1.2. ĐSLAM ÖNCESĐ ĐRAN’DA DĐN
1.2.4. Mazdekizm
I. Kubad b. I. Firuz (488-531) yıllarında şahlık yapmıştır. Mazdekizm’in kurucusu olan Bamdad oğlu Mazdek de I. Kubad devrinde ortaya çıkmıştır. Mazdek, Zerdüştlük ve Mani dinlerini ve özellikle toplumsal meseleler konusunda Eflatun düşüncesini öğrenmiştir. Hükümdar Kubad’ın bile bu mezhebe girdiği rivayet edilir, ancak soylular ve Mubedlerin iktidar üzerindeki güçlü nüfuzu yüzünden Kubad tahttan indirilerek hapsedilmiş, yerine kardeşi Camasb şah yapılmıştır. I. Kubad’ın oğlu Hüsrev Anuşirvan zamanında Mazdekizm’in öğretisini Mazdek ile tartışmak üzere Zerdüşti ve Hristiyan din adamlarının katıldığı bir toplantı yapılmış, Mazdek’in bu tartışmada yenilmesi üzerine toplantıya katılanlar tarafından ölüme mahkûm edilmiş ve cezası hemen uygulanmıştır. Daha sonra Mazdek’in taraftarlarından yüzbin kişinin de öldürüldüğü ve mezhebinin yasaklandığı nakledilmektedir.345 Mazdekizm hareketinin ortaya çıkmasındaki başlıca etkenin, Zerdüşt cemaatinin Đran’da toplumsal şartlara karşı protestosu olduğu söylenmekte ve bu nedenle Mazdekizm insanlık tarihinde ortaya çıkan ilk ihtilalci mezhep olarak nitelenmektedir.346
1.2.4.1. Mazdekizm’in Öğretisi
Mazdekizm’in de öğretisinin başlıca konusunu Zerdüştlük ve Maniheizm’de olduğu gibi iki asıl yani nur ve zulmet arasındaki ilişki oluşturuyordu.347 Mazdek’in
344 Bağdadi, Mezhepler Arasındaki Farklar, s. 98.
345 Handmir, Gıyaseddin b. Hemmami’d-Dini’l-Huseyni (942/1535), Tarihu Habibi’s-Siyer, Kitapfuruşi Hayyam, Üçüncü Baskı, Tahran 1983, I, 239; Meşkur, Tarih-i Đran-ı Zemin, s. 92- 93, 94.
346 Wach, Din Sosyolojisi, s. 238; Şapolyo, Enver Behnan (1900-1972), Mezhepler ve Tarikatlar Tarihi, Elif Kitabevi, Üçüncü Baskı, Đstanbul 2006, s. 437.
takipçileri ruhun ebedi olduğu inancındadırlar. Ruh tenasüh yolu ile mükemmelleştikten sonra cehennem azabından uzak kalabilirdi.348 Kâinat âlemi dört, yedi ve on iki kuvvetle yönetilmektedir. Buna âlem-i ulvi denir. Bir de âlem-i sufli vardır. Mubd ve Herbed dörtlere; Karvan, Pişkar ve Salar yedilere; Hanende, Dühende, Sitanende, Pürende, Kuşende ve Zanende on iki kuvvete dâhildir. Herhangi bir insanda bu kuvvetlerin hepsi toplanırsa o kişi ulvi âleme yükselir ve rabbani olur. Bu mertebeye ulaşanlar halkı fenalıklardan, haksızlıktan, eşitsizlikten ve düşmanlıktan korur.349
Mazdek öğretisini kurarken Eflatun’un Devlet kitabından da yararlandı. Mazdek’in öğretisinin temeli toplumsal reformdu. Đnsanlar arasında servet dağılımında eşitlik gibi nazariyeleri vardı. Malın mülkün fertler arasında eşit şekilde bölünmesi ve yine soylular tarafından kullanılan kadınların erkekler arasında taksim edilmesini savunuyordu. Çünkü ona göre mal ve nimet aslında tüm halka aitti. Mazdek bu öğretisini yayarken bazı insanları Zerdüştlük’ten döndürmeye muvaffak olmuştu. Mazdek bu iştirakçi öğretisini muhtemelen Berhemiyye ve Sabiiyye’den almıştır.350 Taberi Mazdek inancını şöyle açıklamaktadır:
Tanrı yeryüzündeki bütün malları, insanların eşit bir şekilde bölüşmeleri için yaratmıştır, fakat insanlar birbirlerine zulmederek bu servetleri aralarında bölmemişlerdir. Onlar, yeryüzündeki malları zenginlerin elinden alarak fakirlerin arasında böleceklerini serveti çok olan kimselerin malını elinden alarak yoksullara vereceklerini söylüyorlardı. Elinde fazla mal, servet, kadın ve ticaret eşyası bulunan kimse, bu mal, kadın ve eşyalara başkalarından daha müstahak değildir, derlerdi. Sefiller Mazdek’in bu fikir ve inanışını kabul ettiler, bunu fırsat bilerek ona ve arkadaşlarına yardımda bulundular, fikirlerini yaydılar.351
Mazdek öğretisi mal ve servet paylaşımındaki bu uygulamalarıyla bugünkü Komünistlik veya Bolşevikliğe benzetilmektedir.352 Noldeke, Mazdek’in öğretisinin Komünizm’den farkının öğretinin din rengine bürünmesi olduğunu söylemektedir.
348 Musazade, Şia Mezhebi Đçinde Hulul ve Tenasüh, s. 17. 349 Şapolyo, Mezhepler ve Tarikatlar Tarihi, s. 439.
350 Ebu’l-Meali, Tarih-i Kamil-i Edyân, s. 17, 404 vd; Meşkur, Tarih-i Đran-ı Zemin, s. 92-93, 94; Şapolyo, Mezhepler ve Tarikatlar Tarihi, s. 437-438.
351 Taberi, Tarih, II, 92-93.
Bunun dışında Mazdek’in ruhani olan diğer öğretileri de vardır. O, kanaati, zahitliği telkin etmiş, hayvan eti yemeği ve hayvan kesmeyi yasaklamıştır.353
Christensen Mazdekizm’i, onunla aynı teolojik prensiplere sahip olan Maniheizm’in reforme edilmiş hali gibi tanımlamaktadır. Toplumsal eşitsizliğin ortadan kaldırılması onun da amacıdır. Eşitliği temin edebilmek için de zenginden alıp fakire vermek gerekmiştir. Alt toplumsal sınıflarda oldukça yayılmış ve resmi koruma altında olduğu zamanlarda iyi bir şekilde teşkilatlanmış olsa da din adamlarının entrikaları nedeniyle siyasi himayesini kaybetmiştir.354 Mazdekizm, Sasani Hanedanlığı yıllarında Gürcistan’a da sokulmaya çalışılmış, bunda kısmen de olsa başarıya ulaşılmıştır.355
1.2.4.2. Mazdekizm’in Etkileri
Mazdekizm, Mazdek’in öldürülmesinden sonra hemen son bulmamış, Abbasiler’de Harun Reşid zamanında Azerbaycan taraflarına sirayet etmiş, X. asra kadar Türk illerinde hayatiyetini devam ettirmiştir. Buralarda bu mezhebe tabi olanlara Zındık veya Zanadıka denilmiştir. Oğuzlar Müslüman olduktan sonra bu bölgelerde varlığını yitirmiştir. Hicaz bölgesinde de Mekke halkının bir kısmının Mazdekizm’i kabul ettiği anlaşılmaktadır. Mesela şair Đmriu’l-Kays ve oğlunun Mazdek inancını yaymak amacıyla isyan başlattıkları ve her ikisinin de yakalanarak öldürüldüğü rivayet edilmektedir. Đslamiyet geldiği yıllarda ve Abbasiler zamanında gizli olarak devam eden Mazdek inancı hicretin ilk yıllarında özellikle Đran’da Sürhilik, Zanadıka, Hurremdiniyye/Muhammera gibi aşırı fikirleri olan mezheplerin ortaya çıkmasında etkili olmuştur.356 Bunlardan bazıları araştırmamızın ikinci bölümünde incelenecektir.
353 Ahmed Emin, Fecru’l-Đslam, s.109-112.
354 Christensen, Đran der Zaman-i Sasaniyan, s. 360-363. 355 Berdzenişvili, Gürcüstan Tarihi, s. 81-82.
ĐKĐNCĐ BÖLÜM
ĐRAN KÜLTÜRÜNÜN ŞĐA’YA ETKĐSĐ