Değer Sınıflamaları

Değerlerin toplumdan topluma ya da bireyden bireye farklılık göstermesi, değer sınıflamalarının da farklı şekillerde oluşturulmasını doğurmuştur. Küreselleşme süreciyle birlikte değerlerin içeriklerinin kimi zaman dünyevi kimi zaman ise geleneksel şekillerde sınıflandırıldıkları görülmektedir (Bartelds, Debalts, 1996 Akt. Aydın, 2005: 21).

İlk değer tipolojisi Spranger (1928) tarafından ortaya konulmuştur. Allport ve arkadaşları tarafından ölçeğe dönüştürülen değer sınıflandırma testinde Spranger altı değer tipinden bahsetmiştir. Bu değer tipleri, estetik, teorik, ekonomik, siyasi, sosyal ve dini değer gruplarıdır. Bunlar insan hayatında temel alanlardır ve bu sebeple

bireyler bu değerlere karşı bir şekilde davranış geliştirir, kıymet verir. Bu altı değer grubunun açıklamaları aşağıdaki tabloda gösterilmiştir (Güngör, 1993: 61):

Tablo 1: Spranger Değer Sınıflaması

DEĞERLER ÖZELLİKLERİ

Estetik Değerler Simetri, uyum ve forma önem verir. Birey olayları hayatın bir çeşitliliği olarak görür. Sanatın toplum için zorunluluk olduğuna inanır.

Bilimsel Değerler

Gerçeğe, bilgiye, muhakemeye ve eleştirel düşünceye önem verir. Bilimsel değerlere sahip insan eleştirici, akılcı ve entelektüel bir kişiliktir.

Ekonomik Değerler

Yararlı ve pratik olana önem verir.

Siyasi Değerler Her şeyin üstünde kişisel güç, etki ve şöhret vardır. Esas olarak kuvvetle ilgilidir. Sosyal Değerler Başkalarını sevme, yardımcı olma esastır. En yüksek değer insan sevgisidir.

Dini Değerler Evreni bir bütün olarak kavrar ve kendini onun bütünlüğüne bağlar. Dini uğrunda dünyevi zevklerini feda eder.

Bir diğer değer sınıflaması Rokeach (1973) tarafından yapılmıştır. Rokeach, değerleri amaçsal ve araçsal olmak üzere iki gruba ayırmıştır. “Amaç değerler”i tanımlarken yaşam temel amaçlarını önemserken; “araç değerler”, bu amaçlara ulaşmak için kullanılabilecek davranış tarzlarını kapsar. Yani Rokeach’a göre; "eşitlik", "aile güvenliği", "kendine saygı", "sosyal itibar" birer “amaç değer”dir. Bunların yanında "nezaket", "sorumluluk", "zekâ" birer “araç değer” teşkil eder. (Güngör, 1993: 85)

Tablo 2: Rokeach Değer Sınıflaması

AMAÇ DEĞERLER ARAÇ DEĞERLER

Aile Güvenliği Bağımsız Olma

Barış içinde bir dünya Bağışlayıcı

Başarılı Olma Cesaretli

Bilgelik Dürüst

Dini olgunluk Entelektüel

Eşitlik Geniş görüşlü

Gerçek Dostluk Hırslı

Güzellikler dünyası İtaatkar

Heyecan verici bir yaşam Kendini kontrol eden

İç huzur Kibar

Kendine saygı Kendine hakim

Mutluluk Mantıklı

Gerçek dostluk Neşeli

Özgürlük Sevecen

Rahat bir yaşam Sorumluluk sahibi

Sosyal kabul Temiz

Ulusal Güvenlik Yardımsever

Zevk Yaratıcı olma

Rokeach’ın her iki değer grubunda 18’er değer yer almaktadır. Araçsal değerler kendi içerisinde ahlaksal değerler ve yeterlik değerleri olmak üzere iki gruba ayrılır. İlk grup, ihmal edildiğinde suçluluk hisleri uyandıran, yardımseverlik, itaat gibi bireylerarası davranış şekilleriyle ilgilidir. Yeterlik değerleri ise kişinin benliğini değerlendirme tarzıyla ilgilidir. Hoşgörülülük, öz denetim, mantıksallık gibi değerler

atlandıklarında yetersizlik hissi uyandırırlar. Benzer şekilde amaçsal değerler, kişisel ve toplumsal değerler olmak üzere ikiye ayrılır. Kişisel değerler, iç huzur gibi kişi merkezli değerleri ifade ederken, toplumsal değerler, eşitlik, barış gibi sosyal içerikli amaçları ifade eder ( Rokeach, 1973 Akt. Aydın, 2005: 25).

Değer sınıflamalarında Rokeach’dan sonra Fichter bir sınıflama yapmıştır. Fichter’e göre; “Sosyal değerler toplumun tabakalaşma sistemine olduğu kadar davranışlarına, sosyal rollere ve süreçlere yakından bağlıdır.” Fichter, bu sebeple değerleri üç başlıkta sınıflandırmıştır. Bunlar (Özensel, 2003: 229):

1. Zorlayıcılık Derecesine göre

2. Süreklilik Gösteren Ortaklaşa İşlevler Temeline göre sınıflama 3. Kurumsal İşleve göre sınıflama

Değerlerin sınıflandırılmasında ikinci önemli bir adım Morris (1956) tarafından atılmıştır. Morris değerleri üç kategaoriye ayırmıştır. Bunlar; faal değerler, kavranmış değerler ve amaç değerlerdir. Morris, yedi temel yaşam yolu önermiştir. Bunların her biri değerin düzenlenmesinin farklı bir yoludur (Bilsky ve Koch; 2000: 3-4). Morris, uygulamaları sonucunda beş temel esas değer ortaya çıkarmıştır (Akt. Aydın, 2005:22). Bunlar:

1. İnsancıl konulara sorumlu, titz ve zekice katılma ve kazanılmış olan şeyleri değiştirmekten ziyade, takdir etme ve koruma.

2. Engelleri aşmada güçlü etkinlik ve kazanılmış şeyleri korumaktan ziyade, değiştirme girişimi

3. Benlik bilincinin, içgörünün yüksekliği, zengin bir iç yaşam, bütün canlılara karşı derin bir sempati, insanlar ve eşya üzerinde kontrol kabul etmeme.

4. Başkalarını kabul ve onlara karşı sempati ile tepkide bulunma, onlara hizmet etme ve onların ihtiyaçlarına uyma.

5. Her türlü zevk.

Scheller (1966)’in değer sınıflamasında, değerlerin hepsinin aynı özelliklere sahip olmadığı vurgulanmaktadır. Scheller’e göre, değer taşıyıcıları vardır ve değer taşıyıcılarını ahlakla ve göreli olup olmadıklarına göre üç gruba ayırır. Bunlar; 1) Kişi değerleri; 2) Vital (hayati) değerler; 3) ‘Şey’lerin taşıdığı değerler. Birinci gruptaki

değerler; iyi, kötü, sevgi ve nefret gibi kişilerin taşıdığı değerlerdir. İkinci gruptaki değerler ise, sağlıklı olma gibi değerlerdir. Bu değerler canlı varlıkların dünyasında yer alırlar. Üçüncü gruptaki değerler ise, yararlı, hoş gibi kültür değerleri, ekonomik değerler vardır. Bu değerlerin ise temelinde “şey” vardır. Bu “şey” ise Scheller tarafından “değer taşıyan şey” olarak ifade edilir ( Ulusoy ve Dilmaç, 2012: 25).

Değerlerin ölçümü için kullanılan araçlarda bazı eksiklikler olduğu tespit edilmiştir. Schwartz ve Bilsky (1987)’e göre bu eksiklikler şu şekilde sıralanmıştır:

1. Değerlerin anlamlarının farklı kültürlerdeki anlanışı konusunun yeterince ele alınmaması

2. Oluşturulan değer listelerinin farklı kültürlerden değerleri içine almaması 3. Ölçüm araçlarının değerler arasında düşünülen birkaç temel örgütleyici

boyutlara ilişkin yeterince kuramsal bilgi oluşturacak türden oluşturulamaması Rokeach’ın değerler listesine farklı bir bakış açısı getiren Schwartz ve Bilsky, insan değerlerinin bazı temel boyutlarla incelenebileceğini belirtmişlerdir. Rokeach’ın değer listesini temel alarak Schwartz ve Bilsky, 56 değerden oluşan bir değer listesiyle 54 ülkeden veri toplamıştır. Elde edilen verileri bireysel ve kültürel olmak üzere iki düzeyde inceleyen Schwartz ve Bilsky, bireysel düzeydeki değerleri insan yaşamını yönlendirecek önemlerine göre incelemiştir. Kültürel düzeydeki incelemeleriyle ise toplumun normlarına ilişkin soyut fikirler üretmek amaçlanmıştır. Bireysel düzeydeki değerler güdüsel öğelerle ilişkilidir (Kuşdil, Kağıtçıbaşı; 2000: 60-61). Aşağıda Schwartz’ın 1992 yılında oluşturmuş olduğu 10 temel değer tipine sahip sınıflandırması aşağıdaki tabloda gösterilmektedir.

Tablo 3: Schwartz Değer Sınıflaması

DEĞER GRUPLARI DEĞERLER

Güç (power): Toplumsal konum, insanlar ve

kaynaklar üzerinde denetim gücü

Sosyal güç sahibi olmak, Otorite sahibi olmak, Zengin olmak, Toplumdaki görüntümü koruyabilmek, insanlar tarafından benimsenmek

Başarı (achievement): Toplumsal standartları

temel alan kişisel basarı yönelim

Başarılı olmak, Yetkin (muktedir) olmak, Hırslı olmak, Sözu gecen biri olmak, Zeki olmak.

Hazcılık (hedonism):Bireysel zevke ve hazza

yönelim

Zevk, Hayattan tat almak

Uyarılım (stimulation): Heyecan ve yenilik

arayışı

Cesur olmak, Değişken bir hayat yasamak, Heyecanlı bir yaşantı sahibi olmak

Özyönelim (self-direction): Düşünce ve

eylemde bağımsızlık

Yaratıcı olmak, Merak duyabilmek, Özgür olmak, Kendi amaçlarını seçebilmek, Bağımsız olmak, Kendine saygısı olmak,

Evrenselcilik (universalism): Anlayışlılık,

hoşgörü ve tüm insanların ve doğanın iyiliğini gözetmek

Acık fikirli olmak, Erdemli olmak, Toplumsal adalet, Eşitlik, Dünyaya barış istemek, Güzelliklerle dolu bir dünya, Doğayla bütünlük içinde olma, Çevreyi koruma,İç uyum

İyilikseverlik (benevolence): Kişinin yakın

olduğu kişilerin iyiliğini gözetme ve geliştirme

Yardımsever olmak, Dürüst olmak, Bağışlayıcı olmak, Sadık olmak, Sorumluluk sahibi olmak, Gerçek arkadaşlık, olgun sevgi, Manevi bir hayat, Anlamlı bir hayat, Alçak gönüllü olmak.

Geleneksellik (tradition): Kültür ya da dinsel

töre ve fikirlere saygı ve bağlılık

Alçak gönüllü olmak, Dindar olmak, Hayatın bana verdiklerini kabullenmek, Geleneklere saygılı olmak, Ilımlı bir hayat (Dünyevi islerden el ayak çekmek), Mahremiyet

Uyma (confirm) : Başkalarına zarar verebilecek ve toplumsa beklentilere aykırı olabilecek dürtü ve eylemlerin sınırlanması

Kibarlık, İtaatkar olmak, Anne-Babaya ve yaslılara değer vermek, Kendini denetleyebilmek

Güvenlik (security): Toplumun var olan

ilişkilerin ve kişinin kendisinin huzuru ve sürekliliği

Ulusal güvenlik, toplumsal düzenin sürmesini istemek, Temiz olmak, Aile güvenliği, İyiliğe karşılık vermek, Bağlılık duygusu, Sağlıklı olmak

Değer sınıflandırmaları birbirinden farklıdır. Konunun uzmanları kendi fikirlerine göre yeni bir sınıflandırma oluşturmuştur. Ancak unutulmamalıdır ki, bir

kişiye mümkün olabilecek tüm değerleri bir arada verseniz ve kişiden sıralama yapmasını isteseeniz, o kişinin kendi sıralamasının en başına koyacağı değer, bireyin her şeyden daha çok kıymet verdiği şey olacaktır (Ulusoy, 2007).