Sermayenin Zamanlararası Yapısı (Hayekçi Üçgen)

Ödünç verilebilir fon piyasası ve üretim olanakları eğrisi çoğu iktisatçı tarafından bilinmekte ve kabul edilmektedir. Ancak sermayenin zamanlararası yapısı, Hayekçi üçgen, AİO'na özgü bir kavramdır.²⁵⁵ AİO'na göre, üretim zaman alan ve dolambaçlı bir işlemdir.²⁵⁶ Hayek üretimin zaman aldığını ve bir malın ortaya çıkması için gerekli olan üretim araçlarının ardarda kullanılması gerektiğini, dik açılı bir üçgen ile açıklamaktadır.²⁵⁷ Ayrıca Hayek, nokta nokta çıktı görüşlerine karşı sürekli girdi-nokta çıktı anlayışını ortaya koymaktadır.²⁵⁸

Şekil 4: Hayekçi Üçgen²⁵⁹

254 Bocutoğlu, Ekinci, "Avusturya İktisadi Dalgalanmalar Teorisini Anlamak", a.g.m., s.43.

255 Garrison, , Time and Money: The Macroeconomics of Capital Structure, a.g.e., s.46.

256 Bocutoğlu, Ekinci, "Avusturya İktisadi Dalgalanmalar Teorisini Anlamak", a.g.m., s.44.

257 Friedrich A. Hayek, Prices and Production, 1st Edition, New York, Augustus M. Kelly Publishing, 1931, s.39.

258 Bocutoğlu, Ekinci, "Avusturya İktisadi Dalgalanmalar Teorisini Anlamak", a.g.m., s.45.

259 Garrison, Time and Money: The Macroeconomics of Capital Structure, a.g.e., s.46.

66

Hayekçi üçgende yatay eksen zamana işaret ederken, dikey eksen ise tüketim mallarının değerini göstermektedir. Burada önemli olan Hayekçi üçgenin fiziksel üretimi değil, üretim sonucu ortaya çıkan çıktının değerini gösteriyor oluşudur. Bu diyagram belirli bir zamanda üretimin ardışık aşamalarını göstermenin yanında, durağan bir ekonomide aynı zamanda devam eden üretim süreçlerini de göstermektedir.²⁶⁰ Bu bağlamda üçgenin yatay ekseni doğrudan takvim zamanına çevrilemez. Üretimin erken aşamaları olarak adlandırılan kısımda uzun bir gelecekte getiri sağlanması beklenen dayanıklı tüketim malları gibi ürünlerin üretimini kapsamaktadır. Mesela ürün geliştirme erken aşamalı iken, perakende stok yönetimi geç aşamalı bir faaliyettir.²⁶¹

Hayekçi üçgeni oluşturan bloklar üretim aşamalarını gösterirken, bloklar arasındaki uzunluk farklılıkları ise bir sonraki aşamada kullanılmış olan asli üretim araçlarının miktarına karşılık gelmektedir. Hayek, eksenlerin birleştirilerek bir dörtgen oluşturulduğunda, durağan bir ekonomide blokların oluşturduğu alanın boş alana oranının

½ şeklinde olacağını ve bu oranın tüketim malları çıktısı ile ara malları çıktısı arasındaki oranı verdiğini ileri sürmektedir. Bu aynı zamanda tüketim miktarı ve yeni yapılan yatırım arasındaki oranı vermektedir. Ayrıca durağan ekonomide, tüketim malı çıktısı kullanılan üretim faktörlerinden kazanılan toplam gelire eşittir.²⁶²

Üretim zaman içerisinde ilerlemesine rağmen değerleme ters yönde yayılmaktadır. Yani zaman içinde üretilen çıktının beklenen değeri, çıktının üretilmesinde kullanılan araçlara bağlıdır. Bu durum Menger'in Değer Yükleme Kanunu'nun temelini oluşturur.²⁶³ Değer yükleme kanununa göre üretimin her aşaması ürüne değer yüklemektedir. Yani üst düzey malların üretimi alt düzey malların beklenen değerine dayanmaktadır. O halde üretimin her yeni aşamasında katılan mal ve hizmetler üretime değer katmakta ve Hayekçi üçgen zaman geçtikçe genişlemektedir.

Tüketicilerin zaman tercihlerindeki değişiklikler sermayenin zamanlar arası yapısını değiştirmektedir. Bu durumda Hayekçi üçgenin hipotenüsünün eğimi değişecektir. Tüketicilerin zaman tercihlerindeki aşağı yönlü bir değişim, ki bu ileriye dönük harcama yapma isteklerinin olması anlamına gelir, cari tüketimi düşürecek ve

260 Hayek, Prices and Production, a.g.e., ss. 39-42.

261 Garrison, "The Austrian School", a.g.m., s.478.

262 Hayek, Prices and Production, a.g.e., s.42.

263 Garrison, "The Austrian School", a.g.m., s.476.

67

talebi azaltacaktır. Bir diğer ifadeyle gelecekte belirli bir şeye ulaşmak için bireylerin tasarruf istekleri artacaktır. Bu durumda girişimcilerin eline geçen bu tasarruflar, tüketim mallarına olan talebin az olması nedeniyle, erken üretim aşamasındaki üretim faktörlerine olan talebi arttıracaktır. Sonuçta sermaye mallarına olan talebin yapısı değişmiş ve bu yeni konumda Hayekçi üçgenin tüketim harcamaları kenarı küçülürken, üretim zamanı büyüyecektir. Bu durum üretimi daha dolambaçlı hale getirecek, üçgenin hipotenüsünün eğimi azalacaktır. Bu da daha düşük zaman tercihine geçiş ile daha düşük faiz oranı olacağını anlatmaktadır.

Tersi bir durumda ise, yani tüketicilerin zaman tercihlerindeki yukarı yönlü bir değişim, cari tüketimi arttıracak ve talepte buna bağlı olarak artacaktır. Girişimciler azalan tasarruflar karşısında ve artan tüketim malı talebi nedeniyle, geç üretim aşamasındaki üretim faktörlerine olan talebi arttıracaktır. Sonuçta yine sermaye mallarına olan talebin yapısı değişmiş ve bu yeni durumda Hayekçi üçgenin üretim zamanı kısalırken, tüketim harcamaları kenarı uzayacaktır. Üretim daha az dolambaçlı hale gelmiş ve üçgenin hipotenüsünün eğimi daha dik bir konuma gelmiştir. ²⁶⁴ Bu durum Şekil 5'de grafiksel olarak gösterilmiştir.

Şekil 5: Zamanlararası Sermayenin Yeniden Yapılanması ²⁶⁵

264 Bocutoğlu, Ekinci, "Avusturya İktisadi Dalgalanmalar Teorisini Anlamak", a.g.m., ss.47-48.

265 Garrison, Time and Money: The Macroeconomics of Capital Structure, a.g.e., s.112.

68

Hayekçi üçgen üretimin başlangıcından üretim sürecinin sonuna kadar geçen süreçte malları belirtmekle birlikte, şu anda mevcut olan ve ileride farklı noktalarda tüketilmesi hedeflenen üretiminin ayrı aşamalarını belirtmektedir.²⁶⁶ Üçgenin üretim olanakları ile ilişkisi tüketim büyüklüğü noktasında kurulmaktadır. Ancak ödünç verilebilir fon piyasası ile ilişkisi daha karışıktır.²⁶⁷ Hayekçi üçgen hem yatırım yapılabilir kaynakları hem de bu kaynakları genel dağıtım modelini etkilemektedir. O halde Hayekçi üçgenin ödünç verilebilir fon piyasası ile üretim olanakları eğrisi arasındaki ilişki ise yatırım kanalı ile yapılmaktadır.²⁶⁸

Garrison, sermaye tabanlı makroekonomiyi bu üç bileşeni, bir araya getirerek açıklamaktadır.

Şekil 6: Sermaye Tabanlı Makroekonomik Çerçeve²⁶⁹

266 Hayek, Prices and Production, a.g.e., s.47.

267 Garrison, "The Austrian School", a.g.m., s.491.

268 Hayek, Prices and Production, a.g.e., s.53.

269 Garrison, Time and Money: The Macroeconomics of Capital Structure, a.g.e., s.496.

69

Şekil 6'de tam istihdamlı bir ekonomide zamanlar arası denge açıklanmaktadır.²⁷⁰ Ekonomi üretim olanakları eğrisi üzerinde bir konumda tam istihdam seviyesindedir. Bu üç unsurun karşılıklı uyum içerisinde oluşu, piyasada oluşan piyasa faiz oranının, doğal faiz oranı olarak görülmesini sağlamaktadır. Bu denge durumunda net yatırım yoktur ve ekonomide bir büyüme söz konusu değildir. Gayri safi yatırıma (Ife) ayrılan kaynaklar sadece sermaye amortismanına karşılık gelmektedir. Tasarruf sahipleri, gayri safi yatırımı finanse edecek oranda tasarruf yapmakta ve geri kalan gelirleri ile de tüketim (Cfe) yapmaya devam etmektedirler. Burada belirlenen faiz oranları piyasaya katılan bireylerin zaman tercihlerini belirtmektedir. Hayekçi üçgen dönemden döneme hem şeklini hem büyüklüğünü korumaktadır. Bu analiz IS- LM analizinden farklıdır ve şekilde de görüldüğü gibi fiyatlar genel seviyesi için bir diyagram kullanılmamaktadır.²⁷¹

270 Garrison, "The Austrian School", a.g.m., s.496.

271 Hayek, Prices and Production, a.g.e., s.51.

70

Şekil 7: Tasarrufla Uyarılan Ekonomik Büyüme²⁷²

Şekil 6'da büyümeyen ve doğal faiz oranının ieq olduğu bir ekonomide, bireylerin daha fazla tasarruf yapmaları durumunda ekonomideki olacak değişimi göstermektedir.

Artan tasarruflar bu ödünç verilebilir fon arzını sağa doğru (S’den S'ne) kaydıracaktır.

Ödünç verilebilir fon piyasasında yeni bir denge oluşmuş ve doğal faiz oranı ieq'dan i 'eq

seviyesine düşmüştür. Bu durumda borç almanın maliyeti düşmüş ve girişimciler ucuz kredi olanaklarından yararlanarak yatırımlarını arttırmışlardır. Tasarrufların artması tüketimin azalması anlamına gelmektedir. Azalan tüketimler artan yatırımlar ile dengelenmekte ve ekonomi üretim olanakları sınırında faaliyet göstermektedir. Ancak ekonomi saat yönünde artan yatırımlara doğru kayacaktır, ki bu durum zamanlar arası tercih değişimi ile tutarlıdır. Hayekçi üçgende ise azalan tüketim nedeniyle tüketim mallarına olan talebin düşmesi, söz konusu malların fiyatlarını düşürmektedir. Girdi fiyatları üretimin geç aşamalarında azalırken, azalan borçlanma maliyeti nedeniyle erken

272 Garrison, "The Austrian School“, a.g.m., s.502.

71

aşamalarda artmaktadır. Böylece geç aşamalardan erken aşamalara bir kaynak aktarımı söz konusu olmaktadır. Bu durum hipotenüsü daha eğik bir Hayekçi üçgen ile gösterilmektedir.²⁷³ Bu tip bir büyüme AİO tarafından sürdürülebilir bir büyüme olarak adlandırılmaktadır. Ancak devletin ekonomiye müdahalesi ile gerçekleşen bir hayali büyüme döneminde durum biraz daha karmaşıktır ve bu büyüme sürdürülemez.

2.3. AVUSTURYA İKTİSAT OKULU’NDA SÜRDÜRÜLEMEZ BÜYÜME