Karesi Sancağı Merkez Kazası Rüşdiye Mektepleri: Osmanlı Devleti’nde ibtidâî mekteple idâdî arasında eğitim veren rüşdiyeler ortaokul

seviyesindeki okullardır. Balıkesir’de ilk Rüşdiye mektebi 1864 yılında açılmıştır. Kaza merkezinde yer alan Rüşdiye’nin ilk muallimliğine Mehmed Nuri Efendi atanmış ve R.3 Kanun-u Sânî 1280/M.15 Ocak 1865 tarihinden görev yerine gelene kadar kendisine 700 kuruş maaş tahsis edilmiştir (BOA., C. MF., 136/6782, 1281).

Hüdâvendigâr Vilâyeti Sâlnâmesi kayıtlarına göre Karesi Sancağı Merkez Kazası’nda (Balıkesir Kazası) 1 adet rüşdiye mektebi bulunmaktadır. H.1294/M.1877-1878 yılı sâlnâme kayıtlarında 50 öğrencisi olan Karesi Rüşdiye Mektebinin Mustafa Efendi adında bir muallimi ve adı belirtilmeyen bir de bevvâb’ı bulunmaktadır (HVS, H.1294/M.1877-1878: 117). H.1297/M.1879- 1880 yılında daha ayrıntılı bilgiye ulaşabildiğimiz Karesi Rüşdiye Mektebi’nin muallim-i evveli Mustafa Niyazi Efendi, muallim-i sânîsi Fahreddin Efendi,

Rüşdiye öğrencilerinin 1302’de yapılan genel yılsonu sınavlarında, öğretmenlerin yıl boyunca gösterdikleri çabaları takdir edilmiştir. Öğrencilerin başarılı kabul edildiği bu sınavlarda 17 öğrenciye diplomaları verildiği gibi, başarılı olanlara da mükâfat olarak kitaplar hediye edilmiştir (Karesi, numara: 20, R.16 Temmuz 1302/M.28 Temmuz 1886: 1).

H.1306/M.1888-1889 yılı (defa 13) sâlnâmesinde 135 öğrencisi bulunan mektep’de derslerin çeşitlendiğini görmekteyiz. Buna göre Balıkesir Rüşdiyesi muallim-i evveli, Dâr-ül-Muallimîn’den mezun bir müderris olan Mehmed Sadreddin Efendi, muallim-i sânî ve hatt-ı sülüs (harflerin altında 4 parçası düz, iki parçası devirli yazı çeşidi) muallimi yine bir müderris olan Hafız Abdülaziz Efendi, muallim-i sâlis Hafız Mehmed Emin Efendi, diğer muallim-i sâlis ve hatt-ı rık’a muallimi İbrahim Zihni Efendi, bevvâb Salih Efendi’dir. H.1306/M.1888-1889 yılı (defa 17) kayıtlarına göre ise diğer görevler aynı kalmak üzere hatt-ı sülüs muallimi Hafız Mehmed Emin Efendi olarak gösterilmiştir (HVS, H.1306a/M.1888-1889: 244; H.1306b/M.1888-1889: 180).

H.1310/M.1892-1893 yılı Hüdâvendigâr Vilâyeti Sâlnâmesi kayıtları Balıkesir Rüşdiyesi’ne ait bilgilere ulaşabildiğimiz son sâlnâme kayıtlarıdır. Bu tarihten itibaren Balıkesir Kazası’nın nahiyelerindeki rüşdiye mekteplerine ulaşabilmekteyiz. H.1310 sâlnâmesine göre Balıkesir Rüşdiyesi muallim-i evveli Sadreddin Efendi, muallim-i sânî Hafız Abdülaziz Efendi, muallim-i sâlis Hafız Emin Efendi, yine mektebin ikinci muallim-i sâlisi ve hüsn-i hatt (güzel yazı yazma sanatı) muallimi Zihni Efendi, hatt-ı rık’a muallimi İbrahim Zihni Efendi, hatt-ı sülüs muallimi Hafız Mehmed Emin Efendi’dir (HVS, H.1310/M.1892-1893: 258).

H.1294/M.1877-1878 yılı Hüdâvendigâr Vilâyeti Sâlnâmesine göre Balıkesir Kazasına bağlı Kepsut Nahiyesinde bir adet rüşdiye mektebi bulunmaktadır. Buna göre Kepsut Nahiyesi’nin 32 öğrencisi bulunan rüşdiye mektebi’nde muallim olarak Hafız Ahmed Efendi görev yapmaktadır. Mektebin bevvâb’ı ise İsmail Efendi’dir (HVS, H.1294/M.1877-1878: 117).

H.1297/M.1879-1880 yılı kayıtlarında ise muallim-i evvel olarak yine Hafız Ahmed Efendi’nin ismini görmekteyiz. Ancak bu ifadeden muallim-i sânîsinin

de olduğunu anlamamıza rağmen muallimin ismi verilmemektedir. Mektebin yazı hocası ise Abdullah Efendi’dir (HVS, H.1297/M.1879-1880: 149).

H.1306/M.1888-1889 yılı sâlnâmesine göre 40 öğrencisi olan Kepsut Rüşdiye Mektebi’nde muallim Hafız Ahmed Efendi, hatt muallimi Asım Efendi, bevvâb Ali Ağa’dır. Mektebe H.1306/M.1888-89 tarihinde yazı muallimi olarak muhacirinden Osman Efendi’nin tayin edildiğini görmekteyiz (BOA., MF.MKT., 109/109, 1306). Buna göreH.1306/M.1888-1889 yılı defa 17 kayıtlarına göre ise

muallim-i evvel yine Hafız Ahmed Efendi, hatt-ı sülüs muallimi Osman Efendi, fahrî olarak hatt-ı rık’a muallimliği yapan Halil Rıfat Efendi, yine fahrî olarak kavâid-i Türkiyye (Türkçe kurallar, gramer) muallimliği yapan İzzet Bey’dir. Mektebin öğrenci sayısı ise 43’tür (HVS, H.1306a/M.1888-1889: 245; H.1306b/M.1888-1889: 184).

H.1310/M.1892-1893 yılında Kepsut Nahiyesi Rüşdiyesinde muallim-i evvel yine Hafız Ahmed Rüşdü Efendi, hatt-ı sülüs ve hatt-ı rık’a muallimi Osman Efendi, fahrî olarak imlâ muallimliği yapan Sadık Sıdkı Efendi, bevvâb Hafız Yakub Efendi’dir. H.1311/M.1893-1894 sâlnâmesi’nde de kaydedilmeyen imlâ muallimliği hariç mektep kadrosu değişmemiştir. Mektebin öğrenci sayısı 27’dir (HVS, H.1310/M.1892-1893: 261; H.1311/M.1893-1894: 265,307).

H.1312/M.1894-1895 yılı sâlnâmesi’nde Kepsut Nahiyesi Rüşdiyesi’nde derslerin çeşitlendiğini görmekteyiz. Hafız Ahmed Rüşdü Efendi’nin muallim-i evvelliğini yaptığı mektepte kavâid-i Osmaniyye ve Coğrafya muallimi İzzet Bey, fahrî olarak hendese ve hesap muallimliği yapan Kemal Efendi, hatt-ı rık’a ve sülüs muallimi Osman Efendi, bevvâb Molla Osman olarak belirtilmiştir. Mektebin öğrenci sayısı 27’dir (HVS, H.1312/M.1894-1895: 186,360).

H.1313/M.1895-1896 kayıtlarında 28 öğrencisi olan rüşdiye’de muallim-i evvel yine Hafız Ahmed Rüşdü Efendi, hatt-ı rık’a ve sülüs muallimi Osman Efendi, bevvâb Molla Osman’dır (HVS, H.1313/M.1895-1896: 130,244).

H.1314/M.1896-1897 yılında da 28 öğrencisi olan mektepte bevvâb Hafız Osman Efendi haricinde kadro yine aynıdır.

H.1315/M.1897-1898 yılında ise öğrenci sayısı 39’a yükselmiş, H.1316/M.1898-1899 yılı da kadro aynı kalmıştır. H.1317/M.1899-1900 yılında farklı olarak hatt muallimi Osman Efendi, öğrenci sayısı 53 olarak verilmiştir. H.1318/M.1900-1901 yılı kayıtlarında da öğrenci sayısı aynı kalmıştır. H.1319/M.1901-02 ve H.1320/M.1902-1903 sâlnâmelerinde kadro ve öğrenci sayısı yine değişmemiştir (HVS, H.1314/M.1896-1897: 356,415; H.1315/M.1897-1898: 128,304; H.1316/M.1898-1899: 204; H.1317/M.1899-1900: 274,340; H.1318/1900-1901: 328; H.1319/M.1901-1902: 274,340; H.1320/M.1902-1903: 274,354).

H.1321/M.1903-1904 yılı Kepsut Rüşdiye Mektebi’nin öğrenci sayısı 43’e düşmüştür. H.1322/M.1904-1905 yılında öğrenci sayısı 40’a kadar gerilemiş, kadro ise aynı kalmıştır (HVS, H.1321/M.1903-1904: 356; H.1322/M.1904- 1905: 270,332). H.1324/M.1906-1907 yılında 33 öğrencisi olan Kepsut Rüşdiyesi’nin muallim-i evvellik görevini vekâleten Hüseyin Efendi yürütmektedir. Bundan başka mektep kadrosu ile ilgili başka bilgiye ulaşılamamaktadır (HVS, H.1324/M.1906-1907: 502,590). H.1325/M.1907-1908 yılı

sâlnâmesinde öğrenci sayısı 38’e yükselmiş, ayrıca vekillik görevi hâlâ Hüseyin Hüsnü Efendi’de olmakla birlikte, bevvâb Hafız Ali Efendi’dir (HVS, H.1325/M.1907-1908: 331,558).

H.1294/M.1877-1878 yılı Hüdâvendigâr Vilâyeti Sâlnâmesine göre Balıkesir Kazasına bağlı Balat Nahiyesi’nde bir adet rüşdiye mektebi bulunmaktadır. Buna göre Balat Nahiyesi rüşdiye mektebi’nde muallim olarak İsmail Efendi görev yapmaktadır. H.1297/M.1879-1880 yılı kayıtlarında ise muallim-i evvel olarak yine İsmail Efendi’nin adı geçmektedir (HVS, H.1294/M.1877-1878:117; H.1297/M.1879-1880: 149).

H.1306/M.1888-1889 yılına göre öğrenci sayısı gösterilmemiş olan Balat Rüşdiye Mektebi’nde muallim-i evvel Abbas Zühdü Efendi, muallim-i sânî Mustafa Efendi, bevvâb İsmail Hakkı Efendi’dir (HVS, H.1306a/M.1888-1889: 245). H.1311/M.1893-1894 sâlnâmesi’nde 44 öğrencisi olan rüşdiye’de,

kadroda değişen tek isim bevvâb Osman Efendi olmuştur. H.1312/M.1894- 1895 yılında da mektep kadrosu ve öğrenci sayısı değişmemiştir (HVS, H.1311/M.1893-1894: 267,307; H.1312/M.1894-1895: 190,360). H.1313/M.1895-1896 yılı kayıtlarında ise 60’a yükselen öğrenci sayısının yanında yine bevvâb’ın

değiştiğini, bu göreve Molla İsmail’in getirildiğini görmekteyiz (HVS, H.1313/M.1895-1896: 130,248). H.1314/M.1896-1897 yılı kayıtlarında ise Balat Rüşdiyesi’nin muallim-i evvellik görevi münhall yani boş kalmıştır. Muallim-i sânî ise yine Mustafa Efendi’dir. Mektebin öğrenci sayısı yine düşerek 40 olmuştur. H.1315/M.1897-1898 ve H.1317/M.1899-1900 yıllarında da mektep kadrosu aynı olmasına rağmen H.1317’de öğrenci sayısı 1 kişi artarak 41’e yükselmiştir (HVS, H.1314/M.1896-1897: 360,415; H.1315/M.1897-1898: 131,304; H.1317/M.1899-1900: 276,340). H.1318/M.1900-1901 yılı kayıtlarında mektebin

sadece 43 kişilik öğrenci sayısına ulaşabilmekteyiz (HVS, H.1318/M.1900-1901: 328). H.1319/M.1901-02’de öğrenci sayısı 41, kadrosu ise aynıdır (HVS, H.1319/M.1901-1902: 276,340).

H.1320/M.1902-1903 yılı sâlnâmesine göre muallim-i evvellik görevine Abdullah Efendi getirilmiştir. Muallim-i sânî ise yine Mustafa Efendi’dir. Öğrenci sayısı ise değişmemiştir (HVS, H.1320/M.1902-1903: 275,354).

H.1321/M.1903-1904 yılında mektep kadrosuna ulaşamamamıza rağmen düşüş gösteren öğrenci sayısını bulabilmekteyiz. Buna göre öğrenci sayısı 28’dir (HVS, H.1321/M.1903-1904: 356). H.1322/M.1904-1905 yılı kayıtlarında öğrenci sayısı 26, kadrosu ise yine aynıdır (HVS, H.1322/M.1904-1905: 271,332).

H.1324/M.1906-1907 yılında değişmeyen muallim-i evvel ve muallim-i sânîlik görevinin yanında Hafız Mustafa Vasfi Efendi’nin hüsn-i hatt muallimi olarak göreve getirildiğini görmekteyiz. Aynı zamanda mektebin öğrenci sayısı da herhangi bir değişikliğe uğramamıştır. H.1325/M.1907-1908 yılındada kadro aynıdır fakat öğrenci sayısı 28’e yükselmiştir (HVS, H.1324/M.1906-1907: 501,590; H.1325/M.1907-1908: 331,557).

H.1322 yılına kadar Karesi Sancağı kazalarından biri olan Bigadiç, bu tarihle birlikte merkez kaza olan Balıkesir Kazası’nın bir nahiyesi haline gelmiştir. Bu tarihten itibaren Bigadiç Nahiyesi Rüşdiye Mektepleri bu bölümde ele alınmıştır.

H.1322/M.1904-1905 yılı Hüdâvendigâr Vilâyeti Sâlnâmesi’nde Bigadiç Nahiyesi Rüşdiye Mektebi’nin öğrenci sayısı 31, muallim-i evveli

Hafız Ahmed Efendi, muallim-i sânîsi Hafız Hakkı Efendi, hüsn-i hatt muallimi Mehmed Ziyaleddin Efendi’dir (HVS, H.1322/M.1904-1905: 273,332).

H.1324/M.1906-1907 yılı kayıtlarında öğrenci sayısı 24 olan mektebin muallim-i evveli Hafız Ahmed Kamil Efendi, muallim mu’âvini Hafız Hakkı Efendi, hatt-ı sülüs muallimi Şuûri Efendi’dir (HVS, H.1324/M.1906-1907: 500,590).

H.1325/M.1907-1908 yılında kadro değişmemiş, öğrenci sayısı ise 32’ye yükselmiştir (HVS, H.1325/M.1907-1908: 331,556).

Balıkesir Kazasına bağlı Fırt Nahiyesi’nde H.1321/M.1903-1904 yılı itibariyle bir rüşdiye mektebinin bilgilerine ulaşmaktayız. Buna göre öğrenci sayısına ulaşamadığımız mektebin muallim-i evveli Mehmed Arif Efendi, hatt muallimi ise münhall’dır (HVS, H.1321/M.1903-1904: 291). H.1322/M.1904-1905 yılında ise mektebin adı Susurluk Rüşdiye Mektebi olarak belirtilmiştir. Mektebin muallimi ise Hafız Ömer Efendi’dir (HVS, H.1322/M.1904-1905: 272).

H.1324/M.1906-1907 yılı sâlnâmesi’nde mektebin muallim-i evveli Mehmed Arif Efendi, hatt-ı rık’a muallimi Muharrem Efendi’dir. Aynı yıl mektebin öğrenci sayısı 64’tür (HVS, H.1324/M.1906-1907: 503,590). H.1325/M.1907-1908 yılında da mektep kadrosu aynı olmasına rağmen öğrenci sayısı 25’e düşmüştür (HVS, H.1325/M.1907-1908: 331,559).

4.6.2.2. Bandırma Kazası Rüşdiye Mektepleri: 1881 yılında açılan