Post-Fordizm

1960’lı yılların sonlarına doğru fordizmin belirtilen özellikleri, teknolojik değişme ve gelişmeye karmaşıklaşan ekonomik ve sosyal sorunlara yanıt almaktan uzak kalmıştır. Ayrıca 1973’te Dünya Petrol Krizinin, hammadde kaynaklarının tükenmesi ve çevre kirliliği tartışmaları ile birlikte gündeme gelmesi, yeni ve esnek bir yapılanma gereğini ortaya çıkarmıştır. Post-Fordizm bu ortamda doğmuş, Fordizimde olduğu gibi onun da gelişip yeşermesine küresel bir ekonomik bunalım kaynaklık etmiştir. Post- Fordizm en genel anlamıyla, üretim tüketim ve istihdam esnekleşmesi ve yerleşmesini ifade etmektedir. Üretim sürecinde yeni bir dönemi ifade eden bu kavram, Fordizmden

90

hareketle türetilmiş, ancak ondan büyük bir kopuş da ortaya koymuştur. Post-Fordizm, bir emek ve üretim süreci olarak kısaca “esnek üretim” şeklinde tanımlanabilir. Süreç yirminci yüzyılın son çeyreğinde gelişmiştir. Bu süreç, iletişim teknolojisindeki hızlı gelişmeler, ulaşım ve iletişim maliyetlerinin düşmesine bağlı olarak üretim daha fazla uluslar araştırılmasına ve üretim mekânlarının değişmesine neden olmaktadır (Aydınlı, 2004: 4).

Post-Fordzimin özünü, kitle piyasalarının parçalanmasını izleyen, geniş işçi sınıflamaları ve emek esnekliği oluşturmaktadır. Üretim açısından Post-Fordizm, hem imalat hem de hizmet sektörlerinde farklı ürün dizinlerini üretebilecek esnek sistemler geliştirme doğrultusundaki bir eğilimi temsil etmektedir. Bu değişimler, doğal olarak yansımasının emek esnekliği talebinde bulmuştur. Henry Ford’un bilimsel yöntem ilkeleri ile birleştirerek tasarladığı üretim sistemi ile gündeme gelen Fordizme karşılık, kimi yazarlarca Post-Fordizimin ilk çıkış noktasını da yine otomobil sektörü olduğu ve Post-Fordizizmin anılan sektör odağında uygulanarak geliştirilen esnek üretim ve yönetim teknikleri ile ortaya çıktığı ileri sürülmektedir. “ Toyota Üretim Sistemi” nin Post-Fordist üretim paradigmasında önemli bir yere sahip olduğu söylenmektedir (Dağdelen, 2005: 1).

Post-Fordizmin en önemli özelliği yeni teknolojik kullanımıyla ilgilidir. Emekten tasarruf eden tek amaçlı makineler yerine genel amaçlı, programlanabilir, emek ve sermayeden tasarruf eden, mikro-elektronik teknolojiler öne çıkmaktadır. Birçok malı aynı anda üretebilen ürünleri tanıma, değişik operasyonları ardı ardına yapma yeteneğine sahip olan bu teknolojiler; makinelerin boş durma zamanını azaltarak verimliliği artırıyor, öte yandan bir maldan bir başka malın üretimine hızla geçerek ürün esnekliği sağlamaktadır. Dolayısıyla Post-Fordist üretim sistemlerinin en belirgin unsuru; yeni teknolojik kullanımı nedeniyle sabit sermayeden tasarruf sağlamasıdır. Ürün tasarımı, stok kontrolü, pazarlama, finans, yan sanayi ilişkileri gibi yönetim ve kontrol fonksiyonlarının iç içe girmesi nedeniyle, karar ile üretim arasındaki ilişki enformasyon teknolojileri yardımıyla kurulmaktadır. Çok yönlü haberleşme ağı, dikey ve yatay bilgi akışı, bölgesel otonomi, otokontrol ve katılımcı karar alma yöntemleri ön plana çıkmaktadır. İkinci belirgin unsur ise, emek süreci ve işgücü niteliğinde ortaya çıkmaktadır. İşgücünün tasarrufunu sağlayan yeni sistem, işgücünün vasıfsızlaşmasını ya da kolektif işçinin emek gücü değerini ve toplam işçi sayısınnı azalmasını içerir.

91

Post-Fordist sistemin sağladığı diğer bir gelişme ise, Fordist sistemde önemli bir verim kaybına yol açan kalitesiz ürün oranını düşürmeye yönelik yeni üretim teknikleridir (Özkaplan, 1994:84-85).

Post-Fordist sistemde iki uygulamadan bahsedilebilir. Bunlardan ilki; “Esnek Uzmanlaşmadır.” Esnek uzmanlaşma, her biriyle rekabet eden, hemen uzmanlık ve üretim bilgisi alışverişinde işbirliğine giden küçük ve orta boy işletmelerin oluşturduğu esnek uzmanlık modellerine 1970’lerde Kuzey İtalya’da üçüncü İtalya denilen Bologna bölgesinde ve Güney Almanya’da yaygın olarak rastlanmakta, daha sonra giderek Batı Avrupa Ülkelerine de yayıldığı görülmektedir. Bu yeni üretim organizasyonu, tasarımcılarla yeniden vasıflandırılmış/zanaatkâr bazlı işçilerin işbirliği içinde, genel amaçlı tezgâhlarda çok çeşitli mal üretebilme temeline oturmaktadır. Öğrenme, yeni teknolojilere uyarlanabilme, teknolojik yeniliklere hızla adapte edebilme ve yeni teknolojiler yaratma bu küçük işletmelerinin ortak özelliğini oluşturmaktadır. Post- Fordist sistem de ikinci uygulama “Yalın Üretimdir.” Fordist emek sistemi belirgin olarak nasıl ABD’nin sosyo-ekonomik koşullarına uygun olarak ortaya çıktığı ileri sürülüyorsa, Japon üretim tekniği ile ortaya çıkan emek süreci de II. Dünya Savaşı sonrası Japonya’sının sosyo-ekonomik koşuları içinde şekillenmiştir. Fordist kitle üretimi Japonya’nın savaş sonrası pazar koşullarına uymamış bu nedenle de, daha küçük kümeler halinde dolayısıyla daha esnek üretim yapabilecek şekilde dönüştürülmeye çalışılmıştır. Yalın üretim mikro elektronik teknolojini değil, çok farklı bir fabrika üretim organizasyonu ve yönetim anlayışının şekillendiği bir üretim sistemidir (Ansal, 2016:13-14).

Esnek uzmanlaşma sistemi, çalışanları “nitelikli ve niteliksiz” işgücü olarak keskin bir şekilde ayırmış ve özellikle niteliksiz işgücü bundan olumsuz etkilenmiştir. Dolayısıyla Post-Fordist üretimin örgütlenmesi özellikle çalışanların pazarlık gücünü azaltıp sendikaların gücünü önemli şekilde geriletmiştir. Bu anlamda esneklik iş görenlerin cinsiyet ve nitelik düzeyine dayanan ayrımcılığın sömürülmesine zemin hazırlamıştır. Alt sözleşme ilişkileri daha çok emek-yoğun avantajlar üstüne kurulduğu için bu ilişki biçimi sürekli olarak kendini üreten bir görünüme bürünerek ülkeye yeni teknoloji girişini de sınırlandırabilmektedir. Esnek üretim işsizliği azaltacağı ve büyümeyi sağlayacağı iddiası da gerçekleşmemiş ve dünya ekonomileri sürekli bir

92

büyümeye girmedikleri ve yeni istihdam ortaya çıkarılmadığı gibi, tüm dünya da işsizlik oranlarındaki artış katlanarak rekor düzeylere ulaşmıştır (Memduhoğlu, 2007:8).

Tablo 3.3 Fordist ve Post-Fordist Üretim Sistemlerin Karşılaştırılması

Fordist Sistem Post-Fordist Sistem

Firma ve Alan Büyüklüğü Büyük Büyük ve küçük olabilme esnekliği

Teknoloji Özel amaçlı makine Genel amaçlı makine Emek Tasarım ve uygulamanın ayrı

oluşu. Dar mesleki kalifikasyon. Rutin görevler

Tasarım ve uygulamanın bütünleşmesi. Geniş mesleki kalifikasyon. Çeşitli görevler Yönetim Hiyerarşi ve biçimsel Alan hiyerarşisi, biçimsel değil

Ürün Standart Ismarlama

Örgüt Sendikalaşma Sendikalar gücü önemli şekilde gerilemiştir.

İşgücü İşçinin tek bir işi yapması Çoklu görevler

Kaynak: (GÜlSEVER 1989:1967).