PROJENĐN MALĐ VE EKONOMĐK DEĞERLENDĐRMESĐ

6.5.1 Mali Analiz

Projenin ticari karlılığının değerlendirildiği mali analiz yapılırken, projeler bazında hazırlanacak keşif ve metrajlar doğrultusunda yatırım bedelleri hesaplanacaktır. Yatırım gelirleri; bilet gelirleri, reklam, kira ve ortak geliştirme projeleri bazında, giderler ise; inşaat, işletmeye alma, işletme ve bakım bazında yıllar içinde değerlendirilecektir. Yatırım bedelinin geri ödenmesi farklı koşullar altında incelenecek, yatırım, işletme ve bakım için gerekli kaynakların yanı sıra, iç ve dış kaynaklardan temin edilecek fonların maliyetleri ve geri ödemeleri de nakit akışında belirtilecektir.

Yurtiçi ve yurtdışı kaynaklardan sağlanacak kredilerin geri ödeme, faiz ve komisyon gibi masrafları detaylı olarak incelenecek ve farklı kredi kompozisyonlarından oluşan çeşitli finansman paketi alternatifleri dikkate alınacaktır. Bu değerlendirmelerde kullanılacak kabullerde güncel projelerde uygulanmış oranlar ve sürelerin kullanılması projenin değerlendirilmesini kolaylaştıracaktır.

Mali analizde, Mali Đndirgenmiş Fayda/Maliyet (FB/C), Mali Đç Verimlilik Oranları (FIRR), Mali Net Bugünkü Değer (FNPV), Geri Ödeme Süresi gibi göstergeler ayrı olarak hesaplanacak, inşaat programında, maliyetlerde ve finansman koşullarında olabilecek değişmeleri kapsayan değerlendirmelerle girdi değişikleri dikkate alınacak, yatırımın çeşitli kabuller karşısındaki duyarlılığı test edilecektir. Bu kabuller aşağıda belirtilmiştir.

Geri Ödeme Süresi

Bu değerlendirmede yatırımın net akışı ile ne kadar sürede geri döneceği bulunacaktır.

Mali Net Bugünkü Değer

Yatırımın net bugünkü değeri olarak; yatırımın ekonomik ömrü boyunca sağlayacağı para girişlerinin önceden saptanmış belirli bir iskonto oranı ile bugüne indirgenmiş değerleri toplamı ile yatırım için yapılan harcamaların bugünkü değerleri toplamı arasındaki farkı, yani proje sonucunda elde edilen değerin bugünkü değeri hesaplanacaktır.

Tek proje söz konusu ise, projenin kabul edilebilmesi için net bugünkü değer toplamının pozitif, diğer bir ifade ile sıfırdan büyük olması gerekir. Bu durumda nakit girişlerinin bugünkü değerleri toplamı, yatırım harcamasından büyük anlamına gelir. Aksi takdirde anlamlı bir yatırım olmayacaktır. Yatırımda bir artı değer kalması, projenin sürdürülebilirliğini sağlayabilecektir.

Mali Đç Karlılık Oranı

Đç karlılık oranı, yatırım için gerekli para çıkışları ile sağlayacağı para girişlerini aynı zaman düzeyine indirgendiğinde birbirine eşit kılan iskonto oranıdır. Diğer bir ifade ile iç karlılık oranı, projenin net bugünkü değerini sıfıra indirgeyen orandır. Bu iç karlılık oranları uzun vadeli kredi faizleri ile karşılaştırılmalıdır. Projenin iç karlılık oranı uluslararası para piyasalarındaki uzun vadeli kredi faiz oranları düzeyinin üstünde kalmalıdır. Bu sonuç, mevcut koşullarda uzun dönemde de olsa kredi faizlerinin ödenebileceğini gösterecektir.

Mali Đndirgenmiş Fayda/Maliyet Oranı

Fayda/Maliyet oranı, projenin yarattığı indirgenmiş faydaların maliyetlere bölünmesiyle elde edilecektir. Bu oranın birin üstünde olması beklenmelidir.

6.5.2 Ekonomik Analiz

Projenin mali yararlarının yanı sıra, doğrudan mali kazanç sağlanmamakla birlikte ülkeye, kente ve ulaşım sistemine sağlanan bazı yararların da değerlendirmeye alındığı ekonomik analiz sonucunda, kent ulaşım sistemi bir bütün olarak ele alınacak, proje yararları ve maliyetleri, kamuya faydaları açısından değerlendirilecektir. Temin edilebilen gölge fiyatlar kullanılarak, kent-bölge-ülke ve ekonomik kazançlar göz önünde bulundurularak değerlendirme geliştirilecektir.

Kent geneli ulaşım sisteminde oluşabilecek yatırım, işletme ve bakım kazançları ile beraber yolcu zaman kazançları, kaza azalması sonucunda ortaya çıkan kazançlar, çevreye olumlu etkiler mümkün olduğunca parasal değerlere çevrilerek analize ilave edilecektir.

Ekonomik Analizde; Ekonomik Đndirgenmiş Fayda/Maliyet (EB/C), Ekonomik Đç Verimlilik Oranları (EIRR), Ekonomik Net Bugünkü Değer (ENPV) gibi göstergeler ayrı olarak hesaplanacak, girdi değişikleri dikkate alınacak, farklı girdi setleriyle duyarlılık analizi yapılacaktır.

6.5.2.1 Ölçülebilen Yararlar

Projenin nakit akışlarını doğrudan etkilemeyen proje yararlarının bir kısmı, daha kolay bir değerlendirme yapılabilmesi için parasal değerlere dönüştürülebilir.

Ekonomik Analizde dikkate alınması gereken bu tür ölçülebilen yararlar;

Karayolunda Trafik Güvenliğinin Artması ve Kazaların Azalması

Raylı/kablolu sistem projesinin uygulanmasıyla; kentiçi yolculuklarda raylı/kablolu sistemlerle yapılacak yolcu kilometrenin artması, karayolu araçlarıyla yapılan yolcu kilometrenin azalması nedeniyle trafik güvenliğinin artması ve kazaların azalması ölçülebilen bir yarar olarak değerlendirilecektir.

Maddi hasarlı, yaralanmalı ve ölümlü kazaların azalmasıyla birlikte ortaya çıkan yararların (tamir, işgünü kaybı, sigorta ve diğer bürokratik işlemlerin gerektirdiği iş zamanları kaybının, tedavi ve ölen kişilerin kaybedilen üretimlerinin geri kazanılması vb. tasarruflar), değerlendirilebilmesi için kentiçi ulaşım sistemlerindeki birim karayolu ve demiryolu yolcu kilometrelere düşen kaza sayıları dikkate alınarak projenin uygulanmasıyla oluşacak kaza azalmalarının miktarı belirlenecektir. Daha sonra her kaza grubunun ortalama maliyeti belirlenerek (hasarlı kaza başına, yaralanmalı kaza başına, ölümlü kaza başına vb.) yıllık kazançlar saptanacaktır.

Yolculuk Süresi Kazançları

Projenin uygulanması sonucunda yolculuk sürelerindeki azalma ve zaman kazançları belirlenecektir. Yolculuk talep tahmini ulaşım modeli ile projeli ve projesiz alternatif ulaşım sistemleri test edilerek sistem bazında kazanılan yolculuk süreleri belirlenecek ve aradaki fark proje ile elde edilen kazançlar arasında değerlendirilecektir.

Zaman kazançlarının paraya dönüştürülmesinde kazanılan sürenin bir bölümünün üretim ya da iş amaçlı olarak, geriye kalan kısmın ise diğer amaçlar için kullanılacağı dikkate alınarak farklı bir oranda değerlendirilecektir. Bu değerlendirmede ayrıca kentteki, gelir düzeyleri, reel ücretler, kişi başına üretim ve tüketim değerleri mevcut ve gelecekteki olası gelişmeler, toplu taşım yolcularının bugünkü ve gelecekteki profilleri ve gelir düzeyleri dikkate alınarak zamanın değerinin hafta içi ve hafta sonu günlerde, doruk ve doruk dışı saatlerde farklılaştırılması ve proje değerlendirme dönemi içinde zamanın değerinin artacağı yansıtılarak her gruptaki zaman değerinin yıllar içindeki durumu öngörülecektir.

Akaryakıt Tüketimindeki Azalma

Projeli alternatifte yolculukların raylı/kablolu sistemle karşılanması için tüketilen elektrik enerjisi maliyetleri işletme gider kalemleri arasında yer almakta, proje nedeniyle lastik tekerlekli bireysel ve toplu taşım araçlarının kullanımındaki azalmadan dolayı ülke yararına tasarruf edilen akaryakıt ise nakit akışlarına yansımamaktadır. Bu önemli yararın parasal boyutlarının belirlenmesi için projenin uygulanması ile karayolu türlerinde azalan yolcu ve araç kilometreler hesaplanarak, buradan tasarruf edilen akaryakıt miktarları bulunacaktır.

Proje nedeniyle artık tüketilmeyen enerjinin bedeli ise, akaryakıt ücretleri ile ilgili çeşitli vergiler düşülerek projenin ekonomik yararları arasında dikkate alınacaktır.

Karayolu Yatırım Giderlerinde ve Bakım Onarımındaki Azalma

Raylı/kablolu sistem hattının hizmete girmesi ile karayolu şebekesi üzerindeki yolculuk talepleri azalacak ve bu nedenle projesiz gelişme halinde yapılması kaçınılmaz olan yeni karayolu bağlantıları ve mevcut bağlantıların genişletilmesi için gerekli yatırımların yapılmasında ve karayolu altyapısının bakım ve onarım harcamalarında tasarruflar yaratacaktır.

Karayolu yatırım giderlerindeki tasarrufların hesaplanması için önce raylı/kablolu sistem koridorunda, raylı/kablolu sistemin yapılmaması halinde ortaya çıkan karayolu yolcu ve araç trafik düzeyleri ulaşım modeli vasıtasıyla elde edilecek, bu taleplerin karşılanması için hedef yıllarında yol kesimleri olarak genişletilmesi gerekli ilave karayolu şeritlerinin sayısı ve uzunlukları belirlenecektir. Karayolları Genel Müdürlüğünün karayolu şeritlerinin yapım maliyeti kabulleri kullanılarak ilave yol yatırım maliyetleri (proje kazançları olarak) hesaplanacaktır.

Projenin analiz döneminde mevcut ve ilave edilmesi gerekli yeni karayolu şeritlerindeki toplam karayolu bakım ve onarım giderlerinde sağlanacak tasarruflar da Karayolları Genel Müdürlüğünün bakım-onarım maliyet verilerine göre hesaplanarak ekonomik analizde dikkate alınacaktır.

Otobüs Đşletme Giderlerinde Azalma

Raylı/kablolu sistem hattının yapılmaması halinde, bu kesimdeki toplu taşım yolculuk taleplerinin otobüs sistemleriyle karşılanması söz konusu olacağı için yapılacak otobüs alımları ve bu otobüslerin işletme harcamaları olacaktır. Bu harcamaların miktarı hesaplanarak projenin kazançlarına dahil edilecektir.

6.5.2.2. Ölçülemeyen Yararlar

Projenin hayata geçirilmesi ile ortaya çıkabilecek fakat parasal değerlere dönüştürülemeyen çeşitli yararlar da bulunmaktadır. Çoğu niceliksel olarak tanımlanamayan bu yararların, değerlendirmelerde sadece niteliksel olarak dikkate alınması gerekmektedir.

Çevreye Verilen Zararların Azalması (hava kirliliği ve gürültüdeki azalmalar)

Bunlar; azalan karayolu trafiği nedeniyle ulaşımdan kaynaklanan hava kirliliğinin ve gürültünün azalması, raylı sistemin yer aldığı koridorun ulaşım altyapısının daha verimli kullanılması, kentsel alanların karayolu, kavşak ve otoparklara dönüştürülmemesi, imar planı ilke ve stratejilerine uygun gelişmelerin desteklenmesi ile projenin kentsel arazi kullanımına önemli katkıları olarak değerlendirilebilir.

6.5.3 Duyarlılık Analizi

Duyarlılık analizi projenin nakit akımlarını etkileyen etkenleri tespit etmek ve projelerin faktörlere göre nasıl değiştiğini ölçmek amacıyla yapılmalıdır.

Projenin temel varsayımlarını oluşturan temel göstergelerde (yolcu gelirleri, yolcu sayısı tahminleri, indirgeme oranları vb.) değişiklikler yapılarak nakit akımları tekrar hesaplanarak karlılığın hangi etkenlere bağlı olduğu ortaya çıkarılacaktır.

Buna göre mali ve ekonomik analiz yapılırken projenin baz senaryosu yanında değişik tahminler sonucunda yeni senaryolar oluşturulacak ve fizibilite sonucunun farklı senaryolar sonucunda nasıl değişiklik gösterdiği ortaya çıkarılacaktır.

6.5.3.1 Yolcu Gelirlerinin Etkisi

Ortalama yolcu ücretlerinin belirli miktarlar arasında değişmesi durumunda projenin ekonomik ve mali performansının incelenmesi amacıyla mali ve ekonomik analiz bu yolcu ücretleri için ayrı ayrı tekrarlanacaktır. Yapılan değerlendirmede, ortalama yolcu geliri olarak belirlenen ücret düzeyi ile projenin mali performansı kabul edilebilir düzeylerin üzerinde olmalıdır. Projenin net bugünkü değerinin artıda, indirgenmiş fayda/maliyet oranının ise 1,0 değerinin üstünde kaldığı görülmelidir.

Sosyal ve diğer kriterler dikkate alınarak yolcu ücretinin daha düşük düzeylerde saptanması benimsenirse, düşük toplu taşım fiyatlandırma yaklaşımı ile mali analizde proje gelirlerinin yatırım giderlerini geri ödemesi mümkün olmayacaktır. Fakat azalan yolcu gelirleri sebebiyle ortaya çıkan gelir eksikliğinin sağlanan ekonomik kazançları önemseyen proje dışı kaynaklardan sübvanse edilmesi gerekebilecektir.

6.5.3.2 Đndirgeme Oranının Etkisi

Projenin değerlendirilmesinin belirli bir indirgeme oranı ile yapılmasına karşılık, bir yandan kamu yatırımlarının, özellikle sosyal ve ekonomik yararları yüksek olan yatırımların değerlendirilmesinde kullanılan daha düşük indirgeme oranları diğer yandan ticari karlılığı gözeten yüksek indirgeme oranları altında Projenin performansı değerlendirilecek ve farklı indirgeme oranlarında Đç Karlılık Oranı, Net Bugünkü Değeri ve Fayda/Maliyet oranları ayrı ayrı hesaplanacaktır. Đndirgeme oranındaki değişmelerin proje performansına mali ve ekonomik etkileri değerlendirilecektir.

6.5.3.3 Net Fonlardan Yararlanılması

Proje süresince ayrılan amortismanların yeniden değerlendirilerek proje fonlarına katkısının sağlandığı durumu dikkate almak üzere amortismanlara yıllık belirli oranlarda faiz uygulaması yapılarak, elde edilen bu gelirlerin tekrar proje fonlarına katılması ile projenin mali ve ekonomik performans göstergeleri farklı faiz oranları için saptanmalıdır. Bu değerlendirmeler net fonlardan yararlanılması durumunda proje iç karlılık oranının ne kadar yükselebileceğini gösterecektir.

6.5.3.4 Yolcu Tahminlerinin Etkisi

Projenin en önemli performans girdisi olan yolcu sayısına karşı duyarlılığının değerlendirilmesi de yapılmalıdır. Yolculuk tahminlerinde olası olumsuz gelişmelerin etkisinin ölçülmesi amacıyla, yolcu sayısındaki azalmaların projenin performansına etkileri saptanmalıdır. Bu değerlendirmede yolcu taleplerinin hangi düzeye kadar proje performansı açısından kabul edilebilir olacağı belirlenmelidir.

6.5.4 Sonuç

Yapılan mali analiz sonucunda projenin, işletme gelirlerinin işletme giderlerini karşılayıp,

proje için sağlanan kredileri ve tüm yatırım giderlerini proje analiz dönemi içinde geri ödeyebildiği gösterilmelidir.

Önerilen finansman senaryosu ile projenin Đç Karlılık Oranı, yatırımın uluslararası piyasadan temin edilebilecek kredileri geri ödeyebileceğini ortaya koymalı, sosyal ve ekonomik yararları da ağırlıklı olan bir kamu yatırımından beklenen düzeyin üstünde bir mali performans göstermelidir. Kredili senaryoda projenin Net Bugünkü Değeri ile Net Fayda/Maliyet Oranının projenin mali yapılabilirliğini vurgulaması gerekmektedir.

Bir başka analizde indirgeme oranının ve yolcu başına gelirin sabit tutulması durumunda, ayrılan amortismanların işletme döneminde bir yatırım aracı olarak kullanılması ve bu fonlara faiz işletilmesi durumunda, faiz oranlarına bağlı olarak, projenin gelirleri ve dolayısıyla mali performansının daha üst düzeylere çıkması sağlanmalı ve Đç Karlılık Oranı yükselmelidir.

Parasal değerler dışında, zaman kazancı, kazaların azalması, karayolu yatırım ve bakım giderlerinin azalması, otobüs yatırım ve işletme giderlerinin azalması gibi birçok alanda paraya çevrilebilen yüksek düzeyde yararları bulunan yatırımın ekonomik değerlendirmesinde daha da yüksek değerlere ulaşılmalıdır. Finansman senaryosunu gözeten ekonomik analizlerde projenin Đç Karlılık Oranı, Net Bugünkü Değeri ve Fayda/Maliyet Oranı yukarıda belirtilen beklenti düzeylerinin altında olmamalıdır.

Trafik sıkışıklığının azalması, kentin Nazım Plan kararlarına uygun gelişimi, tüm kentli kesimler için istedikleri yere kolay ve eşit bir erişim sağlanması gibi parasal değerlere çevrilemeyen proje yararları da dikkate alınarak yatırımın mali ve ekonomik yapılabilirliği mümkün kılınmalıdır.