2.2. BİÇİMBİLGİSİ
2.2.1. İşletimlikler
2.2.1.2. Eylem İşletimlikleri
2.2.1.2.1. Basit Yapılı Eylem İşletimi
2.2.1.2.1.1. “Söz Öbeği Kurucular/ Sözcük Türünü Değiştiriciler” (Eylemsiler)36 2.2.1.2.1.1.1. “Ad-Eylemler”
Eylemlere -{mA}, -{mAK} ve -{(y)I4ş} ad-eylem biçimbirimlerinin getirilmesiyle oluşan sözcüklere ad-eylem, söz öbeklerine ise ad-eylem öbeği denir.
Eylemlerin adlaşmış biçimleri olan bu sözcük ya da söz öbekleri geçici ad, kalıcı ad veya niteleme adı olarak tür değiştirir. Ad-eylemler zamana ve kişiye bağlı değildir.
-{mA}
Bu ad-eylem biçimbirimi, “i-” eylemi hariç bütün eylemlere getirilebilir.
Genel olarak eylemlerin iş adlarını yapar, bu adlar ya geçici ya da kalıcı ad olur.
kilimler şey do¢u-ma yāni pala denirdi. (I.39.38) (kalıcı ad) ısın-ma da camal dēlēdi çocūm. (I.44.17) (geçici ad)
tel takārlardı eskiden gelinnere, duva¢ yapārlardī bi de yapışdır-ma dērdik. (I.47.68) (kalıcı ad)
şindi şurdı gene var, mesā artvinlįler ayrı bi yan çekiyo, erzurumlųlar bi ayrı çekiyi, bi bādaş-ma yo¢ yāni. (I.48.44) (geçici ad)
bi yaz beni ısıt-ma tutdu ālayȧ ālayȧ. (I.50.20) (kalıcı ad)
şinďį orda nāpªler, kim, ismimizi soyadımızı falan yazdır-ma var orda, burıya geldªmize. (II.2.72) (geçici ad)
sula-ma yo¢. (II.3.106) (geçici ad)
işde ingilizlerin çı¢art-ma yaptī zaman orda şeĥit düşüŷor. (II.4.19) (kalıcı ad)
36 Geniş bilgi için bk. Nesrin Bayraktar, Türkçede Fiilimsiler, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2004; Özlem Deniz Yılmaz, Türkiye Türkçesinde Eylemsi, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2011.
Ad-eylem öbeklerinde -{mA} biçimbirimini almış ad-eylem sondadır ve öbeğin yüklemi gibidir. Ad-eylem öbeği tümcede özne, tümleç ya da yüklem olabilir.
ertesi günü gelin§al-ma denir. (özne)
ba¢ bu da tatlı erikden yap-ma sabāleyin ¢aynatdım tāze. (II.1.25) (yüklem)
küçük gelin§alıcı denirdi, cumārtesi gelin görüştür-mü+ye çı¢ardılar. (I.30.54) (tümleç)
-{mAK}
Bu ad-eylem biçimbirimi, bütün eylemlere getirilebilir. Eylemlerin hareket adlarını yapar, bu adlar ya geçici ya da kalıcı ad olurlar.
¢ıza çocā oğlana sor-ma¢ yo¢. (I.14.60) (geçici ad)
mum ya¢-ma¢ şey dªl de yani ordaki cenā.., şeylere, yatırlara zerar olmasın diye mum dikermişler. (I.22.69) (geçici ad)
ilēden ¢or¢-ma¢ vādī. (I.27.141) (geçici ad)
günah derken ĥanı nāmahram var bi, bi de ¢aç-ma¢ var. (I.42.63) (geçici ad) bizde dışādan şu ġadā bi şe al-ma¢ yo¢. (I.53.51) (geçici ad)
ġaz emirdā§ından gelirdi ya¢-ma¢ için. (II.3.34) (geçici ad) orıya git-mek isdeyirler. (II.2.38) (geçici ad)
ben Kit-mek isdemiyom ameliŷet olma¢ isdemiyom dedim. (I.48.146) (geçici ad) o oyun çı¢ar-ma¢ o canım oynar¢an. (I.44.121) (geçici ad)
satın§al-ma¢ yo¢du. (I.44.51) (geçici ad)
o dişi vādır düyennerin§altında bǺle ça¢-ma¢ daşı, u ¢ıyārdı u sapı. (I.53.84) (kalıcı ad)
orda çalışıye o da ona ek-mek yolladım şindicik. (II.5.158) (kalıcı ad)
Ad-eylem öbeklerinde -{mAK} biçimbirimini almış ad-eylem sondadır ve öbeğin yüklemi gibidir. Ad-eylem öbeği tümcede özne, tümleç ya da yüklem olabilir.
süt sat-ma¢ ta yo¢tu ya da ço¢ çı¢mazdı. (I.38.102) (özne)
usda çalışdırıyo, işçi çalışdırıyo er neyse de o üs yan¢ı de§irmenne şindi re¢ābet oluyŏ ya şeŷ arasında fabri¢alar§arasında müşderi ¢ap-ma¢ için. (I.23.107) (tümleç)
-{(y)I4ş}
Bu ad-eylem biçimbirimi, “i-” eylemi hariç bütün eylemlere getirilebilir.
Genel olarak eylemlerin hareket ve biçim (tarz) adlarını yapar, bu adlar ya geçici ya da kalıcı ad olurlar.
tēsine de§il de şindi acı¢ tā anna-yış var§eralda diyom ben. (I.27.148) (kalıcı ad) ço¢§ªydi dėyim gene§ani bǺle gel-iş+i güzeldi dėyim ben de tārla çalışırdı babalāmız, be©aŗlāmız vādı, çifçilik üzerine. (I.1.31) (kalıcı ad)
gezmē de yāni, yaļnız båbam rāmetli dedi ki gid-iş+iniz olsun da dön-üş+ünüz olmasın, bu toprā bi dā ayānızı basmayın dedi. (I.20.36) (geçici ad)
Ad-eylem öbeklerinde -{(y)I4ş} biçimbirimini almış ad-eylem sondadır ve öbeğin yüklemi gibidir. Ad-eylem öbeği tümcede özne, tümleç ya da yüklem olabilir.
üç yüz sekiz ġurul-uş tāriĥi burăŷĭ. (II.3.7) (özne) al-ış+ver-iş yapıyĕ yā. (I.40.6) (yüklem)
nası, ekil-iş+in+den mi nası? (I.5.27) (Ekilişinden mi anlatayım?) (tümleç) insannādȧ birbirine ba¢-ış gör-üş bilė yo¢. (I.19.115) (özne)
2.2.1.2.1.1.2. “Sıfat-Eylemler” (Ortaçlar)37
Eylemlerin zamana bağlı ancak sayı ve kişiye bağlı olmayan adlaşmış biçimleri eylemlerin zaman ortaçları, eylemlerin tarza bağlı ancak sayı ve kişiye
37 Geniş bilgi için bk. Ahad Üstüner, Anadolu Ağızlarında Sıfat-Fiil Ekleri, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2000.
bağlı olmayan adlaşmış biçimleri ise eylemlerin tarz ortaçlarıdır.
Eylemlere ortaç biçimbirimlerinin getirilmesiyle oluşan sözcüklere ortaç, söz öbeklerine ise ortaç öbeği denir. Ortaç ve ortaç öbekleri geçici ad, kalıcı ad veya niteleme adı olarak tür değiştirir.
-{(y)An} (Geniş zaman)
şindi hªç ¢apını açıp ba¢-an bile yo¢, yo¢. (I.19.118) (geçici ad)
resmª olara¢ om§bir§āne ama geri ¢al-an hepsinde otur-an var yā işde dedª gibi otebise binip geliyo. (I.21.3) (geçici ad)
hā halı do¢u-yan falan yoĶ bizde. (I.24.115) (geçici ad)
nāpām a Ķuzum Ǻle olca¢ bulġarįstan kötüydü ġızım, bulġarįstanda yaşı-yan bilir.
(II.2.35) (geçici ad)
yo¢ o¢u-yan torunnarım yo¢. (II.6.131) (niteleme adı)
-{(A/I4)r} (Geniş zaman)
dızmana yaparız hē zaman evde oldum muydu, sāl-ır inēn oldum mu şeyin bitmez,
¢aymān bitmez. (II.1.48) (niteleme adı)
-{mI4ş}(Geçmiş zaman)
suyunu dökeriz, tavūn piş-miş suyunu içine, onnan pişer. (I.4.31) (niteleme adı) bi yālı¢ verªler oğlan tarafından da biraz sa¢ız biraz şeker gelir söz bit-miş olur.
(I.14.60) (geçici ad)
o ¢avrul-muş unu pekmezle bile ¢ararız helva gibi, sōra ekşili suyu dökeriz, içinde tanesi de olsuŋ diye. (I.14.45) (niteleme adı)
şimdi dikil-miş hazır alıyeler. (II.6.87) (geçici ad)
-{DI4K} (Geçmiş zaman)
ama eger bunu isde-dªni (iste-dik+in+i) aldı¢ ya u uşāmızı da alcaz dedi eger sözlēnde durusa, ¢ız fiĺan durusa çocu¢ da der (I.10.114) (geçici ad)
musdāpaşa bulġaristanĭn§ol-dū (ol-duk+u) yer. (II.2.101) ( niteleme adı) sen açı¢ onu bizde dūŗ-dūnu (dur-duk+un+u) biliye misin? (I.49.41) (geçici ad) oturdūn yerde pişirisin işe edērsin ¢ayınpederimin otur-dū (otur-duk+u) yerde, Ǻleydi bize o§zamannar, yo¢Tu. (I.18.63) (niteleme adı)
-{(y)AcaK} (Gelecek zaman)
avşamleyin yazın odunbazarında pār¢da yatan bile ¢ışın sovu¢dan gene ª kötü bi
¢afasını so¢-aca¢ ¢adar bi barĭna¢ bulup so¢uyo ¢afayı. (I.52.125) (geçici adı) níşana gelelim da¢ālā işte ġıza da¢-acak+lān+ı da¢ālar. (I.14.62) (geçici ad)
şeye gid-ecek oldunáņ, ¢omşudan ¢omşuya git-çek oldunáņ bu çam§āçlarının içinde öz§olur, ona da çıra denir, çırayı ya¢arsın. (I.23.150) (geçici ad)
bu küy büle düş-cē (düş-ecek+i) hiç a¢lıma gelmezdi, hiç. (II.5.87) (geçici ad)
-{mAz} (Olumsuz geniş zaman)
şindi ol-maz§oldu. (I.7.41) (geçici ad) ekil-mez§oldu. (I.52.115) (geçici ad)
-{mAzlIK} (Olumsuz geniş zaman)
ay kedimizi hiç sorma yara-maz+lı¢ yapıyo, ay bǽyle toplamadı¢ misāfir geliyo işde ba¢. (I.5.7) (kalıcı ad)
2.2.1.2.1.1.3. “Belirteç-eylemler” (Ulaçlar)
Eylemlere ulaç biçimbirimlerinin getirilmesiyle oluşan sözcüklere ulaç, söz öbeklerine ise ulaç öbeği denir. Bu sözcük ya da söz öbekleri belirteç olarak tür değiştirir. Ulaçlar zamana ve kişiye bağlı değildir ancak ortaçlardan türeyen ulaçlarda zaman anlamı vardır.
Ulaçlar ve ulaç öbekleri tümcede belirteç tümleci olarak görev yapar. Ayrıca ulaçlarla birleşik eylemler de kurulabilir.
2.2.1.2.1.1.3.1. Asıl Ulaçlar -{(y)I4}
Birleşik eylem kurar.
kömürle cız-ıver-ª-di-k nası odunun kömürü olur, kömürle şüle hafif. (II.7.168) ay dedªK ne güzel çayımızı bişir-iver-iyo. (I.10.43)
olmadı şindi keşge accı¢ dā sōna gel-iver-e-ymiş-iniz. (I.28.78)
gir-iver-i-sin iki elinne, şindi bi elimizle yūruyez ço¢ yapmiyez yedi sekiz şē yapiyez, alıyo āļsın vasın. (II.1.60)
ayy, ben unut-uver-iyi-m yaşliyim. (I.16.96)
-{(y)A}
Birleşik eylem kurar.
ay araba gelceK§ġalibā ama sizin arabanın zararı olca¢ erālda geç-ebil-i mi aceba burdan ta¢si? (I.29.194)
acaba olur mu dėmiş bā¢urdan siġortȧya geç-ebil-ir mim. (II.5.131)
yāni ne satış yap-abil-di-k ne şey yap-abil-di-k, mal maşa¢at Ǻlecenē bıra¢dı¢.
(I.20.16)
bir§iki sene ¢ullan-abil-iye-n de devrisi sene ilk seneki ¢adā şey§etmiye ¢urudiye peyniri. (II.7.144)
İkilemeler yapar.
gül-e gül-e yavrucum. (I.51.157)
bayramlāmız bizim ėvel ço¢ güzel oluyodu, şindi gid-e gid-e batdı, gēnşlē batırdı bayramları. (I.4.33)
e ālama¢tan üzül-e üzül-e. (I.50.21)
-{(y)I4p}
Bu biçimbirimi alan ulaç öbekleri hem yardımcı tümceyi yükleme bağlar hem de temel yüklemi niteler. Ulaçlar ise belirteç tümleci olarak belirteci yükleme bağlar ve yüklemi niteler.
şey benzinne çalışdır-ıp onna taramaya başladı¢, işde Ǻle. (I.5.35) gezērdik toplan-ıp ¢omşuları. (I.16.42)
bu ġoyun bu ġadā durca¢ o ġoyun orda duru kes-ip de yiyemessin, yā ǽleydi yavrum urası ǽledi bulġarisTan. (II.2.50)
bolatļĭdan yer§alō bubam, emmimin§ikisini götür-üp orā yerleşdiri§or, kendi..
birinne de kendi burda ¢alıyor. (II.4.23)
-{(y)ArAK}
Bu biçimbirimin EİBMA’da -{(y)AlAK} biçimi de görülür.
¢adın sayılı ol-ara¢ ya üç kişi mi az, ya dört kişi burda ¢adın. (II.5.18)
gene ormana ba¢an yetkililerden izin al-ara¢ kesiyosun onu, oraya bedel yatırıyosun ġalibā heraĺde. (I.23.123)
ço¢ ĥāyvan sürdük, gitdik yol yörü-yelek götürdük getirdik biz ufa¢ ĥayvan, pazara satmā. (II.3.63)
sōna sür-elek götürüdük eskiden sōna. (I.8.67)
onu söylēdi, dur dur zekiye anne dur bārıveriydi ay çīr-ala¢ hāydi ¢açādı ėve.
(I.49.81)
-{(y)ArAK+dAn}38
Argunşah, “-{(y)ArAK}+ayrılma biçimbirimi” biçiminde kurulmuş bir yapı olduğunu söyler.39 Ediskun ise; “Kendinden sonraki fiile daha keskin bir zamandaşlık anlamı verilmek istenirse -dAn durum eki ulanır.” (Ediskun, 1963: 252) der.
mesėlā eT§ol-ara¢dan biz yānı deriz onu yaparıS. (I.6.49)
kimisi, kimisi ani şeĥirde o¢uma¢ dā iŷi de-yelekten şeĥirde o¢udu. (I.40.71)
¢anımı mu§ayne şe aliyler āļça¢ mı yüsek mi de-yerektēn, ōn gün sōna gel dedi ¢a..
(I.33.12)
-{(y)I4ncA}
şindi üşden beşe al-ınca ¢ocaman ¢ocaman deli¢anlı ¢ızlar gidēdi, çocu¢lar gidēdi,
¢oca ¢oca adamlardı yav. (I.8.80)
'erkekler cumā şey namaza gid-ince, bayram namazına çı¢ınca biz orda durudu¢.
(I.19.74)
aşşā köyde hiç bi şe yo¢du ondan sōna burȧya taşın-ınca elettirik geldi, evlē su geldi.
(I.39.39)
38 Geniş bilgi içib bk. Ali Cin, “-ArAktAn Ekinin Kullanımı ve Yapısı”, Süleyman Demirel Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, S. 25, Isparta, Mayıs 2012, s. 185-192;
Leyla Karahan, “Anadolu Ağızlarında Kullanılan Bazı Zarf-Fiil Ekleri, Türk Kültürü Araştırmaları, S.
XXXII/1-2, Ankara, 1996, s. 209.
39 Geniş bilgi için bk. Mustafa Argunşah, “Türkçede Zarf-Fiil Eklerinin Durum Ekleriyle Kalıplaşması”, Turkish Studies, Volume. 6/1, Ankara, 2011, s. 61.
üçe ġadā gitdim, bulġaristanda gitdim beņ burĭya gel-ince gitmedim. (II.2.3)
so§u¢ yo¢ da sıca¢dan şey oliye herālda yāmır olmayıver-ince bi dā būdaylā büyümiye. (II.6.60)
-{(y)AlI}
şindi ben ġazā olalı ġızım benim a¢lım almiye, unuduveriyem emen. (II.6.163) yüz yıllı¢dan fazladır, cāmi ¢uruldu ¢urulalı orda varmış§işde diyom ya yāni bizim geldiklerįmizde varmış ama ondan önce neymiş kilise miymiş ben onu bilmem.
(I.21.36)
orda çalışıdı yirmª iki sene de ōŗda durdu¢, burıyă geleli ¢aş sene oldu? (II.7.17) benim beyim öl-eli çōk§ōldu ben otuS sekiz yaşında ¢aldım. (I.35.54)
-{mAdAn}40
Eski Türkçeden beri kullanılan -{mAdIn/mAtI} ulaç biçimbirimidir. Olumsuz ulaç yapar. Yardımcı tümceyi temel tümceye bağlarken ve yüklemi nitelerken olumsuz anlam yükler. Bununla birlikte zaman, şart ve durum gibi farklı anlamsal işlevler yüklenebilir.
süt ¢ayna-madan olu mu? (I.31.1)
dolduru ya¢āsın sen§otur-madan pırr gitdi gündöndü sapı. (I.38.51) çalışırsan bulcāsın çalış-madan nė bulcān, yā. (II.2.57)
işde bizim bura da§al-madan do¢san§āneydi. (II.4.61)
ben ani ¢abīġalarım fiĺan ¢ırīļmış üç§ay Ǻŷle hiç ¢ıpīda-madan yatdım. (II.6.6)
40 Biçimbirimin yapısıyla ilgili geniş bilgi için bk. Mustafa Öner, “-matı/meti Gerundiyumu Hakkında”, III. Uluslararası Türk Dil Kurultayı 1996, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 1999, s.
833-840; Zeynep Korkmaz, “Türkiye Türkçesindeki -madan/-meden < -madın/-medin Zarf-Fiil (Gerundium) Ekinin Yapısı Üzerine”, Türk Dili Üzerine Araştırmalar-I, Ankara, 1995a, s. 151-159.
2.2.1.2.1.1.3.2. Ortaçtan Türetilen Ulaçlar -{DI4KCA}
bǺle geçiniyoz§ōlum, yaşıyoz allah ömür ver-dikce yaşıyoz. (I.48.94) düşe düşe nasªb demek o ¢adar ¢aldı yaş geş-dikçe. (I.43.116)
¢arapazar ¢öyü şētmiş ne o, rātsız§etmiş, mācır küysü burası git-tikçe mācır geliyi yērliler isdemiyo. (I.26.4)
şindi çı¢dı, televįzonnāda gǺ-dükçe millet o fazla da¢ıya bēn de isderim, o da¢ı da¢ıya bēn de isderim, o gēdannı¢ da¢ıya bēn de isderim Ǻle oldu. (I.24.72)
-{DI4ĞI4ndA}
ē hap yudāsın, acı¢ çocu¢ ālamā başla-dīnda esgiden ġazyāyı vādı. (I.29.151)
bis kendimize dėris bi yer acı¢ alıp da yaparıs büle hasda ol-dūnda, iĥtiyarladīnda duramıyıs, üle düşünürdük. (II.5.93)
hē ilk gir-dªnde. (II.3.25)
o köyümüzün meşurdur, sütlacımız, tavūmuz, hem bi misāfir gel-dªnde esgiden ilk yemek oydu. (I.15.106)
bizler hep at§arabası ¢ullanıyodu¢ benim a¢lım er-dªnde. (I.39.36)
bis kendimize dėris bi yer acı¢ alıp da yaparıs büle hasda ol-dūnda, iĥtiyarladīnda duramıyıs, üle düşünürdük. (II.5.93)
Yukarıda sıraladığımız ulaçlardan başka EİBMA’da görülen ulaç biçimbirimleri şunlardır:
-{dI4 ğI4nA(n)} > -{dI4nA(n)}
EİBMA’da görülen örnekleri büzülme sonucu -{dI4na(n)} biçimindedir.
Karahan bu biçimbirimi -{dI4ğI4nA} biçiminde gösterir ve yapısını, “ “-dık/-dik”
sıfat-fiil ekinin “-ı/-i” iyelik eki ve “-a/-e” yaklaşma hâli eki ile genişlemiş şeklidir.”
(Karahan, 1996: 225) diye açıklar. Özkan, biçimbirimin yapısını -{Dık} ortacının +{n} vasıta biçimbirimi almış “ile” son çeki edatıyla birleşmesi olarak açıklar (Özkan, 1999: 897). Sezer de bu biçimbirimi “sıfat-fiil+iyelik+vasıta eki” (Sezer, 2006: 158) yapısıyla oluşmuş ulaç biçimbirimleri arasında gösterir. EİBMA’da yaygın bir biçimde görülür.
şindi ¢ıs ¢ādeşim vaŗ şurda aşāda, ço¢ yap-dına yiyemiyes, onna annaşıyes dǺd§ekmek ona dǺd§ekmeK bana bi o yapiye bi ben. (II.5.159)
yı¢a-dına gidē. (II.7.169) da bār-dına da olmaz. (I.31.10) şinďį çı¢-dına ba¢āsınız. (I.31.23)
et biraS suyu bitmē ya¢laş-dına yāsınna sālçasını biberini dūrarız üsdüne acı seversen acı dūrarsın hafif suda pişer§o az suda. (I.35.33)
bir§iki hāne de gelinneri torunnarı vā o¢ul açıl-dına onnā da gidē yarePPi şükür hēkez bi nine bi dede. (I.38.13)
ay şimdi onun lafını et-dine āzı ġula¢lāna varıyı. (I.10.117)
hāyır ¢abı¢lı ¢oyarız o şey yapar ele-dine elēn üsdünde ¢alır onun ¢abī. (I.29.69)
¢urur, ¢uru-dunán eve geldine yı¢āsın üstünde samanĭnı çöpünü tabi külünü kübürünü, çamaşır telleŗįne asādı¢ bǺle. (I.50.164)
şeĥire vā-dınan ¢ādeşinne, burıya gel-dinen de ablasınna ikisi de be§im gelinim.
(II.7.24)
ramazan gel-dinen hamır mamır yapıcez. (II.8.114)
ªĥtiyar geliken, ta burıya bi ªĥtiyar gel-dinen ĥemen ayā ¢ākādılā. (I.8.21) gelini indir-dinen olur. (I.25.122)
bizde zerbes oldu onnara gel-dinen iki üç§ay içinde ¢apandı. (II.2.105) ee onnar da bedāva bul-dunan alırla ¢açırılāŗ mı? (I.50.18)
EİBMA’da bu biçimbirime yapıca benzeyen -{dI4yA(n)} ulaç biçimbirimi de görülür.
ben de otuS sekiz yaşında, on§āltı yaşında gēl-diyen. (I.35.63)
alt§üs çevir-diyen öti yanı da şeydiriz pişiriz gene āynı Ǻle ¢ızardırız, onu Ǻle börek döşeriz, börek deriz yāni. (I.28.113)
nābıyodu¢, aberimiz ol-duyan, köpekler aber ver-diyen siĺāyı çekersin denK§gelirse vuruŗsun denK§gelmesse ¢açar gider. (I.26.102)
getirilē onnarı dǽn yani nası dışārdan oca olma-dıyá oca getiriyola. (I.20.86)
-{dI4neyi(n)}
EİBMA’da yaygın bir biçimde görülen ulaç biçimbirimlerindendir. Sezer, bu biçimbirimi “sıfat-fiil+iyelik+vasıta eki” (Sezer, 2006: 161) yapısıyla oluşmuş ulaç biçimbirimleri arasında gösterir. Karagöz ise Bafra’daki muhacir ağızlarında bu biçimbirime yapıca benzeyen -{dınıyan/-diniyen} (Karagöz, 2012b: 2145) ulaç biçimbirimini tespit etmiştir.
ondan sōra pişiriz sacın§üstündē, 'orda pişir-dineyįņ bi dā döşeriz tepsiye onu meseĺā yālarız tepsiyi. (I.47.25)
¢uru-dineyin güzēlcene yıvıyez bi masanın§üstünē. (I.47.36)
aççik§emen suda ıslayiyem onu, ısla-dıneyin ¢abarıye o bǺle yōrtlu sütlü ya güzel, ondan sōra ¢arıştıra ¢arıştıra pişiriyem işde. (I.47.51)
sōna şey§it-dineyi bi dā ġaz ĺāmbaları çı¢dı da şey dā ġaz bile bulamazdĭlā ziytin yā, yā ¢ōrdulā Ǻle ya¢ādı¢, onnarı gǺdük. (I.49.32)
şimdi Ǻŷle ya¢ın dǽ§ün ol-duniyin om§beş gün arayla filen eskiden köy ¢alabaydı, böylē gelinnē hepsi giyer o elmāsiyeleri geliniŋ yanına oturulārdı sandalyelere.
(I.47.73)
2.2.1.2.1.1.3.3. Ad-Eylemden Türetilen Ulaçlar -{mAK+lA}
yāni aynı bildª dǽnnēdeki gibi, hep çalış-ma¢la baş olmiyyi tabi, acı¢ da iylence.
(I.11.61)
aÇı¢ arada ço¢ ya¢ıveriyiz. i heb dönüyo, dön-mekle ürediyo. (II.1.153)
-{mAK+tAn}
e āla-ma¢tan üzüle üzüle. (I.50.21)
2.2.1.2.1.1.3.1.4. “i-/ol-” Yardımcı Eylemi İle Kurulan Ulaçlar -{KAn}
Adlardan ve ortaçlardan sonra ek eylem (i- eylemi) ile kullanılır. ÖTT’de ünlü uyumuna girmez ve çoğu zaman “i-” eylemi yüzey yapıda kullanılmaz. Bununla birlikte EİBMA’da uyuma girdiği örnekler görülür.
gezmē çı¢arılardı o 'talebelerlen giderdik gelirdik, ço¢ ªydi yāni köyümüz Ǻleydik işde o¢ullarda+ken o¢ulu annatırsa¢. (I.7.17)
būdȧy ekmē yo¢, bizim burda ba¢ işde hizarlan, hizar çalışdır-ı+ken burda askeriye ba¢armış 'ormana. (I.23.132)
küçük, gänç+ken ba¢ādım. (I.25.50)
vallā küçük+ken o¢ula gid-ē+ken ders yapādı¢ ama o¢uldan çı¢dı¢can sōna el§işi yapdı¢. (I.27.166)
ālimĕ§onu ¢aynadırdım ārzūŷla ikisi içēdi ¢ızla bizde dur-u+ken. (II.7.188) gel-ª+ken ¢amyon bi çārpdı bēŷgirin biri Ǻldü, biri yedēmde ¢āldı. (II.8.53) hā ārı+¢an tuz dolduruz, şey soda işde ekmek sodası var a. (I.25.164)
onun hamırını yūr-u+¢an sāde onu atarım bi de tuz§atarım sade onnan yūrum.
(I.28.10)
elmāsiyelē, gelin+i-ken. (I.45.32)
Bu ulacın +{kA} biçimi EİBMA’da oldukça yaygındır. I. ve II. alt ağız bölgesinde toplam yirmi beş kullanıcıda bu biçimin örnekleri görülür.
tabi, iç, unnarı sa¢larız, o temisçe durular, uņnarı dǽne gidē+ke giyēdik geldi mi dŴŗ
¢ōsun. (II.8.38)
işde ¢oyunlar var+ke tereyāyı yapıyodu¢. (I.3.153)
höndeki ¢apıdan giri+ke iki gǽm su dökdürǽdülē su gibi gitsin gelin deyį. (I.24.66) bizim burda esgiden ē atla afedersin öküzle çifcilik yapā+¢a nalbandına ¢adar vardı, belberine ¢adar vardı, ē demircisine ¢adar vardı. (I.26.22)
ben yedi yaşınday+¢a annem öldü. (I.44.151)
nasªp§işde burda çocu¢ çalışır+¢a gǺmüşler, nasªp§oldu, dünür§oldular, bize geldiler. (II.5.50)
Bu ulacın +{A} biçimbirimiyle genişlemiş biçimleri de EİBMA’da görülür.41
-{KAnA}
¢ıS+¢ana işde ¢ıS+¢ana, çiŷiz, çiŷiz yapıyodu¢ ā, genç+kene. (I.4.128) köy ¢urul-ur+¢ana gelmişler§işde nerden geldiklerini bilmiyom da. (I.18.6) hiç bi şeyim yo¢du dur-u+¢ana ānįden olmuş eraĺde. (I.25.55)
gid-ē+kene ¢a¢am geldi dimiş bu sever. (I.53.114)
-{Keydi(n)}
ÖTT’deki ulaç biçimbirimlerinden başka EİBMA’da -{Keydi(n)} ulaç biçimbirimi de görülür. Karagöz, bu biçimbirimin yapısını “<-ka i-di(n)” biçiminde açıklar.42
41 Karahan ve Demir makalelerinde -{Kan} biçimbiriminin pekiştirme işlevli +{A} biçimbirimiyle genişlediğini söyler. Geniş bilgi için bk. İmdat Demir, “Güney Batı Anadolu Ağızlarında Pekiştirme Ekleri”, Uşak Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, S. 7/2, Uşak, 2014, s.109-110; Karahan, a.g.m., s.
216-217.
42 Geniş bilgi için bk. İlknur Karagöz, “Bafra’daki Drama Göçmenleri Ağzında Yaşayan Zarf-Fiiller”, Prof. Dr. Leyla Karahan Armağanı, Akçağ Yayınları, Ankara, 2013, s. 675.
şimďį bū, muhtar+keydin, ėvelden mālışdan görülüyodu işler, mālıca gitdi, işini gǺrdü, bu ilk suları bu getirtdi, ėvlere bu getirtdi, ona sor nası geldªni. (I.3.65)
o burdáy+geydi biz beş dāne inek sārdı¢ elimizde. (I.3.148)
-{sA}
Adların ve ortaçların şart çekimleriyle oluşan ulaç öbekleri tümcede belirteç tümleci olarak görev yaparlar.43
a. Adların “i-/ol-” Yardımcı Eylemi ile Yapılan Şart Çekimi “Şartlı Ulaçlar/Ulaç Öbekleri”
Adlardan sonra ek eylem (i- eylemi) ile kullanılır. Çoğunlukla “i-” eylemi yüzey yapıda kullanılmaz.
+{i-sA-sayı-kişi ulamı}
a ª+ŷ+į-se ª ōldu kötü oldu ne§bįlim Ǻle bi şey dēdik işde ne Ǻle. (I.29.125) şindik ġālik gendimiz de bǽn vā+sa-¢ yarın yo¢. (II.6.64)
şeker atırız§içine ham+sa şeker atınca tatlanır§o, ¢aba¢, ne§bįleyim. (II.8.91)
EİBMA’da, adların “i-/ol-” yardımcı eylemi ile yapılan şart çekiminde şart biçimbirimi -{sA}’nın “i- fiilinin görülen geçmiş zaman çekiminden ekleşen
-{DI}/{DI(n)} (<i-di+ϕ)” (Karagöz, 2012a) biçimbirimiyle pekiştiği bir örnek de görülür.
43 -{sA}biçimbirimi hakkında geniş bilgi için bk. Gürer Gülsevin, “Türkçede -sA Şart Gerundiumu (zarf-fiil) Üzerine”, Türk Dili Kasım 1990, S. 467, Ankara, 1990, s. 276-279; Hayati Develi, “{Sa}
Morfemli Yardımcı Cümleler ve Bunlarla Kurulan Birleşik Cümleler Üzerinde Bir İnceleme”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 1995, Ankara, 1997, s. 115-152; Leyla Karahan, “-sa/-se Eki Hakkında”, Türk Dili, S. 516, Ankara, 1994, s. 471-474; Zeynep Korkmaz, “-sa / -se Dilek - Şart Kipi Eklerinde Bir Yapı Birliği Var Mıdır?”, Türk Dili Üzerine Araştırmalar I, Ankara, 1995c, s. 160-167.
¢ayma¢lan acı¢ da yort ¢orum Ǻlece.. diyer kişiler tabª ¢aymā yo¢+sa-y+dı evde yımurta ¢ıriyi içine, biraz soda atar gene çabı¢ ¢ızarsın deye, ¢ızarmasını. (I.28.16)
+{ol-sA-sayı-kişi ulamı}
ġalabalī + ol-sa da olmasa da hazır yārĭm. (I.3.137)
bǺlü bi hasda + ol-sa ¢oşuyolādı, bi şey hācet görmē ço¢ ¢oşuyolā. (I.19.117)
şindi sen mejbur + ol-san sen de gidēsin de mecbur olmadīn için bilmiyosun.
(I.23.21)
ǽle düzlük bi yer + ol-sa bª şey yer olsa gene ªsan§anª şey vercek, gönül vercek.
(II.2.133)
b. Ortaçların “i-/ol-” Yardımcı Eylemi ile Yapılan Şart Çekimi “Şartlı Ulaçlar/Ulaç Öbekleri”
Ortaçlardan sonra ek eylem (i- eylemi) ile kullanılır. Çoğunlukla “i-” eylemi yüzey yapıda kullanılmaz.
-{A/I4r+i-sA-sayı-kişi ulamı}
dedim aman nāb-ar+sa+nız yapın dedim, çı¢dım geldim. (I.3.17) tā dǽnneri sor-ar+san işde Ǻleydi dǽn. (I.7.57)
dedim ol-ur+sa bu suĺāleden alacām ōlmasa dedim evlenmiyecēm. (II.4.56)
vermiş zāten mütāyite ev sā§ibi de yapıl-ır+sa diye bizim camın biri ¢ararja¢ ar¢a evlān camları anne diyi nāpcāz bilmēm diyi ¢ızcāz yerinį ¢ayırıyeri. (II.1.93)
EİBMA’da, ortaçların “i-/ol-” yardımcı eylemi ile yapılan şart çekiminde şart
EİBMA’da, ortaçların “i-/ol-” yardımcı eylemi ile yapılan şart çekiminde şart