Fon, şirket tarafından emeklilik sözleşmesi çerçevesinde alı- nan ve katılımcılar adına bireysel emeklilik hesaplarında izle- nen katkıların, riskin dağıtılması ve inançlı mülkiyet esaslarına göre işletilmesi amacıyla oluşturulan mal varlığıdır. Fonun tü- zel kişiliği yoktur. Fon Bireysel Emeklilik Kanunu’nda belirtilen amaçlar dışında kullanılamaz ve kurulamaz.
Katılımcı emeklilik tasarruflarının değerlendirme sürecinde tercihte bulunma hakkına sahiptir. Emeklilik şirketi, değişik risk getiri düzeyinde en az üç fon kuracaktır. Katılımcı, katkı payını bu fonlar arasında paylaştırma hakkına sahiptir. Böylece katılımcı sisteme dahil olduğu ilk yıllarda, katkı payını getiri oranı daha yüksek olan dolayısıyla daha riskli ve daha agresif fonlarda değerlendirilmesini tercih edebilecekken, emeklilik yaşının yaklaştığı dönemlerde ise daha ihtiyatlı davranıp, geti- risi düşük bununla birlikte daha az riskli fonlarda değerlendi- rebilecektir. Emeklilik şirketi emeklilik hakkı kazanılmasından asgari üç yıl önce katılımcıların birikimlerinin mali piyasalar- daki risklerden etkilenmesini önlemek amacıyla orta ve düşük risk düzeyine sahip fonlara geçişini sağlamak üzere katılımcıya yazılı uyarıda bulunmak zorundadır. Katılımcı, emeklilik plan-
104 Emeklilik Yatırım Fonlarının Kuruluş ve Faaliyetlerine Đlişkin Esaslar Hak-
larını, katkı payı dağılım oranlarını veya tutarlarını emeklilik planlarında belirtilen fonlar arasında yılda en çok dört kez ol- mak üzere değiştirebilirler.
Riskin dağıtılması; sisteme katılacak kişilerden toplanarak oluşturulan portföylerin farklı menkul kıymetlere yatırılmak suretiyle piyasada yaşanabilecek düşüşlerden en az derecede etkilenme imkânı sağlamaktır.
Đnançlı mülkiyet esası; inananın, güvence oluşturmak ve yö- netilmek üzere mal varlığına dâhil bir şey veya hakkı aynı ama- cı güden olağan hukuki işlemlerden daha güçlü bir hukuki du- rum yaratmak amacıyla inanana inançlı olarak kazandıran iş- leme inançlı işlem denir.
Yatırım fonları:
Gelir amaçlı fonlar; yatırım yapılacak varlıkların, bunlar- dan elde edilecek temettü ve faiz gelirlerine ağırlık verilerek be- lirlendiği fonlardır.
Büyüme amaçlı fonlar; yatırım yapılacak varlıkların bun- lardan elde edilecek sermaye kazancına ağırlık verilerek belir- lendiği fonlardır.
Para piyasası fonları; fon portföyünün tamamını vadesine 3 ay veya daha az kalmış ve likiditesi yüksek varlıklardan oluş- turmak amacıyla kurulan fonlar.
Kıymetli maden fonları; fon portföylerinin en az %80’ini kıymetli varlıklar ve altına dayalı oluşturmak amacıyla kurulan fonlardır.
Đhtisaslaşmış fonlar; coğrafi bölge, ülke, sektör ve endeks- ler bazında yatırım yapan fonlardır.
Diğer fonlardır; hem temettü hemde faiz geliri elde etmeyi hedefleyen fonlardır.
Yatırım fonu türlerine ilişkin bilgilendirme;
Devlet iç borçlanma senetleri için belirlenen % 30’luk oran; Fonlarda yatırıma yönlendirilecek katkı paylarının en az % 30’luk kısmı, Kamu
Borçlanma Fonu ve Likit Fon-Kamu olmak üzere iki adet fo- na katılımcının belirleyeceği oranlarda yatırılabilir.
Yabancı para ve sermaye piyasası araçlarına ilişkin olarak getirilen % 15’lik sınırlama kapsamaında ise, fonlarda yatırıma yönlendirilecek katkı paylarının en fazla % 15’lik kısmı, gelir amaçlı fonlar altında yer alan uluslar arası hisse senedi fonu, uluslar arası borçlanma fonu, uluslar arası karma fon, büyüme amaçlı fonlar altında yer alan uluslar arası hisse senesi fonu, uluslar arası karma fon, ihtisaslaşmış fonlar altında yer alan ya- bancı ülke fonu olmak üzere altı adet katılımcının belirleyeceği oranlarda yatırılabilir. Ayrıca kıymetli maden fonları altında yer alan kıymetli maden fonu ve altın fonu’nun portföylerinin en az % 80’inin uluslar arası piyasalarda işlem gören kıymetli madenler ve altına dayalı varlıklardan oluşması halinde katkı paylarının en fazla % 15‘lik kısmı bu fonlarda da değerlendiri- lebilir. Bu fonlar dışında kalan diğer fon türleri portföylerine hiçbir şekilde yabancı para ve sermaye piyasası aracı alamaya- caklar ve yabancı bir ülkede kurulu bir banka nezdinde mev- duat hesabı açamayacaklardır.105
Yabancı ülke fonuna ilişkin olarak;
105 EROL- YILDIRIM, s.294.
Yabancı ülke fonu, sadece bir yabancı ülkeye yatırım yap- mak isteyen fonlar olabileceği dikkate alınarak düzenlenmiş olup, birden fazla ülkeye yatırım yapmak isteyen fonlar için uluslar arası fon türü kapsamında bir fon kurma imkanı tanın- mış bulunmaktadır. Örneğin sadece Đngiltere ve Almanya tara- fından ya da bu ülkelerde yerleşik şirketler tarafından ihraç edi- len para ve sermaye piyasası araçlarına yatırım yapmak isteyen bir fon türünün belirlenmesi mümkündür.
Büyüme amaçlı ve gelir amaçlı fonların ayırt edilebilmeleri- ne ilişkin;
Gelir amaçlı fonlar, yatırım yapılacak varlıkların seçiminde, fiyat oynaklığı düşük, temettü ve faiz geliri elde etmek potansi- yeli ya da beklentisi olan varlıklara ağırlık verilen fonlardır. Büyüme amaçlı fonlar ise, yatırım yapılacak varlıkların seçi- minde yatırım döneminde değer kazancı elde edilmesi bekle- nen varlıklara ağırlık verilen fonlardır.
Herhangi bir varlığın hangi amaçla fona alındığı, bir portföy yöneticisinden diğerine değişebilecektir. Ancak uygulamaya geçilmesinden sonra, hangi varlığın hangi amaca hizmet ettiği- nin tespiti daha sağlıklı yapılabilecek ve portföyler bu tespitlere göre oluşturulacaktır. Portföye dahil edilecek varlıkların seçimi, fonun izahnameler ve diğer belgelerle kamu oyuna duyurulan yatırım stratejisine uygunluğuna, karşılaştırma ölçütüne ve do- layısıyla fon performansına olan katkısına göre yapılacaktır. Böylece belirlenmiş olan karşılaştırma ölçütünün vade, getiri ve risk yapısına uygun bir portföy oluşturulacak ve bu ölçüt kadar ya da daha fazla bir getiri hedeflenebilecektir. Bu hedefler bir fondan diğerine değişebileceği ve bu hedeflere ulaşmada kulla- nılacak araçlar farklılaşabileceği gibi hedefler farklı olsa bile
kullanılan araçlar aynı olabilir. Bunun sebebi iki portföy yöneti- cisinin aynı araca ya da varlığa farklı beklentilerle yaklaşmala- rıdır. Yatırım yapılan araca ya ada varlığa ilişkin olarak hangi portföy yöneticisinin daha başarılı olduğu, yatırım döneminin sonunda belli olacak ve buna göre fonların performansı farklılık arz edebilecektir.106
Fonun belirlenmiş olan yatırım stratejisine ve performansı- nın ölçülmesinde bir referans olacak karşılaştırma ölçütüne gö- re yatırım yapması beklenen katılımcı, performansı düşük olan fon yerine performansı yüksek olan fonu tercih edebilecektir. Hangi varlığın hangi amacı hizmet edeceğine ve dolayısıyla fon performansına ne kadar katkısı olacağına dair beklentiler, za- manla piyasada daha somut hale gelebilecektir.
Diğer taraftan, fon kuruluş aşamasında, portföy yöneticisi- nin hangi varlık grubunun büyüme veya gelir amaçlı olabilece- ğini öngöremeyebileceği, bir diğer ifadeyle, portföy yönetimin- de hem sermaye kazancı hem de temttü veya faiz geliri unsur- larına aynı oranda ağırlık vermek isteyebileceği dikkate alına- rak, tamamı hisse senetlerinden veya borçlanma senetlerinden veya bunların karmasından oluşan “ Dengeli Fon “ kurulabil- mesine de imkan tanınmıştır. % 80’lik sınırlamanın hesaplan- masına ilişkin olarak;
% 80’lik sınırlama, yatırım yapıldıktan sonra ortaya çıkan fon varlıklarının değeri üzerinden hesaplanır. Bu oran normal şartlar altında sürekli geçerlidir. Geçici olmak kaydıyla koruma amaçlı bir pozisyon alındığında bu sınırlamaya bir istisna geti- rilebilir. Bu istisnanın amacı, piyasa, ekonomi ve siyaset alanın-
106 EROL- YILDIRIM, s.296
da olumsuz gelişmeler olması durumunda ve geri dönüşlerin yoğunlaşması halinde doğabilecek aşırı zararlardan fonu ve ka- tılımcıları korumaktır.