ton daha artırılabileceği ve, ne amaçla olursa olsun, bu gemilerin Karadenizde 21 günden fazla kalamayacağı açıklanmaktadır…
Türkiyenin katılmadığı bir savaşta, savaşanların savaş gemilerinin geçişi ise yasaklanmıştır. Bu yasağa iki kuraldışılık getirilmektedir. : Birincisi, Milletler cemiyeti Yasası çerçevesinde bir Devlete karşı yaptırımlar uygulanması durumu; ikincisi de gene bu Yasa çerçevesinde yapılıp Türkiye’yi bağlayan bir karşılıklı yardım Andlaşması..gereği olarak saldırıya uğrayan bir Devlete yardım durumlarıdır (Md. 19 ve 25)…
Eğer savaş zamanında Türkiye de savaşan ise ya da Türkiye kendisini yakın bir savaş tehdidi altında görüyorsa, yabancı savaş gemilerinin geçişini Türk Hükûmeti istediği gibi düzenleyecektir (Md. 20 ve 21)…
III. Kesim uçakların geçişine ilişkin tek Maddeden (Md. 23) oluşmaktadır. Buna göre, sivil uçakların gerek Akdeniz ile Karadeniz arasında, gerek Avrupa ile Asya arasında yasak bölgeler dışındaki yolarını ve geçiş koşullarını Türk Hükümeti düzenleyecektir…”451
Montreux Antlaşması 20 yıllık için yapılır ama 64 yıldan beri hiçbir devletin itirazı olmadan yürürlüktedir.
Montreux Antlaşmasının imzalanmasının ardından Mustafa Kemal, 1936 yılının 18.ini gecesini 19 güne bağlayan gece Atatürk, tarafından yazdırılan yazıda;
“Bugün bayram günüdür; sevinç günüdür. Niçin bilir misiniz, ey sevgili yurttaşlar? Çünkü Lozan, Montrö’de taçlandırılmıştır. Lozan tamdır ve tamlığı daima tarihte olacaktır. Fakat ona acı ve üzüntü veren ufak bir şey, Boğazlar vardı. İşte o Montrö’de çözümlenmiştir. Eğer Türk yüksek duyarlığı bununla ilgiliyse kesinlikle seviniyor ve sevinmelidir.”452
TBMM’de Beşinci Dönem İkinci Toplanma Yılını açarken Mustafa Kemal;
“Türkiye’nin hakkını teslim etmekle yüksek dostluk ve anlayış gösteren Montrö Mukavelesi âkidleri, aynı zamanda kritik devam eden asrı-ulusal durumun bu önemli, devresinde, istikrarı için herkesin çalışması icap ed en umumi sulh işine de, değerli hizmet etmiş oldular.”453
F-SADÂBAD PAKTI
451 İsmail Soysal, A.g.e., , s.504 -505 antlaşma maddelerinin ayrıntıları için bkz. A.g.e. s.526 452
Utkan Kocatürk, a.g.e., s. 170/ aktaran;Cevat Abbas Gürer, Cumhuriyet gazetesi, 10. XI. 1941
453
Sadâbat Paktı Türkiye, İran, Irak ve Afganistan arasında yapılmıştır. Bu antlaşmanın yapılış nedenleri Fahir Armaoğlu, ile Mehmet Gönlübol, Cem Sar, kitaplarında İtalyan’ın revizyonist hareketlerinin Asya ve Afrika üzerine sıçraması odaklıdır.
Fahir Armaoğlu, İtalya ile Habeşistan’a saldırması sonucu otaya çıkan anlaşmazlılarla İtalya’nın artık sömürgeci yani revizyonist isteklerini artık daha açık bir şekilde dile getirmeye başladığını vurgulayarak, bu sömürge isteklerinin Asya ve Afrika odaklı olduğunu ekler. Asya toprakları için mevzu olan yerlerin de Uzakdoğu ve Hindistan’ın kendisi için uzak kaldığını bu nedenle de Anadolu toprakları ve onun komşuları olan Arap Yarım adası şeklinde ortaya koymaktadır. Ki bunu Habeşistan’a yerleşerek yapmış oluyordu. Türkiye’nin de bu durumu görerek gerçekleştirdiği Balkan Antantından sonra Ortadoğu için de bir savunma hattına ihtiyacı olacaktı.454
Cem Sar ve Mehmet Gönlübol da yayınladıkları eserde aynı şekilde Asya ve Afrika üzerindeki İtalya’nın 1934’ten itibaren başlayan revizyonist düşkünlüğü merkezli bir açıklama yaparlar.455
İsmail Soysal ise bu görüşlere katılmayarak bir çok siyasi tarih kitaplarındaki İtalya’nın doğu politikasına katılmadığını ifade ederek, İran ve Afganistan İtalya için uzak olduğunu, Irak’taki İngiliz kontrolü olduğunu vurgular ve Türk arşivlerinde de böyle bir gerekçe olmadığının altını çizer. İtalya’nın bu paktla ilgisini olmadığını da bu pakt için yapına girişimlerinin 1933 sonbaharında gündeme geldiği İtalya’nın Asya ve Afrika emellerinden bahsetmesinden önce söz konusu edildiğinin altını çizer. Bununla birlikte bu antlaşmanın Orta Doğu devletleri arasındaki ilk siyasal antlaşma olduğunu da vurgulayarak İngiltere ve Rusya’yı da bu antlaşma içine sokmaya çalışsalar da başarılı olunamadığını ifade eder. İsmail Soysal paktın oluşum aşamasında İngiltere’nin bağımsızlığını sınırlamaya gittikten sonra Irak Türkiye ile “bağımlılık dengesini” sağlamak için 1933 yılında İran ve Türkiye ile antlaşmalar yapar. Irak Türkiye arasında bir sorun yoktur ama İran ile Sünni - Şii, Şattülarap ve Kürtlerin isyana kışkırtılması gibi sorunları vardır. Ki bunları Irak sonlandırmak ister. Türkiye de çok taraflı bir anlaşma önerisinde bulununca bu öneri kabul edilir.456 Aralarındaki ortak nokta ise bu Paktın yapılmasındaki bir
454
Fahir Armaoğlu, 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi (Cilt 1-2 : 1914 1995s.346
455
Mehmet Gönlübol - Cem Sar, A.g.e., s.108/ Aptülahat Akşin, A.g.e., , s.198 İtalya’ya karşı bu Paktın yapıldığına dair olarak “Habeşistan’da oluklar dolusu kan akarken bu dört devlet birbirine daha da yaklaşma yolunda idiler.” Şeklinde bir açıklama ile Sadâbad Paktında İtalya etkisine değinir.
456
İsmail Soysal, a.g.e., s.591/İsmail Soysal, “1937 Sadâbad Paktı”, Çağdaş Türk Diplomasisi
200 Yıllık Süreç Sempozyuma Sunulan Tebliğler Ankara 15-17 Ekim 1997, Türk Tarih
Kurumu Yayınları, Ankara 1999, s.338/ Bu antlaşmanın İngiltere ve Sovyet Rusya tarafından istenmediği bilgisinin de yanlış olduğunu vurgular. Çünkü bu antlaşma pakt hazırlanırken bu iki devlete de danışılır. Bkz. A.g.e. s.339
diğer neden ola Atatürkçü Dış Politikada takip edilen “Barış” merkezli prensiptir.
Sadabâd Paktı yabancı basında Fransız, Polonya Mısır ve Alman basınlarında övgüyle bahsedilir. Alman ve Polonya Basını bunu Atatürk Türkiye’sinin diplomasisindeki başarısı olarak ifade ederken Fransa Türkiye2nin Sovyetlerden uzaklaşıp Batıya daha da yakınlaşması olarak değerlendirir. İngiliz Basını olayı ırak’ın dış politikadaki etkinliğini azaltacağı düşüncesindedir. Mısır’da Arap yarımadasındaki bu paktın bir dostluk başarısı olduğunun altını çizer.457
Sadabât Paktına giden yolda imzalan ilk antlaşma olarak 2 Ekim 1935 yılında Türkiye, İran ve Irak arasında parafe edildi. Bu parafenin kesin bir hal alması iki yılı buldu. Bunun nedenleri İran Irak arasındaki sınır sorunları, Sovyetlerin istediği Afganistan ve ırak’ın istediği Suudi Arabistan’ın da Pakta alınması gibi öneri sıkıntıları oldu. bu iki yıllık sürede Türkiye İran ile çeşitli antlaşmalar yapar. sonunda Afganistan’ın pakta alındığı bir antlaşma 8 Temmuz 1937’de imzalanır.458 Antlaşma maddeleri kısaca;
“1. Maddesi ‘İçişlerine karışmama’; 2. Maddesi birbirinin ‘sınırlarının dokunulmazlığına saygı’; 3. Maddesi ‘dayanışmalar yapılması’; 4. Ve 5. Maddeleri ‘saldırmazlık’ (ki saldırı ayrıca tanımlanıyordu); 6. Maddesi bir üçüncü Devlete karşı da saldırıya geçmemek; 7. Maddesi ‘birbirlerine karşı kışkırtma ve gizli örgütlere olanak bırakmamak; 8. Maddesi-Andlaşma Giriş Kesiminde de belirtildiği üzere- ‘Savaştan vazgeçilmesine ilişkin 1928 Briand Kellog Paktına ….saygı ve uyuşmazlıkların barışçı yoldan çözümü’ yükümlerini getirmiştir. 9. Maddede Paktın Milletler cemiyeti Yasası ile uyum içinde olduğu ortaya konulmuştur.”459 Bu antlaşma 5 yıl için yapılır. Eğer 6 ay önceden bu paktın feshedilmesi için bir itiraz olmaz ise antlaşma 5 yıl daha uzayacaktır.
Sadabâd Paktı, İkinci Dünya savaşından sonra 1955 yılında imzalanan Bağdat Paktı ile etkinliğini yitirmeye ( Bağdat Paktı 1958 yılında adını Cento olarak değiştirir) başlayacaktır. İranda 1979 İslam devrimin ardından yeni rejimin Cento’yu tanımaz. 1980 yılında Irak İran’a saldırınca zaten Sadabâd Paktının saldırmazlık hükmünü çiğner ve bu paktı geçersiz kılar.460