Sezgisel karar modeli

Günümüz toplumsal yapısının çok değişkenli, belirsizlik esaslı ve çok dinamik ve değişken bir yapıya sahip olması nedeni ile günlük hayatta karşılaşılan problemler genel olarak aniden ortaya çıkan, kısıtları ve kriterleri sürekli olarak değişen ve sonuçları farklılıklar gösteren çeşitli karmaşık özelliklere sahiptir. Böylelikle insanın her zaman, kararlar alırken rasyonel davranacağı, problemi tam anlamıyla tanımlayarak bütün etkenleri değerlendirerek bir karara varabileceği anlayışının kabul edilemez olduğunu göstermektedir. Esasen insan her zaman her durumu tam olarak kavrayamaz ve bu durumda insanlardan mantıksal kararlar vermesi beklenemez (Krabuanrat, 2011).

Doğası gereği insanlar verdikleri kararlarda, önceki kararlarının etkisi, yaşadıkları tecrübeler, içinde bulundukları duygusal durum ve düşüncelerinin etkisi altındadır. Bu durum insanların her zaman rasyonel olarak karar vermeleri önündeki en büyük engeldir. Buna karşılık söz konusu unsurların da karar verme sürecine bir şekilde dahil edilmesi gereklidir (Krabuanrat, 2011).

Bilgi ve iletişim teknolojilerinde yaşanan hızlı değişimlerle birlikte dünya, yirminci yüzyılın ikinci yarısından itibaren hızlı bir küreselleşme sürecine girmiştir. Bu süreçte, işletmelerin ve ekonomilerin pazarlarının sınırları tüm dünya geneline yayılmaktadır. Bununla birlikte gerek sosyal gerekse kültürel alanlarda sürekli değişen ve dinamik bir yaşam biçimi oluşmaktadır (Ilgaz, 2002).

Bu çerçevede, özellikle işletmelerin karşılaştıkları problemlerin vasfı da değişmiş, hızla değişen yenidünya düzeninde hızlı ve etkin kararlar almak hayati önemi haiz olmuştur. Önceki bölümde de açıklandığı üzere, rasyonel karar teorisi söz konusu dinamik ortamlarda karar vermede yeteri kadar başarılı olamamaktadır (Krabuanrat, 2011). Bu maksatla son 40 yılda literatürde sezgisel karar teorisi tartışılır olmuş ve başlangıçta yapay zekâ ve uzman sistemlerin bir alt kolu olarak değerlendirilen bu çalışma alanında gün geçtikçe, gerek sosyal gerekse fen bilimleri alanlarında sıklıkla kullanılan çeşitli sezgisel yöntemler türetilmiştir (Krabuanrat, 2011).

Sezgisel karar teorisi niteliksel (kalitatif) karar verme yöntemlerinin kullanıldığı sezgi, yargı ve deneyimi temel olarak alan bir yaklaşımdır. Bu teoride, kişilerin sezgileri ve karar vermenin davranışsal boyutları öne çıkar. Dolayısı ile insanların karar vermesinde sahip oldukları tecrübelerin, geçirdikleri zihinsel ve psikolojik

evrelerin ve duygularının önemli ölçüde etkili olmasından ötürü karar verme aşamalarında bu unsurlar da dikkate alınır. Rasyonel karar verme teorisi ile sezgisel karar verme teorisini birbirinden ayıran en temel özellik budur.

Günümüzde sezgisel karar modelinin uygulanmasında ve optimum sonuçların aranmasında çok çeşitli sezgisel ve metasezgisel algoritmalar geliştirilmiştir. Bilgi sistemleri ve bilgisayar programcılığındaki ilerlemeler sayesinde bu algoritmaların kullanılması da oldukça yaygındır. Genel olarak verilen bir problemde optimal veya optimale en yakın olan çözümün elde edilmesi maksadı ile geliştirilmiş olan söz konusu algoritmalar aşağıda kısaca ele alınmıştır.

4.1.2.1 Sezgisel algoritmalar

Esasen optimizasyon işlemi, bir problemde veya bir sistemde faydanın maksimize edilerek ve/veya zararın minimizi edilerek uygun olan en iyi çözüme ulaşma süreci olarak tanımlanır. Bu maksatla geliştirilen algoritmaların ise verilen bir zaman dilimi içerisinde en iyi çözümü üretmesi beklenir. Buna karşılık gerçek hayatta karşılaşılan problemlerin birçoğu mantıklı bir süre içerisinde optimum çözüme ulaşılabilmesini imkansız kılacak kadar geniş çözüm uzayına sahip olabilmektedir. Bu maksatla, tam ve kesin çözümün elde edilmesi yerine yeterince iyi (optimum) çözümlerin elde edilmesi karar vericiler açısından, çoğunlukla kabul edilebilir bir durumdur (Nyarko vd., 2014).

Genel olarak arama işlemlerinde kullanılan sezgisel algoritmalar, çözümün en optimum çözüm olup olmadığı ile ilgilenmez. Buna karşılık çeşitli alternatiflerden en etkin olanları makul süre zarfında bulmayı garanti eder. Yöneylem araştırmaları içerisinde değerlendirilebilecek olan sezgisel algoritmalarda öncelikle problemin bir matematiksel modeli oluşturulur.

Literatürde yer alan ve en sıklıkla kullanılan sezgisel algoritmalara örnek olarak,

Lokal Arama Algoritması, Parçala Fethet Algoritması, Branch and Bound

Algoritması ve Dinamik Programlama, verilebilir (Darwish, 2014; Desale, 2015)

4.1.2.2 Metasezgisel algoritmalar

Bu algoritmalar ise genel olarak sezgisel algoritmalara kıyasla çok daha karmaşık olan problemlerin çözümünde kullanılır. Esasen sezgisel algoritmalar problem spesifik algoritmalardır yani bu algoritmalar sadece belirli tip problemlerin çözümünde daha iyi performans göstermektedir. Metasezgisel algoritmalar ise hemen

hemen tüm problem sahalarında kullanılan çok daha kapsayıcı yöntemlerdir. Bunun sebebinin ise problemlerde optimum sonucun araştırılmasında, belirli bir iterasyon esnasında mevcut çözümlerle birlikte bu çözümlerin komşuluğundaki çözümlerin de incelenmesi, bazı sonuçların sonraki iterasyonlarda da kullanılmasının sağlanması, bazı çözümlerin yasaklanması, vb. yöntemlerinde uygulanıyor olmasından kaynaklanır. Bu tür algoritmalar kesin çözümü garanti etmez, bunun yerine optimuma en yakın çözümler üretirler (Alp vd, 2003).

Literatürde sıklıkla kullanılan metasezgisel algoritmalara örnek olarak Tavlama

Benzetimi Algoritması, Tabu Arama Algoritması, Genetik Algoritmalar, Parçacık Sürü Optimizasyonu, Karınca, Yapay Arı, vs. Koloni Algoritması vb., verilebilir

(Onan, 2013).

Sezgisel ve metasezgisel algoritmaların, belirli kısıtların mevcudiyeti ile çözüm uzayındaki alternatiflerin sayısının çok fazla olduğu durumlarda optimum sonuçların elde edilmesi için oldukça başarılı algoritmalar olmalarına karşılık, bir çok kriterin ve alternatifin bulunduğu çeşitli problemlerde çok daha kolay anlaşılır ve uygulanabilir olan ÇKKV tekniklerinin kullanılması daha yaygındır. Bu maksatla çalışmanın takip eden bölümlerinde ÇKKV yaklaşımı ve literatürde sıklıkla kullanılan çeşitli yöntemler incelenecektir.