ENERJİ SEKTÖRÜ
2.3. PETROL PİYASASI
Günümüz toplumunun temel enerji kaynaklarından biri olan petrol, ülkemizde ilk defa 1954 yılında yürürlüğe giren 6326 sayılı Petrol Kanunu ile düzenlenmiştir. 6326 sayılı Petrol Kanunu kapsamındaki iş ve işlemlerin yapılmasıyla Petrol İşleri Genel Müdürlüğü görevlendirilmiştir. Döneminin
42 Bkz. http://www.epdk.org.tr/mevzuat/yonetmelik/dogalgaz/sertifika/sertifikasonhali.doc, 09.12.2006
ihtiyaçlarına uygun bir düzenleme olan 6326 sayılı Petrol Kanunu piyasa koşullarına dayalı 2000’li yılların ihtiyaçları için ise yetersiz kalmıştır.43
20.12.2003 tarihli ve 25322 sayılı Resmi Gazetede yayımlanarak yürürlüğe giren 5015 sayılı Petrol Piyasası Kanunu ile petrol piyasası yeni bir düzene kavuşmuştur. 5015 sayılı Kanun, piyasasının düzenlenmesi ve denetlenmesine ilişkin yetki ve görevleri Enerji Piyasası Düzenleme Kurumuna vermiştir. Kanunun öngördüğü rejim EPDK tarafından çıkarılan ikincil mevzuat ile tamamlanmıştır.
5015 sayılı Kanunun amacı; “Yurt içi ve yurt dışı kaynaklardan temin olunan petrolün doğrudan veya işlenerek güvenli ve ekonomik olarak rekabet ortamı içerisinde kullanıcılara sunumuna ilişkin piyasa faaliyetlerinin şeffaf, eşitlikçi ve istikrarlı biçimde sürdürülmesi için yönlendirme, gözetim ve denetim faaliyetlerinin düzenlenmesini sağlamaktır” şeklinde belirlenmiştir.44
Bu Kanun; petrole ilişkin piyasaların sağlıklı ve düzenli işlemelerinin sağlanmasına ve geliştirilmesine yönelik; düzenleme, yönlendirme, gözetim ve denetim işlemlerini kapsar.45
Elektrik ve Doğal Gaz Piyasası kanunlarından farklı olarak bu kanunda tüketicinin korunması doğrudan ele alınmamakta tüketiciler dolaylı yollardan korunmaya çalışılmaktadır. Kanunda tüketici tanımı geçmemekte onun yerini kullanıcı almıştır. Tüketici olarak tanımlayabileceğimiz motorlu taşıt araçları sürücülerinin korunması, Kanunun bayilerle ilgili 8. maddesinde bayilerin;
a) Bayisi olduğu dağıtıcı haricinde diğer dağıtıcı ve onların bayilerinden akaryakıt ikmali yapılmaması,
b) Tağşiş ve/veya hile amacıyla akaryakıta katılabilecek ürünlerin akaryakıta katılmaması ve istasyonda bulundurmaması,
ile yükümlü kılınmak suretiyle ele alınmaktadır.
43 Bkz. http://www.alomaliye.com/nisan_06/sukru_senalp_epdk.htm, 30.11.2006
44 5015 sayılı Petrol Piyasası Kanunu, m. 1.
45 5015 sayılı Petrol Piyasası Kanunu, m. 1.
Akaryakıta yapılabilecek tağşiş ve/veya hilenin önüne geçilmesi için de ulusal marker uygulamasına geçilecektir. Kanunun 18 inci maddesinde
“Rafinericiler ve dağıtıcılar yurt içinde pazarlayacakları akaryakıta, rafineri çıkışında veya gümrük girişinde Kurumun belirleyeceği şart ve özellikte marker ekleyeceklerdir.” hükmü yer almaktadır.
Akaryakıta eklenecek bu markerın temel amacı, akaryakıt kaçakçılığını önleyerek tüketicilerin korunmasını sağlamaktır. Bu amaç doğrultusunda EPDK, Sanayi ve Ticaret Bakanlığı, İç İşleri Bakanlığı ve Jandarma Genel Komutanlığı ile birer protokol imzalamıştır.
Petrol piyasasında fiyat oluşumu ise, Elektrik ve Doğal Gaz piyasalarından farklı olarak petrolün dağıtım yapısı gereği piyasa koşullarına bırakılmıştır. Kanunun 10 uncu maddesine göre fiyatlar; “Petrol alım satımında fiyatlar en yakın erişilebilir dünya serbest piyasa koşullarına göre oluşur.” şeklinde ifade bulmaktadır.
Petrol piyasasında faaliyet göstermek isteyen gerçek veya tüzel kişiler Kanun gereğince Enerji Piyasası Düzenleme Kurumundan lisans almak zorundadırlar.
Kurumun petrol piyasasında lisans işlemlerine yönelik görev, yetki ve sorumlulukları, lisanslarda yer alması gereken hükümler, lisans sahiplerinin hak ve yükümlülükleri ile bildirim ve kayıt düzenine ilişkin usul ve esaslar 17.06.2004 tarihli ve 25495 sayılı Resmi Gazetede yayımlanarak yürürlüğe giren Petrol Piyasası Lisans Yönetmeliği ile düzenlenmektedir.46
Petrol piyasasında faaliyet gösterilebilmesi için EPDK tarafından verilecek lisans türleri aşağıdaki şekilde belirlenmiştir:
¾ Rafinerici Lisansı
46 Bkz. http://www.epdk.org.tr/mevzuat/yonetmelik/petrol/pply/pplson.doc
¾ İşleme Lisansı
¾ Madeni Yağ Lisansı
¾ Depolama Lisansı
¾ İletim Lisansı
¾ Serbest Kullanıcı Lisansı
¾ İhrakiye Teslimi Lisansı
¾ Dağıtıcı Lisansı
¾ Taşıma Lisansı
¾ Bayilik Lisansı
Ancak piyasa faaliyetinin temel ayakları rafineri, dağıtım ve bayilerden oluştuğu bilinmelidir. Bu nedenle de piyasa bu üç ayak üzerinde inşa edilmiştir.
2.3.1. Petrol Piyasasında Rafineri
Lisansı gereği rafinaj faaliyeti yapma hakkı verilmiş, petrol ticareti yapan sermaye şirketine rafinerici denir.47
Rafinerici lisansı sahipleri piyasada;
a) Rafineri tesisi kurulması ve işletilmesi, b) Petrolün alım ve satımının yapılması, c) Ham petrolden yeni ürünler elde edilmesi,
d) Ham petrolün yurt içinde alım ve satımının sadece diğer rafinericilerle ve üreticilerle yapılması,
ile iştigal edebilir.
2.3.2. Petrol Piyasasında Dağıtım
47 5015 sayılı Petrol Piyasası Kanunu, m. 2.
Serbest kullanıcılara akaryakıt toptan satışı ve ikmali dahil bayilere akaryakıt satış ve ikmal faaliyetlerinin bütününe dağıtım denilmektedir. Petrol piyasasında dağıtım faaliyetini sürdürmek isteyen tüzel kişiler EPDK’dan lisans almak zorundadırlar.
Dağıtıcı lisans sahipleri, kendi mülkiyetlerindeki veya sözleşmelerle oluşturacakları bayilerinin istasyonlarına dağıtımının yanı sıra, serbest kullanıcılara akaryakıt toptan satışı ve depolama tesislerinin yakınındaki tesislere boru hatları ile taşıma faaliyetlerinde bulunabilirler. Ancak dağıtıcılar, başka akaryakıt dağıtıcılarının bayilerine dağıtım yapamazlar.48
2.3.3. Petrol Piyasasında Bayilik
Karşılıklı yükümlülüklerin ekinde fizibilite olan bir sözleşmeye bağlanarak akaryakıt dağıtım şirketleri tarafından gerçek ve tüzel kişilere akaryakıtın kullanıcılara ikmali yetkisi verilmesi işlemi Kanunda bayilik olarak tanımlanmaktadır.
Petrol piyasasında bayi olarak faaliyet gösteren tüm tüzel kişiler Kurum’dan lisans almakla yükümlüdürler. Bu lisanslara ilişkin düzenlemeler (teknik, güvenlik, kapasite, çevre vb.) Kurum tarafından yapılmaktadır.
Bayiler dağıtıcıları ile yapacakları tek elden satış sözleşmesine göre bayilik faaliyetlerini yürütürler.
Bayiler lisanslarının devamı süresince;
a) Bayisi olduğu dağıtıcı haricinde diğer dağıtıcı ve onların bayilerinden akaryakıt ikmali yapılmaması,
b) Tağşiş ve/veya hile amacıyla akaryakıta katılabilecek ürünlerin akaryakıta katılmaması ve istasyonda bulundurmaması,
48 5015 sayılı Petrol Piyasası Kanunu, m. 7.
ile yükümlüdür.