütlere göre sergilendiğini de açıkça görmek mümkündür. Othello, Venedik donanmasının Mağripli, zenci ve aynı zamanda güçlü bir komutanıdır. Toplumsal beklentilerin aksine sınıf, ırk ve yaş farkını hesaba katmadan Venedikli bir soylu olan Brabantio’nun güzel kızı Desdemona ile zenci Othello gizlice evlenir. Venedikliler bu sıra dışı evliliği hazmedemezler ve bu evliliğin sona ermesi için ellerinden geleni yaparlar. Öncelikle Othello’nun kendi toplumlarının bir üyesi olmadığını vurgularlar. Bu aşağılamanın altında temel olarak politik nedenler yatmasına rağmen, evliliğine karşı gelmek daha basit sebeplerle açıklanır. Ancak politik değerlendirmelerin her an ve her duruma göre değiştiği 1. perde 3. sahnede çarpıcı bir şekilde fark edilmektedir. Oyunun başındaki “Mağripli”, “Kara koç”, “Şehvet düşkünü Mağripli” gibi nitelemeler, yerini “Yiğit Othello”, “Soylu Othello” ya da “Kahraman Othello” gibi ifadelere bırakır (Öztürk, 2006:12).

Shakespeare’in Othello’sunda temel sorunlardan biri de, Othello’nun açık iletişimde bulunmayı becerememesidir. Bu eserde Iago, kişisel çıkarı için Othello’ya, karısı Desdemona tarafından aldatıldığını söyler ve birtakım sahte belgelerle, Othello’yu buna inandırır. Othello, Iago’nun iftiralarını karısına söyleyemez, kuşkular içinde kıvranmaya ve karısından nefret etmeye başlar. Othello, maske takmaktadır; duygularını dile getirememekte ve savunucu iletişime tipik bir örnek vermektedir. Sonunda karısını öldürür. Eğer açık iletişimde olsaydı, örneğin Iago’nun sözlerini ve kendi kuşkularını karısına açıkça anlatabilseydi, onları yüzleştirseydi bu sonuç ortaya çıkmayacaktı (Dökmen, 2011:12).

Verdi, eserleriyle tiyatroyu geniş halk kitlelerine tanıtmış bir sanatçıdır. Bu başarısının arkasında tiyatronun olanaklarını çok iyi bilmesi ve onun gereksinimlerini karşılayacak tarzda eserler vermesi yatmaktadır. Operalarına konu bulmada çok titiz davranmış ve halkın hoşlanacağı türden güncel konuları ele almıştır. Mesela,

işleyerek opera tarihçilerine göre o güne kadar kimsenin cesaret edemediği bir uygulamanın öncüsü olmuştur. Verdi, bir yandan operaya İtalyan halk sanatının ezgilerini getirirken bir yandan da halkın sokaklarda söyleyebileceği yeni ezgiler yaratmıştır. Bu nedenle eserleri hem sahnede, hem de sokaklarda söylenen bir sanatçı olmuştur ve müziği yeniden halkın hizmetine sunmayı başarmıştır.

On beş yıl opera yazmayan Verdi, herkesin besteciliğe veda ettiğini düşündüğü sırada, 1887’de Othello operası ile müzikseverlerin karşısına çıkmıştır. Aynı yıl La Scala’da sahnelenen bu yapıt, Verdi’nin trajik başyapıtı olarak tarihe geçmiştir. Geleneksel aryalarla kesilmeyen müziğin perdeler arası sürekli akıcılığı, yeni bir anlatım yolu getirmiştir. Othello, Verdi’nin ses ve orkestra arasındaki dengeyi bulduğu en olgun ve İtalyan operasının bir “aryalar dizisi” olmaktan kurtulmasını sağlayan eseridir.

Othello operasında irade dışı tutku ile yıkıcı zekâ ve çoşkun hayat ile

önlenemez ölüm arasında meydana gelen çatışma, konunun adeta “verdileşmiş” yönünü ortaya koymaktadır. Verdi’nin dramatik yönünü hayal etmek için gitgide öylesine bir gerilim düzeyinde çalışmaya devam etmiştir ki, Iago’nun kötülüğünü açıkladığı ünlü aryasındaki melodramatik eklemeler bile sahnede geçen olayların kesintiye uğramadan akıp gitmesini sağlamıştır.

Shakespeare ile Verdi’nin Othello’su arasında, sahnelenme özellikleri bakımından bazı farklılıklar vardır. Bu farklılıklara, bölüm (perde) sayıları, bölümlerin meydana geldikleri yerler ve bazı kısımların atlanması ya da üzerinde daha fazla durulması gibi durumları örnek olarak verebiliriz. Bu şekildeki farklılıklar her iki sanatçının karakterlerini yansıtması bakımından önemlidir. Mesela Desdemona ve Othello’nun düeti Verdi tarafından, özellikle ikilinin arasındaki aşkı vurgulamak için operaya konmuştur. Burada yer alan aşk teması Desdemona’nın ölümünde tekrar ortaya çıkmıştır. Boito ve Verdi ikilisi özellikle Othello’nun kıskançlığının sonradan nasıl güçlendiğini ortaya koymak için bu düeti eklemişlerdir.

Oyunun tiyatro ve opera eseri olarak sahnelenmesindeki farklılıklara örnek olarak şu olayları da verebiliriz: Operanın üçüncü perdesi bir habercinin girişiyle başlar; Iago ihaneti kanıtlamak için planı Othello’ya anlatmaktadır ve Desdemona girer. Oyunda bu bölüme kadar Desdemona’nın soytarıya Casio’nun nerede olduğunu sorması ve mendilini kaybetmesi sahnesi yer alır. Bu sahne operada yoktur.

Othello’nun “Sen nesin, söyle” sözleri oyun ile paraleldir. Othello’nun aryasından önce Desdemona sahneden çıkar, oyunda ise sahnede kalır. Operada Othello’nun aryasından sonra Iago girer ve burada tiyatronun dördüncü bölüm birinci sahnesindeki sayfa, Bianca olmaksızın yer alır. Daha sonra bu bölümün yerine operada yedili bir ensemble yer alır; herkes kendi fikrini birlikte söylemektedir ki operanın en önemli özelliğinden biridir bu; yedi kişi aynı anda konuşup armoni içinde olabilmektedir. Bu perde son bulur, sonraki sahne Desdemona’nın odasında başlar; Desdemona şarkısını söyler. Rossini’nin operasında olduğu gibi fırtınadan önce sessizlik hâkimdir. Beşinci bölümün ikinci sahnesi, oyundaki gibidir. Othello’nun monoloğuna girilir; operada ise bu monolog yoktur. Hemen arkasından gelen Desdemona’nın “Kim o” sözleriyle düete girilir. Oyun bitimine kadar çok az bölümde bütünlüğü bozmayan kısaltmalar vardır. Othello’nun kendini öldürmesi oyundaki kadar uzun sürmez, gerçeği öğrenir öğrenmez kendini öldürür ve opera onun sözleri ile sona erer.

Othello, özellikle kıskançlık başta olmak üzere, aşk, ihanet, iki yüzlülük ve

ırkçılık gibi toplumsal olayları konu alan önemli eserlerden biridir. Hem W.Shakespeare hem de G.Verdi eserin izleyicilere sunulmasında bu konuları temel almışlar fakat oyunun konusunu değiştirmeden kendilerine göre bazı olguları daha baskınlaştırmışlardır. Yine tiyatro ve opera sanatlarının kendilerine özgü olan özelliklerinden dolayı, eserin bu sanat dallarına uyarlanmasına bağlı olarak bazı farklılıklar oluşmuştur. Othello’nun her iki sanat dalında, farklı zamanlarda başarıyla sahnelenmesi ve yoğun bir izleyici kitlesini tarafından kabul görmesi, bu oyunun konusunun tüm zamanlarda geçerliliğini koruyan olayları içermesinin bir göstergesidir. Bu da bize, sadece bu oyun için değil, diğer sanat eserlerinin de özü değiştirilmeden farklı sanat dallarına uyarlanabileceğini ve böylece sanat alanında olumlu yönde çeşitliliğin oluşturulabileceğini göstermektedir.

KAYNAKÇA

Çalışlar, Aziz (1994). Shakespeare Sözlüğü. İstanbul: TEM Yapım Yayıncılık. Çalışlar, Aziz (1995). Tiyatro Ansiklopedisi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. Dirden, Brandon, J. (2006). William Shakespeare’s Othello. Conant Performing Arts

Center.

Dökmen, Üstün. Bazı Tiyatro Eserlerinin Sosyometri Testi İle ve İletişim Türleri

Açısından İncelenmesi. http://dergiler.ankara.edu.tr. Erişim Tarihi: 2011

Giuseppe Verdi. http://www.turkcebilgi.com/giuseppe_verdi/ansiklopedi. Erişim

Tarihi: 2011

James, Debra (Dee). A Teacher’s Guide To The Signet Classic Edition Of William

Shakespeare’s Othello. University of North Carolina at Asheville.

http://us.penguingroup.com. Erişim Tarihi: 2011

Kaya, Ramazan. Tarihin Hayat Bulma Alanı: Tiyatro. Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi. http://efd.mehmetakif.edu.tr Erişim Tarihi: 2011

Lamb, Charles ve Mary. (2000). Shakespeare Bütün Eserleri. (Çeviren: Elif Uras). Ankara: Alkım Yayınevi.

Lings, Martin (2001). Shakespeare’in Kutsal Sanatı. (Çeviren: İhsan Durdu). İstanbul: Bayrak Matbaası.

Neimetzade, Eflatun (2002). Opera Sanatı. Ankara: Seçkin Yayıncılık. Oflazoğlu, Turan (1977). Shakespeare. İstanbul, Cem Yayınevi.

Özcan, Mustafa. (2008). İstanbul Şehir Tiyatrosu’nda 1941 yılında Oynanan Hamlet

Piyesinin Sebep Olduğu Tartışma ve Davalar. Türkiyat Araştırmaları Dergisi, s. 7-101.

Öztürk, A.Serdar. (2006). Othello Bağlamında İnsan: Politikada İnsanın Değeri. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S: 21, s. 441–451.

Sakça, Bülent (2009). William Shakespeare’in Othello Trajedisi. http://www.yenimakale.com/william-shakespeare-othello.html, Erişim tarihi: 2010.

Shakespeare ve Komedya. http://www.farmakovijilansdernegi.org/icerik.php?id=25 Erişim Tarihi: 2011

Vikipedi, Özgür Ansiklopedi. Machbeth. http://tr.wikipedia.org/wiki/Macbeth Erişim Tarihi: 2011

Shakespeare, William (1985). Othello. (Çeviren: Özdemir Nutku). İstanbul: Remzi Kitabevi.

Shakespeare, William (1996). Othello. (Çeviren: Orhan Burian). İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.

Şatır, Sabri (1999). Koronun Babası Verdi. İstanbul: Pan Yayıncılık.

Şenlen, Sıla. Rönesans Döneminde Osmanlı- İngiliz İlişkileri ve İngiliz Tiyatrosunda

Türk İmgesi. http://littera.hacettepe.edu.tr. Erişim Tarihi: 2011

Urgan, Mine. (1984). Shakespeare ve Hamlet. İstanbul: Altın Kitaplar Yayınevi. Wells, Stanley (1992). Shakespeare Yazar ve Eserleri. (Çeviren: Cevza Sevgen).

İstanbul, Yapı Kredi Yayınları.

http://tr.wikipedia.org/wiki/Giuseppe_Verdi_Operalar%C4%B1_Listesi, Erişim tarihi: 2010.

T.C.

SELÇUK ÜNİVERSİTESİ

Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü Özgeçmiş  Adı Soyadı: Mehmet Ali ÖZTÜRK