Süt Sektörü Değer Zinciri Analizleri

Taylor (2005) ve Fearne (2009) değer zinciri analizini, sonucunda bir ürün ya da hizmetin sunulduğu farklı iĢletme birimlerinden oluĢan bir organizasyon içerisinde, ürün

akıĢı, bilgi akıĢı ve birimler arası iliĢkiler gibi performansı belirleyen kriterlerin gösterimini içeren ve bu yolla üretim zincirindeki tüm paydaĢların farklı aĢamalarda değer yaratabilmek için var olan fırsatları değerlendirebilmelerini sağlayan etkili bir inovasyon aracı olarak da kullanılabilen tanılayıcı bir yöntem (diagnostic tool) olarak tanımlamaktadır.

Literatürde yaygın olarak kullanılan bir tanımlamaya göre ise değer zinciri analizi, bir organizasyonun, sunduğu hizmet veya ürünlere yönelik olarak belirli bir sırayla uyguladığı operasyonları, bu sırayı bir değer zinciri olarak gören ve organizasyonda yer alan farklı iĢletmelerin bu operasyonlara değer zinciri sayesinde anlam kattığını kabul eden iĢletme felsefesi çerçevesinde, zincirdeki güçlü ve zayıf yanları ile sistematik olarak belirlemek, tanımlamak ve değerlendirmek için kullanılan bir yöntemdir.

Değer zinciri analizi için dünyada benimsenen ortak bir metodoloji olmamakla birlikte, Ģu ana kadar gıda endüstrisinde yapılan değer zinciri analizi uygulamaları da sınırlı sayıdadır. Yöntem kısaca üç temel konuda odaklanmaktadır (www.kent.ac.uk):

 Son tüketimden üretim aĢamasına doğru bilginin ne derecede hassas, Ģeffaf ve kapsamlı Ģekilde aktarıldığının ve paydaĢların kararlarında (ne zaman, ne kadar ve nasıl üretileceği gibi) bu bilgi paylaĢımının ne kadar etkili olduğunun belirlenmesi.  Son tüketicinin üründe değer verdiği özelliklerin zincirdeki hangi aktivitelerle ortaya

çıktığı, bu kritik aktivitelere ne kadar yatırım yapıldığı, hangi aktivitelerin “yapılması gerekli ancak değer yaratmayan” aktiviteler (minimum kaynak tahsisi uygulanmalı) olduğu, aynı Ģekilde hangi aktivitelerin “gereksiz ya da kayıp” aktiviteler (bunlar mümkün olan en kısa sürede elimine edilip, kaynaklar değer yaratmak ve etkinliği artırmak üzere yeniden tahsis edilmeli) olduğu gibi konuların aydınlatılması.

 PaydaĢların birbirine ne kadar güvendiği, aralarındaki iliĢkilerin yapısı, birimler içerisinde ve birimler arasında iletiĢimin yapısı, kurumsal taahhütlerin göstergelerinin neler olduğu, riskin paydaĢlar arasında nasıl paylaĢıldığı.

Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı öncülüğünde yürütülen, Sivas-Erzincan Kalkınma Projesi (SEKP) kapsamında gerçekleĢtirilen süt değer zinciri analizleri, Türkiye’de süt sektöründe “değer zinciri analizi” baĢlığı altında ele alınan ilk çalıĢmalar olarak bilinmektedir. SEKP, süt ve süt ürünleri üretiminin önemli bir geçim kaynağı olduğu Sivas ve

Erzincan illerinde, gıda güvenliği standartlarına uygun süt üretimi sistemleri ve modern iĢleme mekanizmaları oluĢturarak katma değer yaratılmasını ve böylece süt üretimi ve pazarlama faaliyetlerinin sürdürülebilir bir kırsal kalkınma aracı olarak kullanılmasını hedeflemektedir.

Sivas ili süt değer zinciri analizi, süt iĢleyicilerinden baĢlamakta olup, veriler iĢletme yöneticileri ile yüz yüze görüĢmeler yapılarak elde edilmiĢtir. 8 adet iĢletme ile yapılan görüĢmeler sonucunda ortaya konulan en önemli sonuç, iĢletmelerin kapasitelerinin çok altında çalıĢıyor olmasıdır. ĠĢlenen sütün büyük bir bölümü il dıĢından temin edilmektedir. Üreticiler iĢletmelere düzenli süt sağlayamadıkları, iĢletmeler de üreticilere düzenli ödeme yapamadıkları için karĢılıklı bir güvensizlik durumu söz konusudur. ĠĢletmeler süt toplama iĢini kendileri üstlenmektedir. Bunun dıĢında ise süt genel olarak, mandıralar, sokak satıcıları ve köylerde bulunan süt toplama merkezleri aracılığı ile toplanmaktadır. Bu toplama merkezleri, yerel kooperatifler ve birlikler tarafından idare edilmekte olup, bunların birçoğu faal durumda değildir. Yapılan saha çalıĢması ile bölgede en önemli sektör olarak görülen süt sektörünün güçlü ve zayıf yanları ortaya koyulmuĢ, üreticiler ve iĢletmeler arası akıĢın kolaylaĢtırılması ve her iki tarafın da mağduriyetlerinin önlenmesi amacıyla bir yatırım planı oluĢturulmuĢtur (Akar ve ark. [t. y.]).

Erzincan ili süt değer zinciri analizi kapsamında da süt iĢleyen tesisler ziyaret edilerek, iĢletmelerin sorunları ve beklentileri tespit edilmeye çalıĢılmıĢtır. Bu tesislerin süt topladıkları ilçeler ve köyler belirlenerek, buralara ziyaretler düzenlenmiĢ, çiftçiler ve tarımsal kalkınma kooperatifleri ile görüĢülerek tarımsal üretim ve hayvancılık konusunda karĢılaĢtıkları genel sorunlar, süt sığırcılığında karĢılaĢtıkları sorunlar ve bu sorunları aĢmak için ön gördükleri çözüm önerileri ele alınmıĢtır. Üreticiler ve iĢleyiciler arası güvensizlik burada da önemli bir sorun olarak belirtilmektedir. Bu güvensizliğin, süt üretiminin artırılması, yaz ve kıĢ üretimi arasındaki farkın en aza indirilmesi, soğuk zincirlerin hayata geçirilmesi ve sütlerin köyde tek merkezde toplanıp tek elden satılması ile giderilebileceği düĢünülmektedir. Değer zincirlerinin önemli aktörleri olarak görülen ve piyasa düzenlemede etkin rolleri bulunan “toptancıların”, Erzincan süt değer zincirinde eksik halka konumunda olduğu, bu nedenle de iĢletmelerin kendi toplama ağlarını kurmak zorunda kaldıkları ifade edilmektedir. Üreticilerin ise firmalar karĢısında etkin güç olamadığı, karĢılıklı iliĢkilerde fiyat ve vade baĢta olmak üzere iĢletmelerin isteklerine boyun eğdikleri belirtilmektedir. ĠĢletmeler, istikrarlı ve yeterli

miktarda süt temin edecek üreticilere piyasa fiyatından daha yüksek düzeyde ödeme yapacaklarını beyan etmektedir. Üreticilerin, sütün yüksek fiyattan alınacağının, yani bu iĢten kazanç sağlanacağının bilinmesi halinde, süt üretiminin, yaptıkları diğer tarımsal faaliyetler içinde ilk sıraya alacağını belirttikleri, hatta süt üretimini artırmak ve kaliteyi yükseltmek için yeni hayvan alımından kültür ıslahına, eğitimden ahır ıslahına kadar yapabilecekleri her türlü yeniliği hayata geçirmeye hazır oldukları belirtilmektedir (Akar ve ark. [t. y.]).

ABĠGEM öncülüğünde gerçekleĢtirilen Trabzon ili süt ürünleri kümelenme raporu, kapsamlı bir değer zinciri analizi niteliğindedir. Bilindiği gibi, kümelenme çalıĢmaları belli bir sektör üzerinde odaklanarak, o sektörün rekabet gücünün artırılmasını ve inovasyon sisteminin daha verimli iĢler hâle getirilmesini hedeflemektedir. Trabzon süt sektörü için uygulanan bu kümelenme analizinde, sektörde yer alan tüm aktörlerin (tedarikçiler, üreticiler, toplayıcılar, iĢleyiciler, toptancılar, perakendeciler, eğitim desteği sağlayan kuruluĢlar, kamu kurumları, sivil toplum örgütleri, ticaret birlikleri, iĢ geliĢtirme örgütleri) genel bir tanımlaması yapılarak, bu aktörler arasındaki iliĢkiler belirlenmeye çalıĢılmıĢtır. Ġnovasyon açısından göze çarpan birkaç nokta söz konusudur. Süt ürünleri iĢletmeleri, pazarda sıkça karĢılaĢılan bir durum olan taklitçilik nedeniyle yeni ürün geliĢtirilmesi ile ilgilenmemektedir. Ambalajların ve etiketlerin kolaylıkla çoğaltılabildiği, suçlular tespit edilse bile kayda değer yaptırımların bulunmadığı belirtilmektedir. Yeni ya da yüksek katma değerli ürünlerin (örn. Meyveli yoğurt) üretimi için katlanılan maliyetin önemli düzeyde olduğu, bu nedenle birçok firmanın ürün kalemini çeĢitlendirmekten kaçındığı ifade edilmektedir. Bunun yerine, markanın korunması, müĢteri memnuniyeti gibi konular üzerinde daha fazla durulduğu; pazarlama ve tanıtım faaliyetleri için yerel televizyon, radyo, dergi vs. basın araçları kullanıldığı, pazar eğilimlerini izlemek için ise internet ve müĢteri tartıĢmalarından yararlanıldığı belirtilmektedir.

Mevlana Kalkınma Ajansı (MEVKA) (2011), tarafından, Konya bölgesinde süt sektörü değer zinciri analizi gerçekleĢtirilmiĢtir. Bu analizde, Konya’da süt üretimi, sütün toplanması, iĢlenmesi, satıĢ ve pazarlaması gibi değer zincirinin ana faaliyetlerinin yanı sıra, süt sektörünün organizasyon yapısı, teknolojik altyapısı, tedarik yapısı ve insan kaynakları yapısı gibi yan faaliyetler de incelemeye dâhil edilmiĢtir. Değer zinciri içerisinde ele alınan konuların hem bir özeti, hem de bir tamamlayıcısı olarak, rekabet elması çalıĢması gerçekleĢtirilmiĢtir. Buna göre, Konya ili süt sektöründe hammaddenin kalite standartları

açısından analizinin ve izlenebilirliğinin iyi düzeyde olduğu belirtilmektedir. Kalite ve sürdürülebilir hammadde tedariki, teknoloji konusunda nitelikli iĢgücü varlığı, finans kaynaklarının mevcudiyeti, iĢletmelerde teknoloji kullanımı ve teknolojinin takibi, ar-ge ve inovasyon açısından ulusal ve yabancı fonlara eriĢim ve ihtisaslaĢmıĢ beyin gücünün varlığı, yeni pazarlar ve müĢteriler hakkında bilginin mevcudiyeti konusunda orta düzeyde bir rekabetçi yapı tespit edilmiĢtir. ĠĢ geliĢtirme, ar-ge ve inovasyon, ürün tasarımı, tanıtım, markalaĢma, coğrafi iĢaretleme, mali destek araçları gibi konularda hizmet veren kurumların yine orta düzeyde etkili olduğu belirtilmektedir. Üniversite-sanayi iĢ birliğinin geliĢmesi için sağlanan desteklerin durumu, kalifiye eleman yetiĢtirme programları, teknoloji transferi konusunda sağlanan desteklerin durumu, yerel üniversitelerin kümelenme konusunda destek verme durumu ve sivil toplum kuruluĢlarının kümelenmeyi destekleyici yöndeki faaliyetleri ise zayıf olarak görülmektedir (MEVKA, 2011).