1.2. ĐSLAM ÖNCESĐ ĐRAN’DA DĐN
1.2.1. Pers Mitraizmi
MÖ. II. Yüzyıl-MS. III. Yüzyıl’da hüküm süren Partlar (Eşkaniler) (Bkz. Harita4) aslında inanç olarak Zervanist idiler. Zervan (Zurvan) zaman Tanrısı olarak kabul ediliyordu ve Ahuramazda181 ile Ehrimen’in182 yaratıcısı olduğuna inanılıyordu. Bu devirde bir çeşit üçleme mevcuttur ve bu üçlemeye Zervan, Ahuramazda ve Mitra (Mihr) dâhil olmaktadır. Ehrimen ise bu üçlemenin karşısında yer alırdı. Mitra ayrıca kurtarıcı olarak görülürdü. Boğa kurban etmek Mitraizm inancında önemli bir yere sahipti.183
Mitra dininin geçmişinin MÖ. XIV. yüzyıla kadar geri gittiği söylenir. Mitraizm’in ilk izlerine Mezopotamya ve Anadolu’daki çok Tanrılı dinlerde rastlamak mümkündür. Güneş, ay, yıldız, gök, yer, okyanus vb. temsilen Tanrılar atfetmek ve onlara tapınmak bu bölgelerdeki halkların belirgin özelliklerindendi. Anadolu’da çok Tanrılı bir dine sahip olan Hititlerde (yaklaşık MÖ. 1850-700) de Sin, Şamar ve Đştar, ay, güneş ve yıldız Tanrıları olarak Hitit panteonunda yer almaktaydı. Mitra adının o dönemlerde Hint-Avrupa asıllı mitanni Tanrıları arasında yer aldığı görülür.184 Mitraizm I. yüzyıldan itibaren savaşlar neticesinde Roma’ya girmiş, II. ve III. yüzyıllarda birçok Romalı bu dinin mensupları arasına katılmıştır. Đmparator Comodus bile Mitra dinine girmişti. Julien (Julien l’Apostat) onun resmi din olarak Hıristiyanlık’ta yer almasına çalıştı, fakat bu konuda başarılı olmadı.
180 Gülmuhammet, “Elam”, s. 19-20. (G. George Cameron, Đran der Sepidedem-e Tarih, çev. Hasan Anuşe, Đlmi ve Ferhengi Yayınları, Tahran 1986’dan naklen.)
181 Đslam kaynaklarında genellikle “Yezdan” olarak ifade edilir. Bkz. Ebu’l-Feth Muhammed b. Abdilkerim b. Ebi Bekr Ahmed (548/1153) Şehristani, el-Milel ve’n-Nihal, tah. Muhammed Kilani, Mısır 1976, I, 232-233 vd.; Bağdadi, Abdulkahir b. Tahir b. Muhammed (429/1037), el- Fark beyne’l-Fırak, tah. Muhammed Zahid b. el-Hasan el-Kevseri, Mektebu Neşri's-Sakafeti'l- Đslamiyye, Mısır 1948, s. 172, 177, 200.
182 Zerdüşt, Gatha’da “Angra Mainyu” olarak ifade eder. Bkz. Đbrahim Purdavud, Gatha Kohenterin Bahş-ı Avesta, Đntişarat-ı Asatir, Đkinci Baskı, Tahran 2006.
183 Tümer-Küçük, Dinler Tarihi, s. 111-112; Razi, Din ve Ferheng-i Đrani, s. 148-149 vd., 185. 184 Razi, Din ve Ferheng-i Đrani, s. 85.
Romalı askerler ve halk arasında çok sevilen bir din olarak tanınmış ve Constantin zamanına kadar Hıristiyanlık için çok büyük bir rakip olmuştur. Kısa zamanda bütün Roma imparatorluğuna çok sayıda Mitra tapınağı kurulmuştu. Kilise, Mitraizm’in Hristiyan dünyasındaki hızlı yayılışı ve Hristiyanlıkla benzer öğretilerinin bulunmasından son derece rahatsız olmuş ve bu din ile zorlu bir mücadeleye girişmiştir. V. yüzyılın başındada Mitraizm’le olan müdacelesinde başarılı olmuştur. Ancak Mitraizmin etkisi tamamen ortadan kalkmamıştır. Günümüzde bile Hristiyanlık üzerindeki etkisini militan kilise idealinde görmek mümkündür.185
Romalılar zamanında Chalden’in toprağı Mitraistlerin kutsal toprağıydı. Mitra’nın Babil’de bir tapınağı vardı, soyunun I. Darius‘tan geldiği söylenen Antiochus Commagene (MÖ. 69-34) ona Nemrud dağında bir heykel dikmişti. Babil’den gelen ve Mitra dininde önemli bir yeri olan Müneccim toplulukları ise toprak aristokrasisinin bulunduğu Kapadokya’da silik bir şekilde yaşıyorlardı. O bölgedeki ailelerde Mithradate isminin sık sık kullanıması bunu gösterir. Mitraistler özellikle kayalık ve su kaynağı bulunan yerlerde tapınaklarını inşa ediyorlardı. O dönemde Đran’da Mitrakan adıyla eski bir bayramdan bahsedilir ve bu bayram daha sonraki yüzyıllarda Đranlılar için bahar bayramına Mihrican’a dönüşmüştür. 186
Mitraizm’in, Anadolu ve Mezopotamya’dan mı Đran’a geldiği, yoksa Đran’dan mı Batı’ya yayıldığı konusu açık değildir. Bu konuda farklı görüşler vardır. Bazı araştırmacılara göre Mitra dini aslında Đran’dan Batı’ya doğru yayılmıştır. Bu görüşe göre Mitra dini, Zerdüşt dininin II. yüzyılda Roma dünyasına yayılmış biçimidir.187 Wach’a göre Mitra dini, Zerdüştlük’le olan etkileşimiyle Anadolu’ya geçtikten sonra
185 Ebu’l-Meali, Muhammed Đbnu’l-Huseyn el-Alevi, Tarih-i Kamil-i Edyân, tash. Haşim Razî, Đntişarat-ı Ferahani, Tahran 1342/1963, s. 17; Huart, Clément-Louis Delaporte, L’iran Antique Élam et Perse La Civilisation Iranienne, Paris 1952, s. 331; Challaye, Félicien, Dinler Tarihi, Varlık Yayınları, Đstanbul 1960, s. 106-107; Taraporewala, Irach J. S., The Religion of Zarathustra, Chronicle Pres, Bombay 1965, 154 vd.; Toynbee, Arnold J., Hristiyanlık ve Dünya Dinleri, çev. Mehmet Aydın, Din Bilimleri Yayınları, Konya 2000, s. 95, 102; Sarıkçıoğlu, Ekrem, Başlangıçtan Günümüze Dinler Tarihi, Fakülte Kitabevi, Dördüncü Baskı, Isparta 2002, s. 49.
186 Huart, L’iran Antique Élam, s. 332, 333; Gnoli, Gherardo, “Mithra”, ER, ed. Mircea Eliade, Onuncu Baskı, New York 1987, IX, 579.
187 Gnoli, “Mithra”, ER, IX, 581; Berdzenişvili, Nikoloz-Simon Canaşia, Gürcüstan Tarihi (Başlangıcından 19. Yüzyıla Kadar), çev. Hayri Hayrioğlu, Sorun Yayınları, Đstanbul 1997, s. 81-82; Đkbal, Muhammed, Đslam Felsefesine Bir Katkı, (Đran’da Metafizik Đlimlerin Tekâmülü), çev. Cevdet Nazlı, Đnsan Yayınları, Đstanbul 1995, s. 20.
Yunan kültürüyle bezenmiş ve bu da Đran’da Zerdüşt inancının daha da ön plana çıkmasına ve yayılmasına yardımcı olmuştur.188
Đran’da Zerdüşt’ten çok önce ateş ve güneşe tapma inancı vardı. Mitra Đranlıların en eski kavimlerinden olan Aryai Tanrılarından biriydi. Aryai kavimlerin dinleri de tabiat kuvvetlerine ve gökyüzü varlıklarına tapma esası üzerineydi. Ay veya güneş en fazla tapınılan varlıklar arasındaydı ve güneş Tanrısı daha çok itibar görüyordu. Zerdüştlük’teki ateş ve ışık (aydınlık) kültleri, eski dinlerin bazı unsurlarının tesirinin hala devam ettiğini göstermektedir. Buradan anlaşılmaktadır ki Mitraizm en azından Zerdüşt’ten önce (MÖ. 600) Đran coğrafyasında vardı ve bir din olarak kendine yer edinmişti. Mitra, eski Đran’ın tabiat Tanrıları arasında daha çok ziraatçi halkın Tanrısı olarak bilinirdi. Roma’da olduğu gibi Đran’da da askeri ve asiller sınıfı ona daha çok saygı göstermiş, böylece Đran Tanrılarının hâkim siması haline gelmiştir. Perslerin iktidarında Anadolu’nun doğusuna yönelen savaşçılar beraberlerinde bu güneş Tanrısının kültünü de getirdiler. Perslerden II. Xerkes, Anahita mabedi yanında binaların üzerinde bu dini sembolize etmişti. Persleri bu inanışa cezbeden öğretiler, bilhassa ahlak anlayışı, din mensupları arasında yarattığı dostluk ve kardeşlik ilkeleriydi. Mitra kültü, bir kurtuluş doktrini yaratmak amacındaydı ve bu nedenle Mitra’ya Tanrılarla insanlar arasında bir aracı olarak bakılıyordu. Ahameniş kralları onun adına yemin ederlerdi. Đran aristokrasisi ve savaşçıları genellikle onun şerefine teomorfik isimler almaktaydılar. Onun bayramı Mitrakan şatafatlı halk ayinlerine sahne olurdu. Hükümetler meşru otoritelerinin teminatı olarak gördüklerinden Mitra’ya ve Mitraizm’e karşı özel bir itibar gösteriyorlardı.189
Mitraizm öğretisi, güneşteki Tanrı olarak kabul edilen Mehr’e ve ateş, güneş, ay rüzgâr, tufan, yeşillik, bahar, gökyüzü, dağ, orman, gece yıldızlar vb. tabiat kuvvetlerine tapmak, sihirle ve büyü ile uğraşmak gibi ilkeler içerir. Mitraizm’in çekiciliği işte bu tabiat varlıklarına Tanrısal vurgusu ve büyüden ileri gelmektedir. Tabiat kuvvetlerine tapma, dünyada iş başında olan kötü ve iyi ruhlara inanmanın
188 Wach, Din Sosyolojisi, s. 171.
189 Ebu’l-Meali, Tarih-i Kamil-i Edyân, s. 17, 366-367; Aştiyani, Zertuşt Mazdayasna ve Hukumet, s. 37; Huart, L’iran Antique Élam, s. 331; Wach, Din Sosyolojisi, s. 318; Gnoli, “Mithra”, ER, IX, 579; Sarıkçıoğlu, Dinler Tarihi, s. 49.
gereğidir. Mehr güneşte ikamet ettiğine inanılan bir Tanrıdır ama güneşin kendisi değildir. Bu yüzden Mitra dinine Đslam kaynaklarında Mehrperestlik de denilmiştir. Mitraizm’de asalet Mecusi ruhanilerine ve Mehrperestlik’e bağlı ruhanilere aitti. Dini işleri yerine getirmede oldukça fazla güçleri vardı. Mecusi ruhanileri dini tekellerinde bulundurdukları için istedikleri gibi açıklayıp yorumlayabiliyorlardı.190
Şeriati’ye göre, halk onların faziletine ve doğruluğuna inanmadığı halde belki de sihrin ve büyünün etkileyici gizemi altında mecburen onları taklit ediyor ve onlara tabi oluyordu. Mitraizm’in gücü ve etkisinin en önemli nedenlerinden biri sihir ve büyüdür. Çünkü o dönemde sihir ve büyü özellikle kötü ruhların şerrinden kurtulmak ve iyi ruhları cezbetmek için yapılan bir uygulamaydı. Tanrıya kurban sunma geleneği de bunu destekleyici mahiyetteydi ve din adamlarının en büyük geçim kaynaklarından biriydi. Babalar, akrabalar, kabile veya memleket başkanları, hamisi oldukları grup için Mitra’ya kurbanlar sunarlardı. Boğa kurbanı daha yaygındı. Rivayete göre Mitra bir boğayı önce ram etmiş sonra da kurban etmiştir. Bütün canlı varlıklar bu boğanın kanından doğmadır.191
Mistik bir din hüviyetinde olan Mitraizm’e giriş dini bir törenle olurdu. Bu sayede mutluluk elde edilir, ölmezden önce ölmezliğe erişilirdi. Vaftiz, bal ile arınma okunmuş ekmek, su ve şarapla birlikte kurban eti yemek gibi takdis törenleri de vardı. Yaratıcı olan mitra yüce Tanrı ile insanlar arasında bir aracı, ruhların kurtarıcısıdır. Dayanılmaz bir ateş kılığına girerek bütün dünyayı yakıp kavuracak, sonra da Zerdüştlük’ün mehdisi Saoşyant gibi ölüleri diriltecektir. Đnsanın özü Tanrının bir parçası sayılırdı ve gizemli bir ibadet uygulamasıyla öz Tanrıyla birleşebilirdi. Mitraizm mensuplarının özle ilgili düşünceleri, vücuda işkence yaparak özün hava kütlesinden geçip ateş kesilmesi ve Tanrıya yönelmesi anlayışları Đran tasavvufunun bazı kollarınca ileri sürülen görüşlere benzemektedir. 192
190 Şeriati, Ali, Dinler Tarihi, çev. Erdoğan Vatansever, Seçkin Kitaplar Yayıncılık, Đstanbul trz., s. 381; Nasr, Seyyid Hüseyin, Tabiat Düzeni ve Din, çev. Latif Boyacı, Đnsan Yayınları, Đsatnbul 2002, s. 62.
191 Şeriati, Dinler Tarihi, s. 382; Wach, Din Sosyolojisi, s. 98. (H. S. Nyberg, Die Religionen des Alten Iran, Leipzig 1938, s. 60’dan naklen.); Sezen, Yumni, Antropolojiden Psikanalize Kurban ve Din, Đz Yayıncılık, Đstanbul 2004, s. 28.
192 Challaye, Dinler Tarihi, s. 106-107; Taraporewala, The Religion of Zarathustra, s. 154 vd.; Cilacı, Osman, Genel Hatlarıyla Dinler Tarihi, Mimoza Yayınları, Konya 1994, s. 60. Đkbal, Đslam Felsefesine Bir Katkı, s. 20.
Zerdüşt’ün ölümünden sonra Mitra, Anahita gibi eski ilahlar yeniden ortaya çıkmışlardı. Hatta Zerdüşt’ün Gatha’sı tahrif edilmiş ve onun bu ilahlara tapmayı emrettiğini bildiren bir şekle sokulmuştu. Bilhasa Mitra son derece seviliyordu. Bu yüzden yukarıda da ifade edildiği gibi Mitra dini Đran ve Babil sınırını aşarak Yunanistan ve nihayet Roma’ya girmişti.193
Mitraizm sadece Anadolu, Mezopotamya ve Đran ile sınırlı kalmamış ve Kafkaslara doğru da yayılma eğilimi göstermiştir. Persler, Gürcü oymaklarını boyunduruk altına aldıktan sonra Mitra kültünü Doğu Gürcistan’a sokmuşlardır. Zira bunun için uygun zemin de vardı. Çünkü Gürcü güneş Tanrı kültüyle Mitra kültü çok benzerlik gösteriyordu. Sasani Hanedanlığı yıllarında da Mazdeizm Gürcistan’a sokulmaya çalışılmış, bunda kısmen de olsa başarıya ulaşılmıştır.194 Mitraizm’in izlerine Hindistan’da da raslanır. Đran’daki Mitraizm ile Hindistan’daki Mitraizm arasında benzerlikler vardır. Hindastan’da ilah olarak Mitra ismi geçerken, Đran’da Mehr, Mitraizm dininin ilahı olarak kabul edilmektedir. Gerek Hindistan’da gerekse Đran’da Mehr (Mitra) büyük Tanrı olarak görülmekte, diğer bütün Tanrılar ondan daha aşağı derecede sayılmaktadır.195