SÖYLEM DÜZLEMĠ

4.2.1.RĠTĠM

ġiir dilini farklı kılan, ondaki estetiği belirleyen, Ģiiri diğer anlatı türlerine göre güzel ve etkili yapan belki de en önemli özelliği ritim kavramıdır. Ritim öncelikle müzikte kullanılan, daha sonra da Ģiir dilinde varlığını sürdüren bir kavramdır. Aslına bakılırsa hayatımızın her alanında çeĢitli ritmik unsurlar bulunmaktadır. Ancak bunlar belli bir amaçla ancak sanat eserlerinde bir araya getirilir ve bir anlamın ahengini oluĢtururlar.

ġiir dilinde ritim unsurlarını incelemeye baĢlamadan önce müzikteki ritim kavramına bakmakta fayda vardır: “Ritim, müzikte ses değerlerinin mantıklı ve örgütlü sıralanmasına denir… Metrum, eĢit süreli güçlü ve zayıf zamanlardan oluĢan metrik grupların zaman içerisinde periyodik olarak sıralanmasından meydana gelen nabız sistemine denir.” (Hacıyev, 1996: 65) ĠĢte ritim dediğimiz kavram, mevcut tanımı içerisinde, müzikteki kadar net belirlemelere sahip olmasa da Ģiir dilinde de vardır; mantıksal ve ritmik susuĢlar, duraklamalar da metrumları oluĢtururlar. Ġnceleme alanı Klasik Türk Edebiyatının sanatçılarından biri olan Bâkî‟nin gazelleri olduğu için aruz ölçüsünün tef‟ilelerinin de metrumları oluĢturduğu söylenebilir.

ġiir dilinin konuĢama dilinden önemli ayrım noktalarından biri de belli bir ritme sahip olmasıdır. Ritim, Ģiir dilini özel kılan, onu farklılaĢtıran bir yapı arz etmektedir:

“ġiir okumak için yazılmıĢtır. Bu da sözlü anlatımın özelliklerini öne almak demektir. Dildeki anlam ayırt edici iĢlevi olan sesbirimlerin (fr. phonème) dıĢında, parça özelliği taĢımayan, parçalarüstü (fr. suprasegmental)

özellikleri sesin yüksekliği, süresi gibi bürünsel olguları belirtir. Ġnsan bildiriĢiminde önemli bir iĢlevi olan bu parçalarüstü birimler dilin bürünsel ögeleridir. Bürünsel olgular dilbilimsel açıdan anlam ayırt edici bir iĢlev yerine getirmese de, Ģiir gibi sözsel anlatımda uyumu ve ezgiyi yakalamak için gerekli olabilir. Örneğin bürünsel bir değer kabul edilen durak, Ģiir için önemlidir.” (Günay, 2007a: 306)

“Ritim, zaman içinde akan bir sürekli hareketin, çeĢitli bölümlere ayrılarak bu bölümlerin zaman içindeki eĢitliğine ifade veren bir niteliğidir. (Yun: Rythmos, oranlılık, ölçülülük)” (Pospelov, 2005: 412) Eski Yunandan beri ritim kavramı üzerinde çalıĢmalar yapılmıĢ, sözün gücünün ritmik unsurlarla daha etkili olacağı belirtilmiĢtir: “Ritm adı verilen Ģey, hecelerin belli sayıda öbekleĢmeleriyle, vurgulu ve vurgusuz, uzun ya da kısa hecelerin düzenli diziliĢiyle sağlanır… Aslında ölçü, içindeki duraklarla belli bir kadans, belli bir ritm oluĢturmakta, orkestra içindeki kontrbas ve bateri gibi görev görmektedir. Bu nedenle, gerek antik Ģiirde, gerek klasik batı Ģiirinde, gerekse doğu Ģiirinde bu nedenle ölçüden yararlanılmıĢtır… Ölçünün sağladığı ritmin gücü anaphora adını alan sözcük ve sözcük grubu yinelemeleriyle daha da artmakta, seslerdeki uyum, ses yinelemeleri de buna eklenince söz, müziğe dönüĢmektedir.” (Aksan, 2005: 233-235)

Ġnsanoğlu doğrudan söylenen sözlerden çok ritmik sözlerden hoĢlanır. Eski devirlerde nasıl ki sözün anlamını kuvvetlendirmek için müzik aletlerinden yararlanılırdı, daha sonraki devirlerde de, özellikle sözlü kültür içerisinde, sözü anlatımın hafızalarda daha uzun süre yer edebilmesi için anlatılar manzum bir Ģekilde dile getirilmiĢtir. Önce destanlar manzum olarak söylenmiĢ, arkasından halk hikâyeleri yarı manzum yarı mensur olarak söylenegelmiĢtir:

“Ritim, insanların hem organik, hem de kültürel yaĢamlarının doğasında vardır. Bu nedenledir ki, insanın organizması olsun, bilinci olsun, her çeĢit ritmik görüngüye dolaysızca ve yoğun tepki vermektedir. ĠĢte bu, sanatsal söylem için de söz konusudur. Dil de zaman içinde geçen bir harekettir ve aynı biçimde ritmik olarak örülebilir.” (Pospelov, 2005: 413)

Gelenek içerisinde ritim unsurları deyince ölçü ve kafiye anlaĢılır; bunları iç kafiyeler, aliterasyonlar ve asonanslar izlerdi. Özellikle ölçü ve kafiye ritmin temel unsuru kabul edilirdi. Bu çalıĢmada incelenen Bâkî‟nin bağlı bulunduğu Divan edebiyatı geleneğinde aruz ölçüsü ve kafiye demek ritim demekti. Hatta aruz ve kafiye bir bilim dalı olarak incelenilmekteydi: “Arapların ilmü‟Ģ-Ģi‟r dedikleri Ģiir bilimi, aruz bilimi ve kafiye bilimi diye ikiye ayrılır. Aruz bilimi aruz ölçüsünün kurallarını bildirir.” (Dilçin, 2005: 3)

Tabii bunların haricinde gerek cinas, gerek tekrîr, gerekse nidâ söz sanatları olarak ele alınırdı.

Sadece bizim edebiyatımızda değil, dünya edebiyatlarındaki anlayıĢ da ritmik çalıĢmaları bir araya toplamaktan uzaktı: “ġiirde ritmi inceleyenler, dizeleri hecelere, ölçülere bölerek bunlar içinde boğuluyorlar ve ritim yasalarını bu incelemede bulmaya çalıĢıyorlardı. Gerçekte, bütün bu ölçüler ve heceler, kendi baĢlarına değil de belli bir ritmik hareketin sonucu olarak vardırlar. Kaynaklandıkları bu ritmik hareketle ilgili bilgiler verebilirler ancak.” (Todorov, “Osip Brik, Ritim ve Sözdizim”, 2005: 136)

Rus Biçimcilerinden TomaĢevski Ģiir dili incelemelerinde ritim ile ilgili çalıĢmaların daha özenli ve sistematik yapılması gerekliliği üzerinde durmuĢtur:

“ġiirsel amaçlarla düzenlenmiĢ ve konuyla ilgili bir dinleyiciler topluluğunun algılayabileceği her ses dizgesini, ritim sözcüğüyle belirtecek olursak, insan dilinin ürettiği her sesin, estetik bir etkiye katkıda bulunması ve özel olarak dize biçiminde düzenlenmesi ölçüsünde, ritim incelenmesi için bir gereç oluĢturacağı kesindir.” (Todorov, “Boris TomaĢevski, Dize Üstüne” 2005: 145)

Bu çalıĢmada Ģiir dilinde ritmi sağlayan unsurlar bir araya getirilmiĢ ve Bâkî‟nin gazellerinde ritim unsurlarının nasıl kullanıldığı incelenmiĢtir. Hem belâgat hem de Batı‟da yapılan eser merkezli çalıĢmalar incelenerek aĢağıda belirtilen hususlar çerçevesinde ritmik inceleme gerçekleĢtirilmiĢtir:

SöyleyiĢ Temelli Ritmik Unsurlar Ses Temelli Ritmik Unsurlar SöyleyiĢ Ezgisi

SöyleyiĢ Temposu

SöyleyiĢteki SusuĢlar, Kesintiler, Durakların Düzeni

Mantık, Heyecan ve Ritme Ait Vurgular Düzeni Nida Vezin Ses ve Söz Tekrarları Tekrir Kafiye Redif Cinas 4.2.1.1. SÖYLEYĠġ TEMELLĠ RĠTĠM

Bu çalıĢmada ritim incelemeleri iki baĢlık altında incelenmektedir: 1) SöyleyiĢ Temelli Ritim