Sözdizimsel (Dizime Bağlı) Anlamsal İşlevler

2.2.1.1.1.1. Tümce ve Söz Öbeği Düzeyinde (ad-eylem, ad-ad; ad-ilgeç bağlantısı) Sözdizimsel Anlamsal İşlevler ( Durum İşlevleri)¹⁷

2.2.1.1.1.1.1. +{} “Yalın”¹⁸

Temel sözdizimsel işlevi adları eylemlere bağlamak olan yalın durumun temel anlamsal işlevi de tümcede ad-eylem bağlantısıyla özne, nesne ve belirteç tümleçleri yapmaktır. Bununla birlikte söz öbeklerinde, ad-ilgeç ve ad-yardımcı eylem bağlantıları kurarak belirtme işlevi görür.

Ad-Eylem Bağlantısı

Ad-eylem bağlantısında tümcede/tümcecikte; özne, nesne ve belirteç tümleci yapma işlevleri vardır.

onun başında bi iņsan+  olur. (I.11.69) (özne)

şindi+ bu sene+ bi de millet aşcı+ tutuyo. (I.27.39) (belirteç tümleci, özne, nesne)

yirmi yedi şey yirmi sene+ at§arabası+ ¢oşdum ben+ eskişeyirde. (I.48.18) (belirteç tümleci, nesne, özne)

rāmetli båbacīm+ alır gece+ de sa¢lardı. (II.2.14) (özne, belirteç tümleci)

17 “Durum” ulamı ve biçimbirimleri hakkında geniş bilgi için bk. Erdoğan Boz, Türkiye Türkçesi Biçimsel ve Anlamsal İşlevli Biçimbilgisi, Gazi Kitabevi, Ankara, 2014a; Osman Mert, “Türkçe’de Hâl Kategorisi ve Öğretimi”, Erzurum Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S. 21, Erzurum, 2003, s. 25-33.

18 Geniş bilgi için bk. Yusuf Tepeli, “Hal Kategorisi Olarak Yalın Hal”, IV. Uluslar Arası Türk Dili Kurultayı Bildirileri(25-29 Eylül 2000 İzmir/Çeşme), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2007.

unnā+ yazın+ yaylȧya çı¢arımışdı burā. (II.4.85) ( özne, belirteç tümleci) şindi+ bülē+ kese+ yapıyoz. (II.7.150) (belirteç tümleci, nesne)

Ad-İlgeç Bağlantısı¹⁹

bǽn dǽne başlanca¢ bir gün+ evel yapdī o ĥaşlanır datlılar. (I.13.97) gendine yiyecek+ ġadar başka bi şey yo¢ ha. (I.14.99)

he he kömür+ gibi bi şey. (II.7.167)

¢ırk beşde başladılar dā burasını o¢ulu, beņim de yaşım büyük geldª+ için tutmadı benim yaş. (II.3.16)

Ad-Yardımcı Eylem Bağlantısı

Yalın durum, ad-yardımcı eylem bağlantısıyla birleşik eylem öbekleri kurar ve bu öbekler tümcede genellikle yüklem olur.

bizi oraya tekgeye götürürdü, āmin+ etdirirdi yāmır yāsın deyi bǽle, bize ªde dādırdı, ªde. (I.22.72)

şindi sen mejbur+ olsan sen de gidēsin de mecbur olmadīn için bilmiyosun.

(I.23.21)

namaz+ ¢ılıyoz bāşlıyoz yāni. (I.10.15)

ayy banyulā, banyu+ yaptımā ġorlāmış büle, sıca¢ sulaŗı bi salālāmış bi de sū¢ su salāmış dā§ardından. (II.2.84)

ėvel pareydiler, şindi para+ etmezmişler, ǽle deyiler ¢omşulādan duyyim. (II.8.50) sa§ol yavrum allah rāzı+ olsun, güle güleyin hayırlı yolculu¢ size de. (II.7.168)

19 “Ad+durum biçimbirimi+ilgeç” yapısıyla kurulan ilgeç öbekleri hakkında geniş bilgi için bk. Şaziye Dinçer, “Türkiye Türkçesinde “Ad+Durum Biçimbirimi+İlgeç” Yapısındaki İlgeç Öbeklerinin İşlevleri”, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Afyonkarahisar, 2008.

2.2.1.1.1.1.2. +{(y)A} “Yönelme”²⁰

Temel sözdizimsel işlevi ad-eylem bağlantısı kurmaktır. Ad-ad ve ad-ilgeç bağlantısıyla söz öbekleri de kurar. Temel anlamsal işlevi ise “yönelme”dir.

Ad-Eylem Bağlantısı

Ad-eylem bağlantısında tümcede/tümcecikte; nesne, belirteç tümleci (yönelme, yaklaşma, zamanda sınırlandırma, içinlik, mahsusluk, durum, eder, ölçü, bedel, oran, araç, neden, amaç, karşılaştırma, bulunma, verme, bildirme, kuvvetlendirme vb.) ve (mantıkça) özne yapma işlevleri vardır.

yarın a¢şam+a nışana gidįcekler. (I.1.61) (zamanda sınırlandırma) ay şimdi onun lafını etdine āzı ġula¢lā+na varıyı. (I.10.117) (yönelme)

ā belediye ba¢sın san+a biz nası ba¢acaz, sen ba¢acān biz+e di mi§oca? (I.44.43) (nesne)

kömür yuvālādı eveli ya kömür§ocā yīm+ā gitdik. (II.6.137) (amaç)

ōlan+a ev§aldı¢ emekden eyy her yer apartman hep yapılıyo tā. (II.1.91) (içinlik) biz+e ¢ayrı ¢oyun moyun lazım dªļ, kim ba¢ıca¢ o+na. (II.3.129) (içinlik)

Yönelme biçimbiriminin EİBMA’da hem I. hem de II. alt ağız bölgesinde, komşu ağızların etkisiyle dar ünlülü kullanıldığı görülür.²¹ Bu “daralma” olayında çoğunlukla komşu /n/ ve /y/ ünsüzlerinin etkisi vardır.

yerleştilē bura+ŷĭ. (I.6.13)

sabah pazar sabā§ı oldu muydu torbası+nı ekmēni ¢ordu, nėrde o§zuman ėkmek satın, tarana, bulġur neyse ma¢arne ¢or, gider haftaya gelirdi. (I.13.34)

20 Geniş bilgi için bk. Erdoğan Boz, Türkiye Türkçesinde +{A} Durum Biçimbirimi, Gazi Kitabevi, Ankara, 2007, s. 67-69.

21 Geniş bilgi ve örnekler için bk. Leyla Karahan, Anadolu Ağızlarının Sınıflandırılması, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2011, s. 153; Zeynep Korkmaz, Güney-Batı Anadolu Ağızları Sesbilgisi (Fonetik), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 1994, s. 45.

ē ço¢ yerden yer göstermişler, eskişeyirden, istanbuldan, şey demişler yo¢ yā istanbulda ço¢ büyük su var, bizim çocu¢larımız düşer bură+yı demişler. (I.15.67) yapılmiyi epsi tembel oldu ¢āli azır geliyi bura+yı seyidġāziden fırın. (I.26.45) dört§āne verdiler sāde bizi orı+yı. (I.42.7)

burda dōdu¢ büyüdük, bü köŷden bi yer+i Kitmedim yāni. (I.51.64)

oru+yu götürü sa¢lardı sabā ġarşıdan, geceden gǺmesinner gündüz gelip Te diye.

(II.2.16)

şeyden ee, üç yüz sekizde gelmiŞ bizim küyümüz bura+yı. (II.3.2) hij bilmiyim yāŵrųm, o¢ul+u gitmedim. (II.8.5)

bi yer+i çı¢amıyon ¢ışın. (I.24.110)

boynum+u yüklēndi benim, öldüremedi. (I.25.70) onnar+ı atā şe yapādı¢ işde. (I.29.190)

erāĺde şindiki belediye baş¢anı gibi bi şey nēse, '¢al¢mış iki to¢at babam+ı urmuş, ötekilerini de ikisine de birer to¢at ŵurmuş. (I.51.28)

Ad-Ad Bağlantısı

Ad-ad bağlantısıyla kurulan yönelme öbekleri ortaç, ulaç ya da ad-eylem öbeklerinden oluşturulmuş kısaltma öbekleridir.²² Metinlerimizde örneğine rastlanmamıştır.

Ad-İlgeç Bağlantısı

“{(y)A} + ilgeç” yapısının ilgeç öbeğine yüklediği anlamsal işlevler;

sınırlandırma (yönelme ve süre), belirsizlik (yönelme ve zaman), aitlik, bahis, konu, görelik, karşıtlık ve karşılıktır.

bir§ay+a ya¢ın ¢adā duruydu gine. (I.1.85)

22 Geniş bilgi için bk. Boz, a.g.e., s. 12.

ondan sōra u sabaĥ+a ¢arşı ¢oşar hadi eskişeĥire. (I.23.38) undan sōra çı¢ıyo yola bu köv+e ¢adar geliyo. (I.51.35) toplā götürü tā orman+a dōru atādı¢. (II.5.109)

ayān+a göre olur onnar. (II.3.54)

Ad-Yardımcı Eylem Bağlantısı

Yönelme durumu, ad-yardımcı eylem bağlantısıyla birleşik eylem öbekleri kurar ve bu öbekler tümcede genellikle yüklem olur.

¢ız çoĶ§oşum+a giTdi beņim. (I.10.111) o ellen baş+a çı¢ār mı? (I.3.57)

yatırımlar boş+a çı¢dı. (I.23.114)

2.2.1.1.1.1.3. +{DA} “Bulunma”²³

Temel sözdizimsel işlevi olan eylem bağlantısının yanında ad ve ad-yardımcı eylem bağlantısıyla söz öbeği kurar. Hem ad-eylem bağlantısıyla tümcede hem de ad-ad ve ad-yardımcı eylem bağlantısıyla söz öbeklerindeki temel anlamsal işlevi “bulunma”dır.

Ad-Eylem Bağlantısı

Ad-eylem bağlantısında tümcede/tümcecikte; belirteç tümleci (bulunma, yer, süre, araç, devamlılık, konu, tarz, durum, miktar, kısım, karşılaştırma vd.) yapma işlevi vardır.

23 Geniş bilgi için bk. Boz, a.g.e., s. 13.

yo¢ unnā işde ¢aradeniz boyların+da televizyondan gösderiyo ¢ara dērmen hāĺā çalışdırıyolar. (I.23.144) (bulunma)

¢asım, ıdrällež+ďe çı¢ādı¢ ¢asım+da ėve anca dönērsin. (I.45.76) (zamanda bulunma)

elli sekiz+de girdim seksen dört+dē çı¢dım yāni seksen beş+de çı¢dım. (I.52.8) (zamanda bulunma)

havlū, basmā, yazmā, tencere, gǽm dǽn+de Ǻle şey verilēdi. (II.1.37) (bulunma) i hemen çaydannı¢+da mı ¢āynadırdın tencere+de mi? (II.7.189) (araç)

hiç sırt+da taşımiyiz. (II.8.64) (araç)

Ad-Ad Bağlantısı

Bulunma öbekleri ortaç/ulaç/ad-eylem öbeklerinden oluşturulmuş kısaltma öbekleridir. Metinlerimizde örneğine rastlanmamıştır.

Ad-Yardımcı Eylem Bağlantısı

Bulunma durumu, ad-yardımcı eylem bağlantısıyla birleşik eylem öbekleri kurar ve bu öbekler tümcede genellikle yüklem olur. Metinlerimizde örneğine rastlanmamıştır.

EİBMA’da bulunma biçimbiriminin kimi örneklerde dar ünlülü olduğu görülür. Bu daralmada çoğunlukla komşu /y/ ünsüzünün etkisi vardır.

yunan yāni eskişēre geldªnde bizim kǺ bur+dı+y-mış. (I.17.60)

seksen yaşın+dı+y-dı-m bi de ¢aĺp amaliyātı oldum iki§üç ay oldu yāni. (I.20.101) şindi şur+dı gene var, mesā artvinlįler ayrı bi yan çekiyo, erzurumlųlar bi ayrı çekiyi, bi bādaşma yo¢ yāni. (I.48.44)

i şį ētdi, işi or+dı+y-dı dāmātın, devlet demüryollaŗında işiy§edirdi. (I.50.46)

2.2.1.1.1.1.4. +{DAn} “Ayrılma”²⁴

Temel sözdizimsel işlevi ad-eylem bağlantısı kurmak, temel anlamsal işlevi ise “ayrılma”dır. Ad-ad, ad-ilgeç ve ad-yardımcı eylem bağlantıları kurarak söz öbekleri de oluşturur.

Ad-Eylem Bağlantısı

Ad-eylem bağlantısında tümcede/tümcecikte; (eksiltili) nesne, belirteç tümleci (ayrılma, uzaklaşma, yer, durum, eder, ölçü, bedel, oran, araç, neden, amaç, karşılaştırma, kuvvetlendirme, kısım, kaynak vd.) ve (örtülü, eksiltili) özne yapma işlevleri vardır.

te ¢uyumuz vārdı, ¢uyular+dan çamaşır yı¢ıyodu¢, çeşmeler+den de içmē alıyodu¢, unnĭrı ¢ullanıyodu¢, çeşme suyu ¢ullanıyodu¢. (I.3.63) (yer)

üsdüne tuç ġordu¢ ġuzįne tucu, āynı altın+dan kül§almā yeri vārdı üsdün+den de dolduruydu¢. (I.38.42) (yer)

ha onnar şindi ilk+ten bª şeylere gelmişlē bū kötāyanın hasırcı çiflª mi varmış orayĭ gelmişlē. (I.48.102) (kuvvetlendirme)

şeyir+den gelcek cenāzemiz. (II.3.86) (ayrılma)

ē ne bileyim nelē yapā piĺav+dan başlar hepsin+den yapālādı. (II.6.99) (nesne) şimdi ineklē +den yapıyez ¢oyunnarı sāma yo¢. (II.7.128) (araç)

Ad-Ad Bağlantısı

Ayrılma öbekleri ortaç/ulaç/ad-eylem öbeklerinden oluşturulmuş kısaltma öbekleridir. Temel anlamsal işlev “ayrılma”dır.

24 Geniş bilgi için bk. Boz, a.g.e., s. 15.

ġırep elbise giyēdik, bez+den çantamız oluŗdu, içine kitapları ¢ordu¢. (I.I.19)

Ad-Ad Bağlantısı

Ad-ad bağlantısıyla kurulan ad öbeklerinde temel anlamsal işlev, bir nesnenin parçası olduğu diğer nesneyi (bütünü) yine bir nesnenin ait olduğu diğer nesneyi belirtmektir.²⁵

geçen de birine sordu¢ ben satın§aldım matın§aldım dedi or+dan bir+i. (I.43.93)

Ad-İlgeç Bağlantısı

“+{Dan} + ilgeç” yapısının ilgeç öbeğine yüklediği temel anlamsal işlev

“ayrılma”dır. Bunun yanında yer, yön, ayrılma, süre, belirtme, konu, neden, bağlılık, karşılaştırma, süre, sıra, belirtme, kesinlik, sınırlandırma, ilgi gibi işlevleri de gösterir.

bana emen getirmiş yollamış da tā§aĺā te§orya meşenin yapra¢larınnan ārdıç tikenneri deriz unnardan getirmiş de sehpāyın üsdünde bi peçete vādı onun üsdŴnde duruyeri geçen sene+den beri. (II.2.144)

¢amyoncu dēmiş şöför, yav ¢adın da vādı burlāda dēmiş o nēde ¢ādı dēmiş ben+den ötürü. (II.8.54)

25 Geniş bilgi için bk. Erdoğan Boz, “Türkiye Türkçesinde +DAn Ekli Nesne Ögesi Üzerine”, Türk Dili Araştırmaları (Makaleler-Bildiriler), Gazi Kitabevi, Ankara, 2012d, s. 107-120; Gülsel Sev,

“Çıkma Durum Ekinin Nesne Görevinde Kullanımı”, V. Uluslararası Türk Dil Kurultayı Bildirileri, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2004, s. 2655-2666.

“+{Dan} + önce/sonra” biçiminde kurulan yapılar “ilgeç öbeği” değildir.²⁶ Bu yapılarda bulunan “önce, sonra” sözcükleri ve diğer sözcükler “ilgeçsi”dir.

tā bun+dan öncekiler, bundan atıyorum iki yüz elli, iki yüz sene Ǻnceki adı. (I.17.17) yımırta da senden alıyım bi de sen+den baş¢a kimseŷĕ de tā Kitmedim derdi.

(I.48.53)

¢uş südün+den baş¢a er bi şe yemiyöz mü? (I.22.79)

¢alabalīsa āŷįlen biraz on pazı+dan aşşā yapmaSsın. (I.3.121)

-{DI⁴K} ortacıyla birlikte kullanılan “+{DAn} + sonra” yapısının EİBMA’da yaygın olarak “+{ÇAn} + sonra” biçiminde kullanıldığı görülür.

gözlēdik tā ¢apılādan çı¢dı¢+çan sora ¢apının önüne duruydu¢ yā. (I.8.23)

toplarız onnādan, ¢uruduruz, onu ¢urudu¢+çan sōna ¢aynadırız, geçiriz elekden çekideklēni ayırız, marmelet yaparız, yemek yaparız. (I.29.81)

şindi sādı¢+can sōna süzēsin onu getirisin ¢oca bi tencereye ¢oyāsın bǺle. (I.29.91) ondan sōna tutundu¢+çan sōna çendereden süzēsin, acı¢ süzüldük+çen sōna da bas¢ı yapāsın tāĥtanın üsdüne. (I.29.93)

dönümünü beş ļiraya verdik biz satdı¢+çan sōna da adamlā burası benim tarlam, tapılı evim deyip de gelen, başına gelen olmadı mıydı devlet de geldi orayı 'çam ekdi.

(I.52.117)

onu üredir ıslarız§onu, ıslandı¢+can sōna üretiriz meseĺā içine un ¢atıp da a¢şamdan. (I.18.43)

ilkin orda ocayla namazı ¢ıldı¢+can sōna bayramlaşır, andan sōna evine gelir erkes.

(I.26.39)

26 Karahan’ın; “-DAn sonra ve -DAn önce yapısı içindeki sonra ve önce kelimeleri, zaman, yer, sıra anlamlarını korudukları, isimlerle aralarına pekiştirici veya derece bildiren bir unsur alabildikleri, ortak bir isim etrafında art arda kullanılabildikleri örneklerde birer zarftır. Zarf olarak kullanıldıkları örneklerde ortaya çıkan yapı ise nitelik isimleriyle yapılan ondan güzel, senden çalışkan, bizden neşeli gibi kelime gruplarından hiç farklı değildir. Gerek bu gruplar, gerekse senden sonra, benden önce vb.

gruplar bir “uzaklaşma grubu”dur.” (Karahan, 2007: 47) ifadesi göz önünde bulundurularak “önce” ve

“sonra” sözcükleriyle kurulan kimi öbekler “ilgeç öbeği” kapsamına alınmamıştır.

vallā küçükken o¢ula gidēken ders yapādı¢ ama o¢uldan çı¢dı¢+can sōna el§işi yapdı¢. (I.27.166)

ē gece ¢al¢āsın tabª davul çı¢dı¢+can sōra, yemēni yir, yatırsın. (I.50.130)

bilāyire yemēni yiyip çayını işdik+cen sōna gene de iĥtiyarlar ziyāret edilir, bayram edilir, bayramlaşılır vakit geçerdi. (I.26.40)

ektik+cen sōna hepsi olur. (I.28.60)

şeĥire gitdik+cen sōna burda bi ¢omşu var yu¢arda bekir§aġa, bekir§aġa emsāĺi, yav ¢adír dėmiş sen dėmiş bi siġortȧyı arasana dėmiş bā¢urdan siġortaya geçme ha¢¢ın vāmış senin dėmiş. (II.5.127)

Ad-Yardımcı Eylem Bağlantısı

Ayrılma durumu, ad-yardımcı eylem bağlantısıyla birleşik eylem öbekleri kurar ve bu öbekler tümcede genellikle yüklem olur. Metinlerimizde örneğine rastlanmamıştır.

2.2.1.1.1.1.5. +{(y)lA(n)}, +{nA(n)} “Birliktelik”

Temel sözdizimsel işlevi olan ad-eylem bağlantısı kurmanın yanında ad-ad, bağlantısıyla söz öbekleri de oluşturur. Tümcede ve söz öbeklerinde temel anlamsal işlevi “birliktelik/araç”tır.

Ad-Eylem Bağlantısı

Ad-eylem bağlantısında tümcede/tümcecikte; belirteç tümleci (birliktelik, araç, durum, neden, süreç, başlangıç vd.) yapma işlevi vardır.

oluyodu tabi demiş annannen şey+len ¢ayma¢+la pişiriyodu dimiş. (I.3.112) (birliktelik)

bu işde bu küŷ anılan bi küŷ işde zaman+nan şe§irmiş gene şe§ir oldu işde, gene.

(I.22.86) (süreç)

çocu¢ļūm işdi öyle işçilik+nen, çalışme+ynen geşdi ōlum. (I.48.54) (durum)

mejburuz buruya gelmē hayvannāmız var hanım sāyamıyo mejburen süt makinesin+nen ben sāyĭyom. (II.1.22) (araç)

kepce yo¢ yav, būda ġazma+yla. (II.3.125) (araç)

göce tarınasını süzme yurdu burdan gelinden yurd§aldım, süt, yūrt yapdım süzme yūrt, göce+yle ¢ardım, ¢urutdum, ¢oydum ¢ışlı¢. (II.7.33) (birliktelik)

Ad-Ad Bağlantısı

Ad-ad bağlantısıyla kurulan birliktelik öbeklerinde temel anlamsal işlev,

“birliktelik”tir. Bu öbekler, biçim ve işlev bakımından sıfat öbeklerini andırırlar.

Birliktelik öbekleri, ortaç/ulaç/ad-eylem öbeklerinden oluşturulmuş kısaltma öbekleridir. Metinlerimizde örneğine rastlanmamıştır.

2.2.1.1.1.1.6. +{CA} “Eşitlik”

Temel sözdizimsel işlevi ad-eylem bağlantısı kurmaktır. Bununla birlikte ad-ad bağlantısıyla söz öbekleri de oluşturur. Tümcede ve söz öbeklerinde temel anlamsal işlevi “eşitlik”tir. Eşitlik biçimbirimi kalıplaşma yoluyla türetimlik biçimbirim gibi işlev görür ve bu biçimbirimi alan kimi sözcükler, sözlük maddesi olur.

Ad-Eylem Bağlantısı

Ad-eylem bağlantısında tümcede/tümcecikte; belirteç tümleci (eşitlik, yakınlık, benzerlik, gibilik, görelik, durum, uygunluk, zaman, süreç, ölçü, abartı, karşılaştırma vd.) yapma işlevleri vardır.

tekneye unu ¢oyāsın biraz da yımıŗtalı sula onu tı¢ıs+ca ¢arısın böle yani. (I.11.116) (durum)

aylā+ca hāman ¢aldırmā ūraşırdı¢ şindi bir§aftada hārmandan ¢al¢ıyesin. (I.29.184) (süreç)

sarımsȧ¢, patetis dōrarız, patlıcan dōrarız onnara, ¢uzu güvecini dūrarız etini, tavu¢§olsun, onu güzel+ce ¢avuru hepsini ¢arışdırıS. (I.35.31) (gibilik)

¢arārmaz ¢ızım ona ara bıra¢ırlā diyim acı¢ bahçe bıra¢ırlā ª+ce cam cama vermez onnā onu diyem, bilmiyem napıcek bakam. (II.1.95) (gibilik)

elini ayānı sı¢ı+ca bālāsın bebēn düzgün§olsun deye şimdicik sēbes. (II.7.105) (durum)

ġuvvetli+ce basdırısın havā§almaz. (II.7.137) (durum)

ben isim+ce duyyim, fatma ablanın ¢ızlānı duyādım neydi bilmem. (I.14.74) (durum) taranayı da ço¢ça yapāsın dūrasın ªşimikli+ce yālı+cana¢, salatayı da yirsin.

(I.50.136) (durum)

EİBMA’da +{CAk} biçiminde ikinci bir eşitlik biçimbirimi de görülür.

sāde bizimki dªl köy+cek, köy§öyledir. (I.3.98)

2.2.1.1.1.2. Söz Öbeği Düzeyinde (ad-ad bağlantısı) Sözdizimsel Anlamsal İşlevler 2.2.1.1.1.2.1. +{(n)I⁴n} “İlgi”²⁷

Temel sözdizimsel işlevi ad-ad bağlantısı kurmaktır. Temel anlamsal işlevi ise belirtme ve sahiplik şeklinde ilgi kurmaktır. EİBMA’da bu biçimbirimin +{(n)I⁴ŋ} şeklinin az sayıda örneği bulunur. Buradaki [ŋ] ünsüzü komşu ağızlardan ödünçlenmiştir.

27 “İlgi” biçimbirimi ad-eylem bağlantısı kurmadığı için “durum işlevleri” arasına alınmamıştır. Bu konuda geniş bilgi için bk. Boz, Türkiye Türkçesi Biçimsel ve Anlamsal İşlevli Biçimbilgisi, s. 21-25;

Leyla Karahan, “Yükleme (Accusative) ve İlgi (Genetive) Hali Ekleri Üzerine Bazı Düşünceler”, III.

Uluslararası Türk Dil Kurultayı 1996, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 1999, s. 605-611.

İlgi öbeği (Ad/Adıl+{(n)I⁴n}+Ad)

Ad/adıl-ad bağlantısıyla kurulan öbeklerde “ilgi öbeği” denir ve temel işlevi

“belirtme ve sahiplik”tir. Yaygın şekilde “ilgi” işlevi kabul edilir.

ben+im küçük ġız (I.19.87) biz+im fırınnā (I.31.115) onnar+ın ādet (I.8.31) sen+in çocu¢ (I.51.26) siz+in çocu¢ (I.51.55) ben+im torun (I.I.87) sen+iŋ hanım (I.14.91) biz+im küyde (II.7.75) ben+im dāmāt (II.1.116) biz+im apartųmanda (II.5.52)

Belirtili ad öbeği (Ad+{(n)I⁴n}+Ad+İyelik)

Tamlayanın ilgi, tamlananın iyelik biçimbirimini aldığı ad öbeğidir. Belirtili ad öbeklerinde tamlayan ve tamlanan arasında geçici bir bağ vardır.

biz+im millet+imiz (I.3.5) o+nun laf+ı+nı (I.10.117)

ben+im anne+m (I.13.42) onnar+ın sǺledªni(söyledik+i+ni)(II.4.49) sen+in 'çivtlª+n (II.5.133) o+nun ¢oca+sı (I.47.58)

siz+in ev+iniz (II.2.151) çoban+ın ¢arĭ+sı (II.5.22) ōlan+ın araba+sı (II.6.3) bura+nın yerli+si+yiz (I.4.3) duvar+ın dib+i (I.3.132) dedem+in dede+si (I.4.6) sivriĥįsar+ın küy+ü (I.42.42) dedemiz+in yer+i (II.4.22) inē+n bir+i (II.1.50) evler+in önner+įn+i (I.3.53) cāmi+nįŋ yan+ĭn+da (I.13.1) gözü+nüŋ ön+Ŵn+e (I.3.13) fişne+niŋ suy+un+u (I.13.85) gelin+iŋ yan+ın+a (I.47.74)

Belirtisiz ad öbeği (Ad+{}+Ad+İyelik)

Sadece tamlananın iyelik biçimbirimini aldığı ad öbeğidir. Tamlayan ve tamlanan arasında kalıcı bağ vardır.

köv§araba+sı (II.6.3) yanġın ¢ule+si (II.4.73) yasdıĶ baş+ı (I.I.83) elbise Ǻtü+sü (I.I.84) çalġı dǽn+ü (II.1.29) ¢ına gece+si (II.1.30) sünet dǽn+ü (II.1.31) çeşme su+yu (I.3.64)

aşçı ev+i (I.3.86) ōlan§ev+i (I.7.44)

köy dǽn+ü (II.7.52) amur iş+i (I.9.35)

Eksiltili öbekler (Ad+{(n)I⁴n}+bildirme/ol-/)

İyelik biçimbirimi almış tamlayandan sonra ikinci adın bulunmadığı, bildirme biçimbirimi ya da “ol-” ana yardımcı eylemiyle kurulan öbeklerdir.

hē benim(dir). (II.6.155) bizim(dir). (I.5.69)

onnarın oldu (I.4.120)

2.2.1.1.1.3. Sözcük Düzeyinde Dizim Dışı Anlamsal İşlevler 2.2.1.1.1.3.1. +{lAr} “Sayı”

Temel anlamsal işlevi çokluk olan biçimbirimin EİBMA’da çok görülen +{nAr} değişken biçimi; “+n+lAr > +n+nAr” benzeşmesinden ortaya çıkar.

Biçimbirimin sonundaki /-r/ sesinin erimesiyle önceki ünlü uzar ve +{lĀ}, +{nĀ}

biçimleri de görülür. Çokluk işleviyle birlikte yüklendiği diğer anlamsal işlevler de aşağıda örneklendirilmiştir.

Çokluk:

şindi köy§o¢ul+lar+ı boşaldı diyem ben de. (I.1.17)

pancar vādı, Ķoyun+nā+mız vādı, davar+lā hayvan+nā vādı inek+lē+miz. (I.1.32) yā gece üj bej kere ¢ā¢arım inek+ler buzalıyaca¢ buzāyı bulucīz diye. (I.32.60) accı¢ gēmesinner bun+nar ay niye gelmediler, niye gelmediler rāmetli ço¢ iyyįdi yāni. (I.34.24)

gelin+ner indiler ayrı ayrı tabi on+nā kendįleri büyütdü. (II.6.114) ikisi talebe+lē+den buranın kǺlüsü hani. (II.7.57)

ben çı¢ıp toplayimiyim bun+nar topladılar. (II.8.97)

Akrabalık, aile ve grup adları:

anne+m+ler+in ev+ler+i orda işde ¢ā.. bayırda. (I.16.21)

babam bi buçu¢ yaşında gēļmiş, babaanne+m+ler gēļmiş yavrum. (I.19.84)

ne ābi+m+ler gidēm dedi bi kere, ne gidįcēz orda çekdªmiz çileŷi unuttu¢ da mı gezcēz diye bi kere gidēm orıyȧ demediler. (II.2.127)

mēmed§aġa+lar+ın orıyı çadır ¢urmuşlaŗ çadıra gelmişlē. (I.49.43) selim§ali+ler falan ama unnā epsi aynı.. (I.48.104)

bunnar sarı+lar derler, bunnara da cincin+ner derler. (I.22.62)

Ulus, halk, topluluk ve hanedan adları:

mācır+lar ep siyreldi, gelinner ep manav ep manav. (I.4.64) çerkez+ler Ǻliymiş§eralda. (I.8.33)

burasının ¢urucuları tatar+lar. (I.26.10)

māni zatēn yo¢du manav+lā süylē māniyi. (I.50.72) o da yörük+ler+den. (I.52.88)

erzurumlų+lar geldi. (I.48.37)

bª Ĥavırdan Ǻretmenimiz vādı bi de türk, iki de türk+lē+den üç§Ǻretmen. (II.2.62) terekemeler var. (I.43.42)

bu ermeni+ler varımışdı çal¢arada. (I.43.69)

yāni o 'erkek+lē ¢arışmazdı, ¢adın+nā büle kendi arasında bārılırdı. (II.7.68)

Bir dine, topluluğa, cemaate ve akıma bağlı topluluk adları:

genelde ġayrimüslim+ler çalışdırıyomuş bi çoğunu. (I.46.36)

Özel yer adları:

burdan ¢ızılin+nere ¢adar, bi günde ¢ızılinnere varısın. (I.23.34) çifde+ler orhāniye varmış. (I.46.44)

bi de bu tarafda alça¢§evler var ben şeyden, arabalardan dönerken görrüm orayı da yācı+lar derdi o da tapılı, geri ¢alanı azªne yerleri. (I.22.90)

2.2.1.1.1.3.2. +{KI⁴(n)} “Aitlik”

İyelik biçimbirimine benzer bir işlevle bir nesnenin başka bir nesnenin parçası olduğu veya bir nesnenin başka bir nesneye/kişiye ait olduğunu belirtir. İlgi biçimbiriminden, bulunma biçimbiriminden ve yalın adlardan sonra gelerek adlardan adılsı ve adıllarda ise “belirsizlik” yapar.²⁸

+{(n)I⁴n}/{im} + {KI⁴(n)}

biz+im+kin+ner bin sekiz yüz atmışda gelme. (I.21.14) (belirsizlik)

bu Ǻldü, bu sā, bunnar torunnar, bunnā da büyük ¢ız+ın+ki+ler, bu ōl+um+un+ki, bu ōlumun bunnā. (I.24.80) (adılsı)

hep ¢ızlā toplaşırdı¢, buġún biz+im+ki+ni suvārdı¢ ertesi günü ¢omşu+nun+ki+ni Ǻleydi yāni. (I.39.57) (belirsizlik)

büyük ¢ız+ım+ın+ki+ler+i iki ¢ız bi ¢ızınna iki ōlu var. (II.5.45) (adılsı)

şimďį biz+im+ki+ler şeyden köstenceden gelme dedemler. (I.46.18) (belirsizlik) sādi beņ+im+ki dªl ama bütün genşlerin üyle. (I.3.53) (belirsizlik)

bu+n+nar+ın+ki, aynı. (II.8.2) (belirsizlik)

28 “Adılsı” hakkında geniş bilgi için bk. Kerim Demirci, Teorik Bir Yaklaşımla Zamirler, Grafiker Yayınları, Ankara, 2013, s. 56-78.

+{DA} +{KI⁴(n)}

çocūmun ¢ızı, bū ¢ızımın çocū bur+da+ki. (I.16.36) (adılsı) arābe olan bi şu ¢arşı+da+ki ev bi tāne. (I.17.72) (adılsı)

mum ya¢ma¢ şey dªl de yani or+da+ki cenā.., şeylere, yatırlara zerar olmasın diye mum dikermişler. (I.22.69) (adılsı)

o bir kiĺometre altı+n+da+ki de§irmeni bin do¢uz yüz otuz altı yılında ālmışlar.

(I.23.105) (adılsı)

güççǽ zaten o¢uduydu ¢onya+da+ki. (I.29.103) (adılsı)

seviyo gelin, ceyran fırın+ı+n+da+ki ekmē ço¢ seviyo onu sēmiyo. (II.1.146) (adılsı) ur+da+ki yün eşyāmız fazla ¢almadı. (II.2.98) (adılsı)

dā o tepebaşı+n+da+¢ı do¢tura gittik§işde o§zumānnar, yeni sālā gitdik ōrdan hēpsi yapdılar bi mu§ayne onu da orayı gitdik. (I.32.6) (adılsı)

Ad + {KI⁴(n)}

o yān+¢ı bu yan+¢ı gid gör, gitmem. (I.20.46) (adılsı)

o§zaman+¢ı günde Ǻleymiş em baş¢a küŷden gelmiş dė§irmencilik yapmış. (I.37.5) (adılsı)

ta ¢arşı+¢ı duvar da bizimdi, öte yanda¢ı, bu de§il öte yanda¢ı hep beton. (I.3.40)

ta ¢arşı+¢ı duvar da bizimdi, öte yanda¢ı, bu de§il öte yanda¢ı hep beton. (I.3.40)

Belgede ESKİŞEHİR İLİ BALKAN MUHACİR AĞIZLARI Songül İLBAŞ (Yüksek Lisans Tezi) Eskişehir, 2015 (sayfa 139-167)