Petrol Fiyatlarının Tarihsel GeliĢimi

1973-74 ve 1979-80 ekonomik krizlerinde petrol fiyatlarındaki belirgin artıĢ, dünya ekonomisinde enerji fiyatlarındaki dalgalanmaların ne derece önemli olduğunu

16

kanıtlamaktadır. Ülkelerin petrol rezervleri, stokları, üretim ve taĢıma maliyetleri, uluslararası enerji ajansının, ABD'nin ve büyük petrol Ģirketlerinin strateji ve yatırım projeleri petrol fiyatlarını etkileyen arz yönlü faktörlerdir. Petrol fiyatlarını talep yönlü etkileyen faktörler ise ekonomik, siyasi, askeri ve beklentilerden oluĢmaktadır (Ġpek, 2008, s. 11). Ham petrol fiyatlarının 1970 yılından günümüze kadar olan fiyatları yıllık olarak aĢağıda tablo 5‟te gösterilmiĢtir. Ġlk petrol krizinden de anlaĢılacağı gibi 1974 yılında bir önceki yıla oranla petrol fiyatları oldukça artmıĢ, 1973 yılında 18,15$ iken 1974 yılında 57,59$'a çıkmıĢtır. Ġkinci petrol krizinin yaĢandığı 1979-1980 yıllarında ilk krizin izleri silinmeye çalıĢılmaktadır. Ġran devriminin sonucu olan ikinci petrol krizinde petrol fiyatlarının 1979‟da 106,73$, 1980 yılında 109,56$'a kadar çıkmıĢ olduğu görülmektedir.

Tablo 5. Dünya Petrol Fiyatları

Yıllar Nominal Fiyatlar Yıllar Nominal Fiyatlar

1970 11,36 1994 26,16 1971 13,54 1995 27,37 1972 14,53 1996 32,29 1973 18,15 1997 29,16 1974 57,59 1998 19,12 1975 52,54 1999 26,44 1976 55,13 2000 40,56 1977 56,27 2001 33,83 1978 52,71 2002 34,10 1979 106,73 2003 38,41 1980 109,56 2004 49,65 1981 96,89 2005 68,43 1982 83,75 2006 79,21 1983 72,72 2007 85,58 1984 67,90 2008 110,72 1985 62,78 2009 70,46 1986 32,27 2010 89,36 1987 39,78 2011 121,24 1988 30,92 2012 119,22 1989 36,03 2013 114,33 1990 44,50 2014 102,45 1991 36,00 2015 54,18 1992 33,76 2016 44,67 1993 28,79 2017 54,19

17 Petrol fiyatlarının yükselme nedenleri;

 Yom Kippur SavaĢı, Arap petrol ambargosu ve birinci petrol krizi(1973)  Ġran devrimi ve ikinci petrol krizi (1979)

 Ġran- Irak SavaĢı (1980-88)  Üçüncü Petrol Krizi (1986)  Irak'ın Kuveyt'i ĠĢgali (1990)

 Ġkinci Körfez SavaĢı ( ABD'nin Irak'a Müdahalesi) (2003)  Çin ve Hindistan'ın artan petrol talebi (2006)

 ABD Ekonomisi ve Resesyon endiĢe1leri (2008)  Küresel Finansal Krizin BaĢlaması (2009)

 Arap Baharı ve Resesyon sonrası talep artıĢı (2010)

 Küresel arz fazlası (2014) (Kaplan & Çelik, 2017, s. 32-33)

Grafik 1. Ham Petrol Fiyatları Yıllara Göre DeğiĢim Grafiği

Kaynak: Grafik yazar tarafından EIA'dan alınan veriler kullanılarak oluĢturulmuĢtur.

Tarihsel süreçte petrol fiyatlarını incelediğimizde 1880-1914 döneminde petrol fiyatları varil baĢına 5$ seviyelerinde iken dünya savaĢları ve ekonomik buhranların yaĢanmasıyla petrol fiyatları 30$'a kadar çıkmıĢtır (Kaplan & Çelik, 2017, s. 32). 1925 yılında dünya petrol talebinde artıĢlar meydana gelme sebebi ise dünya çapında içten

0 20 40 60 80 100 120 140 1970 1980 1990 2000 2010 Fiyat

18

yanmalı motorların yayılması, otomobil kullanımının yaygınlaĢması ve kömürün yerinin petrole bırakmaya baĢlaması oldukça güçlü nedenlerdir (Pala, 1996, s. 39). 1928 -1948 yıllarında tek temel nokta ya da Gulf Plus adı verilen ortak bir fiyatlandırma sistemi benimsenmiĢtir. Bu sistem Meksika Körfez piyasasını temel almaktaydı ancak Ġkinci Dünya SavaĢ ile bu sistem değiĢikliğe uğramıĢ ve Gulf Plus sistemine Basra Körfezi de eklenerek çift temel nokta fiyatlandırma sistemi kurulmuĢtur. Bu fiyatlandırma sistemi ile Ġtalya'nın doğusunda kalan kısım Basra Körfezi fiyatlarını kullanacak, batısında kalan kısım ise Meksika Körfezi fiyatlarını kullanacaktı. (Pala, 1996, s. 42)

Tablo 6‟da görüldüğü üzere ham petrolün fiyat dağılımı oldukça dalgalıdır. Veriler 1970-2017 yıllarını kapsamaktadır. 1970 yılında ABD, rakipleri ile mücadelede petrol fiyatlarının artırılması politikasını izlemiĢtir.1973 yılında çıkan Yom Kippur SavaĢı birinci petrol krizini baĢlatmıĢtır. Aynı zamanda 1973 yılında yaĢanan Arap-Ġsrail savaĢı sırasında OPEC, Ġsrail‟i destekleyen devletlere karĢı ambargo uygulamıĢtır. Bu ambargoyu siyasi bir silah gibi kullanarak petrol krizinin ortaya çıkmasına neden olmuĢtur (Pala, 1996, s. 96). Ambargonun fiyatları nasıl tetiklediği tablo 6'da görülmektedir. Yine tablo 6'da görüldüğü üzere 1970‟de varil fiyatı 11,36 dolar olan petrolün; 1974 yılında varil fiyatı 57,59 dolara kadar çıkmıĢtır. Petrol fiyatlarındaki artıĢlar o dönemlerde artan enflasyona da neden olmuĢtur (Pala, 1996, s. 98).

Ġkinci petrol krizi 1979-1980 yıllarında Ġran Devrimi ile baĢlamıĢtır. Ġran‟ın petrol ihracatında kesinti yapması piyasalarda kıtlık beklentilerine, fiyatların artmasına neden olmuĢtur. OPEC‟in petrol fiyatını kolayca artırabilmesinin nedeni petrol fiyatı talep esnekliğinin, petrol fiyatının kısa dönemde inelastik olmasından kaynaklanmaktadır. Ġran ġahı'nın devrilmesi, ABD ve Ġran arasındaki rehineler krizi, 1980‟lerdeki Ġran-Irak savaĢı petrol fiyatının yükselmesine neden olan siyasi nedenlerdir (Ġpek, 2008, s. 15).

1981 yılında petrol fiyatları tekrar azalmaya baĢlamıĢ ve 1986 yılında baĢlayan petrol fiyatlarındaki azalıĢ 1974-78 yılları petrol fiyatı düzeyine kadar inmiĢtir. ABD, Meksika, SSCB‟de çıkan petroller, OPEC üyesi olmayan ülkelerin petrol arzını artırmıĢtır. Böylelikle OPEC‟in fiyatlara müdahale etme imkânı azalmıĢtır. 1990 yılında Körfez SavaĢının yaĢanmasıyla petrol fiyatları önemli ölçüde artmıĢ ve geçici petrol

19

Ģoku yaĢanmıĢtır. Ancak OPEC üyesi olan ülkelerin üretim kapasitesini artırması, oluĢan üretim açığını kapatarak, arz güvenliğini sağlamıĢtır ve petrol fiyatlarının tekrar düĢmesine yardımcı olmuĢtur (ġahinoğu, 2008, s. 43). 1997-1998 yılları arasında yaĢanan Asya finansal krizinin etkisiyle petrol fiyatlarında oldukça düĢüĢ yaĢanmıĢtır. YaĢanan fiyat düĢüĢlerinin olumsuz etkisiyle OECD petrol piyasasına müdahale etmek zorunda kalmıĢ ve 1999 yılına gelindiğinde bu müdahalenin etkileri görülmeye baĢlanmıĢtır (Kaplan & Çelik, 2017, s. 33).

2000‟li yıllara gelindiğinde ise fiyatlarda dalgalanmaların olduğu görülmektedir. ABD‟nin Irak‟a müdahale etmesi ile birlikte 2003 yılında petrol fiyatlarında ani yükselmeler olmuĢ, 2005- 2008 küresel krizle beraber daha büyük bir petrol Ģoku yaĢanmıĢtır (Azazi, 2015, s. 42). Bunlara ilaveten Çin ve Hindistan‟daki ekonomik yükselmeler petrol talebini artırmıĢ ve fiyatların yükselmesine neden olmuĢtur. 2011 yılında yaĢan Arap Baharının etkisi ile meydana gelen siyasi belirsizlikler, talep artıĢları ile beraber Orta Doğu'da petrol üreticisi olan ülkelerde yaĢanan karıĢıklar, 2009 yılında yaĢanan krizden itibaren düzelen petrol fiyatlarını tekrar yükseltmiĢtir (Dede, Türkiye'de Petrol Fiyatları ve Ekonomik Büyüme, 2012, s. 25).

2012 yılının sonralarına doğru krizin etkisinin geçmeye baĢlaması ve petrol üretici ülkelerin de üretimlerini arttırmasıyla petrol fiyatlarında bir düĢüĢ meydana gelmiĢtir. 2015 yılına gelindiğinde petrol fiyatları yarı yarıya düĢmüĢtür. Kuzey Amerika'da üretim artıĢı, doların değer kazanması, küresel petrol talebinde yavaĢlama ve OPEC' ten üretim kısmama kararları, Ġran ile P5+1 ülkeleri (ABD, Çin, Rusya, Fransa, Ġngiltere ve Almanya) ile yapılan anlaĢma petrol fiyatlarının düĢmesinde etkili olan faktörlerdir. 2016 yılında OPEC üyeleri ve Rusya öncülüğünde yapılan üretim kesintisi anlaĢması petrol fiyatlarının dalgalanmasında etkilidir (Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı, Mayıs-2018, s. 17).

Tükenebilir kaynak olan petrolün çıkarıldığı ülkelerde karıĢıklıkların çıkması, petrol arz güvenliğini tehlikeye atmaktadır. SanayileĢmenin artması ile birlikte geliĢmiĢ ve geliĢmekte olan ülkeler için petrol, her zaman talep duyulan bir enerji kaynağı olmuĢtur. Dolayısıyla petrol fiyatlarını oluĢturan faktörlerin spekülasyonlara açık olması, petrol piyasasını etkileyen aktörlerin kullanabileceği bir silah olup petrol

20

fiyatlarındaki dalgalanmalar ülkeler arasında önemli bir güç göstergesidir. Ekonomideki sektörlerin petrole olan bağımlılığından dolayı fiyat dalgalanmaları her ekonomiyi yakından ilgilendirmektedir.