Sebîlullah ile Eş ve Yakın Anlamda Kullanılan Sebîl Lafızlı İfadeler

geçmektedir. Bunlar, sebîlü’r-rüşd / sebîlü’r-reşâd, sübülü’s–selâm, sebîlü’l-müminin,

sırat-ı müstakîm ve tarik-ı müstakîm gibi ifadelerdir. Bu ifadelerin sebîlullah kavramıyla

ne kadar örtüştüğünü veya aralarındaki anlam farkını görmek için bunların sözlük ve terim anlamıyla beraber, Kur’an’daki kullanımlarına bakmak gerekir.

2.1.1.1 Sebîlü’r-Rüşd / Sebîlü’r-Reşâd:

(َُدْشُّرلا) er-Rüşd, (دشر) r-ş-d fiilinden masdardır ve (َِّي غْلا) el-ğayy kelimesinin zıddıdır. Yani sapkın ve azgın olmamak demektir. Rüşd, doğruluktur, istikamettir ve dinin hususi niteliğidir.224 Bir ayette (َُدْشُّرلا) er-rüşd ile (َِّي غْلا) el-ğayy kelimeleri aynı yerde ve zıt manada şöyle kullanılmaktadır:

َ نَّي بَّتَد ق َُدْش ُّرلا َ لاِبَ ْرُفْك يَ ْن م فَِّي غْلاَ نِم َا ه لَ ما صِفناَ لاَ ى قْث ُوْلاَِة و ْرُعْلاِبَ ك سْم تْساَِد ق فَِ ّلِلاِبَنِمْؤُي وَِتوُغاَّط

“Artık doğrulukla eğrilik birbirinden ayrılmıştır. O halde kim tâğutu reddedip

Allah'a inanırsa, kopmayan sağlam kulpa yapışmıştır.”225

Başka bir ayette de yine (َُدْش ُّرل ) er-rüşd kelimesi doğru yol anlamında ا kullanılmıştır; اًب ج عَاًنآ ْرُقَا نْعِم سَاَّنِإَاوُلا ق فَِّن ِجْلاَ نِّمَ ٌر ف نَ ع م تْساَُهَّن أََّي لِإَ ي ِحوُأَْلُق

*

َى لِإَيِدْه ي َِدْش ُّرلا َ اًد ح أَا نِّب رِبَ ك ِرْشُّنَن ل وَِهِبَاَّن مآ ف 224 _{Rağıb el-İsfehani, a.g.e.,دشر md.} 225

“(Resûlüm!) De ki: Cinlerden bir topluluğun (benim okuduğum Kur'an'ı) dinleyip de şöyle söyledikleri bana vahyolunmuştur: Gerçekten biz, doğru yola ileten hârikulâde güzel bir Kur'an dinledik de ona iman ettik. (Artık) kimseyi Rabbimize asla ortak koşmayacağız.”226

Sebilü’r-rüşd ve sebilü’r-reşad tamlaması ise Kur’an’da iki şekilde ve sadece üç

yerde geçmektedir.227 َْاوُن ِم ْؤُيََّلاَ ة يآَ َّلُكَْا ْو ر يَنِإ وَِّق حْلاَ ِرْي غِبَ ِض ْر لْاَيِفَ نو ُرَّب ك ت يَ نيِذَّلاَ يِتا يآَ ْن عَ ُف ِرْص أ س َْا ْو ر يَنِإ وَا هِب َْش ُّرلاَ ليِب س َ ِد َ لا ًَلايِب سَُهوُذ ِخَّت يَِّي غْلاَ ليِب سَْا ْو ر يَنِإ وًَلايِب سَُهوُذ ِخَّت ي “Yeryüzünde haksız yere böbürlenenleri âyetlerimden uzaklaştıracağım. Onlar

bütün mucizeleri görseler de iman etmezler. Doğru yolu görseler onu yol edinmezler. Fakat azgınlık yolunu görürlerse, hemen ona saparlar.”228

Razî bu ayetin tefsiri ile ilgili şu açıklamalarda bulunur:

(َِدْش ُّرلاَ ليِب س) Sebîlü'r-rüşd, hidayet ve dinde hak ve doğru ilim yolu demektir.

(َ_{ِ ّي غْلاَليِب س) Sebilü'l-ğayy ise bunun zıddıdır. Allah Teâlâ, şu iki sebepten ötürü onları} imandan çevirdiğini beyân etmiştir:

a) Onların, Allah'ın ayetlerini tekzîb etmiş olmaları...

b) Onların, bu ayetlerden gafil olmaları, yani, o ayetlerden yüz çevirmeye devam edip, böylece de sanki o ayetlerden habersiz kimseler gibi olmalarıdır.”229

Kur’an’da Allah’ın doğru yolu ile ilgili olarak, sebîlü’r-rüşd’ün yanı sıra,

sebîlü’r-reşâd terimi de kullanılır.230

Reşad rüşdden daha özel ve dar bir mana ifade etmektedir. Rüşd geneldir; genel anlamıyla tamlık, olmuşluk, doğruluk, her bakımdan

226 Cin 72/ 1-2. 227 _{Bkz. Mümin 40/ 29, 38; Araf 7/ 146.} 228 _{A'raf 7/ 146.} 229 _{Razi, a.g.e., XV/5.} 230 Mümin, 29/38

sapkınlıktan uzak olmaktadır. Her türlü doğruluk için kullanılır. Reşâd’ın manası ise daha özeldir.231

Kur’an’da şöyle kullanılmıştır: “َِدا ش َّرل لايِب سَ َّلاِإَْمُكيِدْه أَا م وَى ر أَا مَ َّلاِإَْمُكي ِرُأَا مَُن ْو ع ْرِفَ لا ق /

Firavun: Ben size kendi görüşümü söylüyorum ve yine size ancak doğru yolu gösteriyorum dedi.”232

Burdaki doğru yoldan kasıt, Firavn’ın Hz. Musa ile ilgili yapılması gereken gerçek ve doğru olanın onun öldürülmesi olayıdır.233

“ َِدا ش َّرلاَ ليِب سَْمُكِدْه أَ ِنوُعِبَّتاَ ِم ْو قَا يَ ن مآَيِذَّلاَ لا ق و / O iman eden kimse: Ey kavmim! dedi,

siz bana uyun, sizi doğru yola götüreceğim.”234 Yani size tariku’s-sevâb’ı, doğru yolu göstereceğim. Doğru yoldan kasıt, Hz. Musa’ya gönderilen Allah’ın dinidir.235

2.1.1.2 Sebîlü’l-Müminîn:

Kur’an’da yer alan (َ نيِنِم ْؤُمْلاَ ليِب س) müminlerin yolu ifadesi, müminlerin dini demektir.236 Sebîlül müminîn, itikat ve amelde müminlerin tuttuğu tevhid yolu ve sağlam dindir ki Allah’a, Allah’ın Resulüne ve ulu’l-emre itaat yoludur. Bundan başkasına tabi olmak da tevhid yolundan çıkmaktır. Bu müminlerin yolu değildir.237

َ رْي غَْعِبَّت ي وَى دُهْلاَُه لَ نَّي ب تَا مَِدْع بَنِمَ لوُس َّرلاَِقِقا شُيَن م و َ نيِنِم ْؤُمْلاَِليِب س

َ ا ًري ِص مَ ْتءا س وَ مَّن ه جَِهِلْصُن وَىَّل و تَا مَِهِّل وُن

“Kendisi için doğru yol belli olduktan sonra, kim Peygamber'e karşı çıkar ve müminlerin

yolundan başka bir yola giderse, onu o yönde bırakırız ve cehenneme sokarız; o ne kötü bir yerdir.”238

(َ نيِنِم ْؤُمْلاَ ِليِب س) Müminlerin yolu ifadesi, Kur’an’da sadece bir yerde ve bu ayette

geçer. Bu ayette, Allah’ın Rasulü’ne uymak gibi, müminlerin yoluna uymak da açıkça istenmektedir. Yine ayete göre (َ نيِنِم ْؤُمْلاَ ِليِب س) inananların yolu, doğru yol ve peygambere tabi olanların yolu kabul edilmektedir. Bundan dolayı (َ نيِنِم ْؤُم_{َْلاَ ِليِب س}) mü’minlerin yolu

231 _{Rağıb el-İsfehani, a.g.e.,دشر md.} 232 _{Mü'min 40/ 29.}

233

Taberî, , a.g.e., XXI / 378. 234

Mü'min 40/ 38.

235 _{Taberî, a.g.e., XXI / 389.} 236 _{Maturidî, Tevilat, I/502.} 237 _{Yazır, a.g.e., III/1466.} 238

ifadesi bazı müfessir ve fakihlerin dikkatini çekmiştir. “Bazı alimler ayette geçen “inananların yolundan başkasına uyan kimseyi” ifadesinden icmâ’ın dinde bir kaynak olduğu sonucunu çıkarmışlardır. Çünkü burada “inananların yolu” ayrıca zikredilmiştir. Müslüman müctehitlerin bir mesele üzerinde birleşmeleri ve o konuda aynı görüşü ileri sürmeleri anlamına gelen icmâ, dini kaynaklardan biri olarak kabul edilmektedir. Bu sebeple inananların ittifak ettikleri bir hususta onlara aykırı davranmak, peygamberin yolundan bir sapma olarak görülür.”239

2.1.1.3 Sebîlü Men Enabe İleyye:

Kur’anda (َ نيِنِم ْؤُمْلاَليِب س) müminlerin yolu anlamında ( ََّي لِإَ با ن أَ ْن مَ ليِب س ) sebîlü men

enabe ileyye şeklinde, ََّي لِإَ با ن أَ ْن مَ ليِب سَ ْعِبَّتا و “… bana yönelen kimsenin yoluna

uy…”240 şeklinde geçmektedir. Bu ayette Allah’a yönelenlerin yolu, peygamberlerin ve Salihlerin yolu demektir.241

2.1.1.4 Sübülü’s–Selâm: َُه نا وْض ِرَ ع بَّتاَِن مَُ ّاللََِّهِبَيِدْه ي َِم لاَّسلاَ لُبُس َ َِرْخُي و َ ميِق تْسُّمَ طا ر ِصَى لِإَْمِهيِدْه ي وَِهِنْذِإِبَ ِروُّنلاَى لِإَِتا مُلُّظلاَِنِّمَمُهُج

“Rızasını arayanı Allah onunla selamet (esenlik,kurtuluş) yollarına götürür ve

onları iradesiyle karanlıklardan aydınlığa çıkarır, dosdoğru bir yola iletir.”242

Kurtubî bu ayetin tefsiriyle ilgili; “Allah onunla rızasına uyanları yani, Allah'ın razı olduğu şeyleri izleyenleri, selamet yollarına yani, her türlü tehlikelerden uzak, korkulacak herşeyden güvenliğe kavuşturucu olan cennete götüren esenlik yollarına iletir” şeklinde açıklamada bulunur.243

Sebîl kelimesinin çoğulu olan sübül ile kullanılan (َِم لاَّسلاَ لُبُس) sübülü’s-selâm

ifadesi, selamet yolları, tehlike ve korkudan uzak yollar manasında açıklanmıştır. Tekil kullanılmadığına göre, din manasındaki sebîlullah anlamında kullanılmamıştır. Selamet yolları Allah’a ve cennete varan yollar demektir. Allah’tan ve cennetten alıkoyan ne

239

Şimşek, Sait, Hayat Kaynağı Kur’an Tefsiri, I-V, Beyan y., 2012, Istanbul, I/268. 240 _{Lokman 31/ 15}

241 _{Kurtubî, a.g.e., XVI/476.} 242 _{Mâide 5/ 16.} 243

kadar çok yol yani günah çeşidi varsa, muhtemelen Allah’a ve cennete götüren yolların buna benzer şekilde çokluğundan dolayı selamete götüren yollar, (َِم لاَّسلاَ لُبُس) sübülü’s-

selâm ifadesi kullanılmıştır. Gerçekten insanlar için ne kadar sapıtma yollar varsa, o

kadar da bu yolların aksi olan doğruyu bulma ve cennete götüren yollar vardır. Aslında cennete götüren bütün yollar hak yol dediğimiz tek yolda ve cehenneme götüren yollar da batıl dediğimiz tek yolda toplanabilir.

2.1.2 Sebîlullah ile Eş ve Yakın Anlamda Kullanılan Sebîl Lafızsız

Belgede Kur'an'da "sebilullah" kavramı (sayfa 57-61)