MEVLANA FELSEFESİNDE ŞİDDET KARŞITI SÖYLEM
C. Sadeddin Taftâzânî ve Seyyid Şerîf Cürcânî’ye Ait Eserlerin Osmanlı Medreselerinde Rağbet Görmesi
Sadeddin Taftâzânî ve Seyyid Şerîf Cürcânî’nin atrafında oluşan ilmî birikimin Osmanlı ülkesine intikalinde, bu âlimlerin öğrencileri kadar;
telif ettikleri eserlerinin de büyük rolü olmuştur. Çift yönlü olarak işleyen akademik seyahatler vasıtasıyla Osmanlı topraklarına getirilen bu eserler, ulema tarafından oldukça tutulmuştur. Bir taraftan eserlerin nüshaları çoğaltılmış, diğer taraftan da bunlarla ilgili pek çok şerh, hâşiye ve ta’lîka yazılmıştır. XV. yüzyılın ilk yarısından itibaren Osmanlı medreselerinde yaygın olarak okutulan söz konusu eserlerin isimleri şöyle sıralamak mümkündür:
Seyyid Şerîf Cürcânî: Hâşiyetü’t-Tecrîd, Ferâiz, Şerhu’l-Mevâkıf, Şerhu’l-Miftah, Hâşiye ale’l-Keşşâf, Şerhu’l-Akâidi’l-Adudiyye, Hâşiye alâ Şerhi Matâli’i’l-Envâr, Hâşiye alâ Şerhi Muhtasari’l-Münteha ve Hâşiye alâ Şerhi’t-Tavâli. Sadeddin Taftâzânî: Mutavvel, Telvîh, Şerhu’ş-Şemsiyye, Şerhu’l-Akâidi’l-Nesefî, Şerhu’l-Miftah, Tehzib, Şerhu’l-Makâsıd, Muhtasar Şerh Telhisü’l-Miftah ve Şerhu’l-Keşşâf.
Osmanlı medrese eğitiminin şekillenmesinde kayda değer rolü bulunan bu eserlerin nüshalarını temin etmekte yer yer bazı güçlüklerin ortaya çıktığı bilinmektedir. Nitekim, Molla Fenârî zamanında böyle bir sıkıntı yaşanmıştır. Ünlü âlim, Taftâzânî’nin eserlerinin ilgi topladığı ve yayıldığı sıralarda, medresesinde okutmak için bu kitapları bulmakta zorlanmış, dolayısıyla öğrencilerine söz konusu eserlerin nüshalarını çoğaltmaları için talimat vermiştir. Ancak kitapların yazılması uzun zaman alacağından Fenârî, Pazartesi gününü de tatil yapmıştır. Böylece o zamana kadar Salı ve Cuma günleri yapılmakta olan hafta tatiline, bir gün daha ilave edilmiş
ve üç güne çıkarılmıştır (Mecdî, 1269: 51; Hoca Sadeddin, 1992, V: 23).
Kaynaklarda, Taftâzânî ve Cürcânî’ye ait eserlerin Osmanlı medreselerinde ne denli rağbet gördüğüne dair başka örneklere de rastlamak mümkündür. Nitekim Alâeddin Tûsî, Zeyrek Medresesi’nde müderrislik yaptığı sıralarda, dönemin padişahı II. Mehmed, veziri Mahmud Paşa ile birlikte onun dersini dinlemek için medreseye geldiğinde, Seyyid Şerîf’in Adud Şerhine yaptığı hâşiyeden derse başlamıştır. Esasen işlenen konulara vâkıf olan padişah, ders sonunda Tûsî’ye övgü ve ihsanlarda bulunmuştur.
Buradan, Alâeddin Tûsî ile birlikte Molla Abdülkerim’in medresesine yönelen II. Mehmed, ismi anılan âlimin de dersini dinlemek istemiş, ancak o, hazırlıklı olmadığını söyleyerek affını istemiştir. Ziyaret sonunda Abdülkerim, Alâeddin Tûsî’ye: “Seyyid Şerîf’ten bir konu hazırlamış olsa idim dersi verirdim” demiştir (Mecdî, 1269: 117-118; Hoca Sadeddin, 1992, V: 88).
Seyyid Şerîf ve Sadeddin Taftâzânî’ye ait kimi eserlerin, bazı medreselerde tekrar tekrar okutulduğu anlaşılmaktadır. Meselâ Bursa’da tahsilini tamamlayıp Yıldırım Bayezid Medresesi’nde önce danişmend, daha sonra da asistan olan Beşir oğlu Mehmed, bu görevi sırasında Seyyid Şerîf’in Metâli Hâşiyesi’ni otuz altı defa okutmuştur (Mecdî, 1269: 100).
Cürcânî’ye ait Hâşiyetü’t-Tecrîd ve Şerhu’l-Mevâkıf adlı kitapların Fatih tarafından Sahn-ı Semân medreselerinin vakfiyesinde ders kitabı olarak okutulmasının şart kılınması (Kâtip Çelebi, 1993: 9; Karlığa, 1999:
34), yine söz konusu eserlerin Osmanlı medreselerinde ne derece rağbet gördüğünün bir başka delilini teşkil etmektedir. Bu eserler, XV. yüzyıldan sonra da uzun süre medreselerde başvuru kitapları arasında yer almaya devam etmiştir (Baltacı, 1976: 35-43; İzgi, 1997, I: 163-177; Gül, 1997).
Sadeddin Taftâzânî ve Seyyid Şerîf Cürcânî’ye ait söz konusu eserlerin yanı sıra, bunlar üzerine Osmanlı âlimleri tarafından yazılan şerh ve hâşiyelerin de medreselerde büyük rağbet gördüğü bilinmektedir (Bilge, 1984: 50-59). Mesela Alâeddin Arabî’nin öğrencilerinden olup, çeşitli medreselerde müderrislik yapan ve Edirne’deki kadılığı sırasında vefat eden (1513) Mehmed Samsunî’nin, Seyyid Şerîf’in Şerhu’l-Miftah ve Hâşiyetü’t-Tecrîd’i ile Taftâzânî’nin Telvîh’ine yazdığı hâşiyeler, Osmanlı medreselerinde tutulan eserler arasında yer almıştır. Yine, İznik ve İstanbul’daki medreselerde müderrislikle meşgul olup, Hocazâde’nin dostluğunu kazanan Hasan Çelebi’nin, Taftâzânî’nin Telvîh ve Mutavvel’ine;
Cürcânî’nin Şerh-i Mevâkıf’ına yazdığı hâşiyeler, oldukça beğenilmiş ve medreselerde ders kitabı olarak okutulmuştur (Hoca Sadeddin, 1992,
V: 155-156). Aşağıda, Sadeddin Taftâzânî ve Seyyid Şerîf Cürcânî’nin Osmanlı ülkesinde rağbet gören eserlerine, XV. yüzyılda ulema tarafından yazılan bazı şerh, hâşiye ve ta’lîkalar tablo hâlinde verilmiştir.
Eser Adı Şerh, Hâşiye ve Ta’lîka Yazan Müellifler
Telvîh
Eser Adı Şerh, Hâşiye ve Ta’lîka Yazan Müellifler
Hâşiye alâ Şerhi Metâli’i’l-Envar Molla Lütfi Alâeddin Tûsî
Hâşiye ale’ş-Şemsiyye Molla Fenârî Seydi Ali Acemî Karaca Ahmed
: Hâşiye : ″ : ″
Şerhu’l Akâidi’l-Adudiyye Molla Hayalî Alâeddin Tûsî Molla Hüsrev
: Hâşiye : ″ : ″
Tablo 2: Seyyid Şerîf Cürcânî’nin Osmanlı ülkesinde rağbet gören eserlerine, XV. yüzyılda ulema tarafından yazılan bazı şerh, hâşiye ve ta’lîkalar.
Sonuç
Sadeddin Taftâzânî ve Seyyid Şerîf Cürcânî etrafında şekillenen ilmî geleneğin ve felsefî tartışmaların Osmanlı ülkesine intikalinde söz konusu şahsiyetlerden tahsil ve ihtisasını tamamlayan öğrencilerin büyük rolü olmuştur. Bu âlimler, medreselerde öğrenci yetiştirmenin yanında, eser telif etmek, hocalarının kitaplarına şerh, hâşiye ve ta’lîkalar yazmak, dolayısıyla onların fikirlerini yaymakla meşgul olmuşlardır. İçlerinden bazıları ise kadılık ve müftülük gibi görevlerde bulunmuşlardır.
Osmanlı ilim hayatının gelişmesinde Taftâzânî ve Cürcân’i’nin çevresinde yetişen öğrenciler kadar, ismi anılan ulema tarafından yazılan eserlerin de önemli katkısı olmuştur. Osmanlı âlimleri arasında büyük rağbet gören ve haklarında pek çok şerh, ta’lîka ve bilhassa hâşiye yazılan bu eserler, Osmanlı medrese eğitiminin şekillenmesinde kaydadeğer rol oynamış ve temel ders kitapları arasındaki yerini uzun süre muhafaza etmiştir. Öyleki bunlar hakkında kaleme alınan eserler de bir o kadar ilgi görmüştür.
Taftâzânî ve Cürcânî arasındaki ilmî tartışmalar, Osmanlı ulemasını derinden etkilemiştir. Ulemayı ikiye ayıran ve zaman zaman kırgınlıklara neden olan bu tartışmalar, Fatih Sultan Mehmed gibi padişahlar tarafından da ilgiyle takip edilmiş ve desteklenmiştir. Bu dönemde Taftâzânî ve Cürcânî’nin görüşlerini hafife alıp küçümseyen bazı âlimler de olmuştur.
Ancak bu zümrenin tavırları gerek Osmanlı yönetimi; gerekse diğer ulema tarafından tasvip edilmemiştir. Nitekim bu tür bir anlayışla hareket edenler, II. Mehmed tarafından, Hocazâde gibi dönemin ünlü âlimleriyle tartışmalara sokulmuş ve neticede bu şahıslar Hocazâde karşısında mağlup olmaktan kendilerini kurtaramamışlardır.
Taftâzânî ve Cürcânî’nin Osmanlı ilim hayatındaki etkisi, XV. yüzyılın ilk yarısından itibaren hissedilmekle birlikte, bu etki aynı yüzyılın ikinci yarısında daha da belirginleşmiştir. Osmanlı ilmi, bu dönemde ilahiyat, matematik ve astronomi alanlarında İslâm dünyasında yüksek bir seviyeye ulaşmıştır. Bu durum, dışarıya olan ilmî seyahatlerde kısmî bir düşüşün başlamasına yol açtığı gibi; civar memleketlerden de Osmanlı ülkesine çok sayıda ulemanın gelmesine neden olmuştur.
KAYNAKÇA
Adıvar, A., (1991), Osmanlı Türklerinde İlim. İstanbul: Remzi Kitabevi.
Akpınar, C., (1995), “Fethullah eş-Şirvânî”, DİA, XII, 463-466.
Âşıkpaşazâde, (1949), Tevârih-i Âl-i Osman. (haz. N. Atsız), Osmanlı Tarihleri, I, İstanbul: Türkiye Yay.
Balivet, M., (2000), Şeyh Bedreddin Tasavvuf ve İsyan. İstanbul:
Tarih Vakfı Yurt Yay.
Baltacı, C., (1976), XV-XVI. Asırlarda Osmanlı Medreseleri.
İstanbul: İrfan Matb.
Baltacı, C., (1995), “Fahreddîn-i Acemî”, DİA, XII, 82.
Bilge, M., (1984), İlk Osmanlı Medreseleri. İstanbul: İÜEF Yay.
Brockelmann, C., (1943-1949), Geschichte der Arabischen Litteratur, I-II. Leiden.
Gökbilgin, M. T., (1952), XV-XVI. Asırlarda Edirne ve Paşa Livâsı.
İstanbul: Üçler Basımevi.
Gül, A., (1997), Osmanlı Medreselerinde Eğitim-Öğretim ve Bunlar Arasında Dârü’lhadislerin Yeri. Ankara: TTK Yay.
Gümüş, S., (1993), “Cürcânî Seyyid Şerîf”, DİA, VIII,134-136.
Hammer, J. V., (1990), Osmanlı Tarihi, I, (çev. M. Ata), İstanbul: MEB Yay.Hoca Sadeddin, (1992), Tâcü’t-Tevârih, V, (haz. İ. Parmaksızoğlu), Ankara: KB Yay.
İhsanoğlu, E., (2003), Osmanlılar ve Bilim. İstanbul: Nesil Yay.
İnalcık, H., (1993), “Mehmed II.”, İA, VII, 506-535.
İnalcık, H., (1997), “Murad II.”, İA, VIII, 598-614.
İnalcık, H., (2004), Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ (1300-1600).
(çev. R. Sezer), İstanbul: Yapı Kredi Yay.
İpşirli, M. (1999), “Osmanlı Ulemâsı”. H. C. Güzel (ed.) Osmanlı, VIII, Ankara: 71-79.
İzgi, C., (1997), Osmanlı Medreselerinde İlim, I, İstanbul: İz Yay.
Kafesoğlu, İ., (1997), “İbn Arabşah”, İA, V/2, 698-701.
Karlığa, B., (1999), “Osmanlı Düşüncesinin Oluşumu”. H. C. Güzel
(ed.) Osmanlı, VII, Ankara: 28-37.
Kâtip Çelebi, (1941-1943), Keşfü’z-Zunûn. (nşr. Kilisli Muallim Rifat-Şerafettin Yaltkaya) İstanbul.
Kâtip Çelebi, (1993), Mîzânü’l-Hak fî İhtiyâri’l-Ahak. (haz. O. Şaik Gökyay), İstanbul: MEB Yay.
Lekesiz, H., (1999), “Osmanlılarda Sünnî-Hanefî Geleneğin Oluşmasında Ulemânın Rolü”. H. C. Güzel (ed.) Osmanlı, VIII, Ankara:
80-84.
Mecdî Mehmed Efendi, (1269), Terceme-i-Şakâ’ik. İstanbul.
Mehmed Neşrî, (1995), Kitâb-ı Cihan-nümâ, I-II, (haz. F. R. Unat - M. A. Köymen), Ankara: TTK Yay.
Mehmed Tahir, (1972), Osmanlı Müellifleri, I, (haz. A. Fikri Yavuz - İ.
Özen), İstanbul: Meral Yay.
Mehmed Süreyya, (1996), Sicill-i Osmanî, I, (haz. N. Akbayar), İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yay.
Ocak, A. Y., (2003), “Dinî Bilimler ve Ulema”, Osmanlı Uygarlığı, I.
İstanbul: KB Yay.
Storey, C. A., (1997), “Teftazânî”, İA, XII/1,118-121.
Uzunçarşılı, İ. H., (1988), Osmanlı Devleti’nin İlmiye Teşkilâtı.
Ankara: TTK Yay.
Uzunçarşılı, İ. H., (1998), Osmanlı Tarihi, II, Ankara: TTK Yay.
Yaltkaya, M. Ş., (2001), Simavna Kadısıoğlu Şeyh Bedreddin Hayatı-Felsefesi-İsyanı. (haz. İ. Aka-M. Demir), İstanbul: Temel Yay.
Yinanç, M. H., (1944), “İcazetnâmeler ve Seyyid Şerîf Cürcânî”, Tarihten Sesler, XV, 8-11.
Yuvalı, A., (1999), “İbn Arabşah, Şehâbeddin”, DİA, XIX, 314-315.