Dr. Ayşe Göksu KAYA ÖZSAN
goksu.kaya@turkpatent.gov.tr Sınai Mülkiyet Uzmanı
Türk Patent ve Marka Kurumu Patent Dairesi Başkanlığı
MAKALE
GİRİŞ
Patent, sahibine üçüncü şahısların bir buluşu izinsiz olarak ticari amaçla kullanmasını engelleme hakkını veren yasal bir unvandır. Bu unvan teknik niteliğe sahip buluşlara verilebilmektedir. Buluşların ortaya çıkmasındaki en önemli faaliyet grubu Ar-Ge faaliyetleridir. Birçok işletme, bünyelerinde kurdukları Ar-Ge bölümleri ile ken-dilerine rekabetçi ortamda farklılaşmanın kapısını açmakta, elde ettikleri çıktıları patent ile koruyarak yatırımlarını güvence altına almaktadır.
PATENTLENEBİLİRLİK
Bir buluşun patent ile korunabilmesi için yeni, buluş basamağına haiz ve sanayiye uygulanabilir olması ge-rekmektedir. Başvuru tarihinden önce dünyanın herhangi bir yerinde, yazılı veya sözlü tanıtım yoluyla ortaya konulmuş veya toplumun erişebileceği herhangi bir biçimde açıklanmış olmayan, diğer bir ifadeyle tekniğin bilinen durumunda yer almayan buluşlar yeni olarak kabul edilir. Yenilik mutlak bir kavramdır ve tespiti nispeten kolaydır. Aynı zamanda buluş sahipleri için de aşılması kolay bir unsur olduğu söylenebilir. Buluş basamağı değerlendirmesinde ise, teknik alanda uzman kişi için tekniğin bilinen durumu dikkate alındığında buluşun aşikâr olup olmamasına bakılır. Bu değerlendirme için genellikle problem-çözüm yaklaşımından faydalanılır ve buluş ile probleme getirilen çözümün kolaylıkla bulunabilir olup olmamasına göre karar verilir. Ancak buluşla;
bir teknik önyargının üstesinden gelinmiş, teknik bir probleme uzun süredir ihtiyaç duyulan çözüm getirilmiş, sinerjik etki gibi beklenmedik bir teknik etki görülmüş olması gibi durumlarda buluş basamağı içermekten söz edilebilir. Bu da patent korumasına sahip buluşların teknik alanda belirgin bir fark yaratan çalışmalar olduğunun göstergesidir. Tarım dâhil sanayinin herhangi bir dalında üretilebilir veya kullanılabilir nitelikteki buluşların ise sanayiye uygulanabilir olduğu kabul edilir. Sadece bu üç koşulu (yenilik, buluş basamağı ve sanayiye uygulanabilirlik) bir arada sağlayan buluş niteliğine sahip teknik geliştirmelere patent verilebilir.
PATENTİN SAĞLADIĞI HAKLAR
Patent sahibinin, izinsiz olarak yapılması hâlinde bazı fiillerin önlenmesini talep etme hakkı vardır. Bu fiiller temel olarak patent konusu ürünün, usulün veya usul ile doğrudan doğruya elde edilen ürünün satılması, kullanılması, üretilmesi, ithal edilmesi veya kişisel ihtiyaçtan başka herhangi bir nedenle elde bulundurulmasıdır.
Ancak, patent ile sağlanan haklar sınırsız değildir. Örneğin sınai veya ticari bir amaç taşımayan, özel maksatla sınırlı kalan fiiller ile çeşitli deneme amaçlı fiiller patentin sağladığı hakkın kapsamı dışındadır. Bu nedenledir ki patent koruması, kamu ile patent sahibi arasında yapılan bir sözleşme gibi düşünülmektedir. Patent sahibi buluşunu, ilgili olduğu teknik alanda uzman bir kişi tarafından buluşun uygulanabilmesini sağlayacak şekilde yeterince açık ve tam olarak açıklamak zorundadır. Başkaları tarafından uygulanabilecek nitelikte açıklanan buluş, kamunun patent sahibine sağlanan haklara karşılık elde ettiği faydadır.
ARGE Dergisi 21
AR-GE ÇALIŞMALARINDA PATENT
Patent sisteminin temel işlevlerinden biri, teknik bilginin yayılmasıdır. Patent literatürü o kadar fazla bilgiye sahiptir ki, patentlerde yer alan bilginin büyük bir çoğunluğuna başka hiç bir kaynakta rastlanmamaktadır.
Bununla birlikte patentler, buluşun hayata geçirilmesi için gerekli tüm bilgilere sahipken, makaleler ve diğer kaynaklar bilimsel katkıya odaklanırlar. Patentler, rakip firmaların geliştirdikleri yeni ürünlerden ücretsiz bir şekilde haberdar olmayı da sağlar. Birçok bilim insanı ve mühendis, yeni bir projeye başlamadan önce yaptığı araştırmaya patent literatürünü dâhil etmemektedir. Örneğin, uçak tekerleklerinin zemine dokunurken yüksek hız nedeniyle aşırı aşınması (veya hatta patlaması) problemine çözüm arayan buluşçular, tekerleğin rüzgârda patinaj yapmasını sağlayan lastiklerin yanına konmuş küçük cepleri tam 71 yıl sonra yeniden icat etmişlerdir (Şekil 1). Çözülmek istenen problem, çoktan çözülmüş olabilir ve hatta çözümünü kullanmak ücretsiz bile olabilir (patent hakkı elde edilememiş bir başvuru olması, patent süresinin dolması, patentin sadece başka bir ülkede tescil edilmiş olması, patent hakkından vazgeçilmiş olması gibi nedenlerle).
PATENTİN AR-GE’NİN GELİŞİMİNE ETKİSİ
Mühendislik, sağlık ve bilim gibi alanlarda gelişmeler için teknolojik inovasyon temel belirleyicidir. Firmaların inovatif geliştirmeye para aktarmaya devam etmeleri için, bu süreç zarfında oluşacak harcamalarla baş edebilecekleri ve ileride kar elde edecekleri beklentisine sahip olmaları gerekmektedir. Bununla birlikte fir-malar, ürettikleri ürünleri piyasaya arz ettiklerinde bir süre haksız rekabetten korunacaklarının güvencesini isterler. Firmalar, Ar-Ge’ye yatırımlarını sonuçta bir buluş elde etme ümidiyle yaparlar. Yaptıkları bu yatırım bir ürüne dönüşüp insanlar tarafından kullanıldığı zaman yeni yatırımlar için maddi kaynaklar elde etmiş olurlar. İşte bu çarkın güvenli bir şekilde çalışabilmesi için fikri mülkiyet hakları ve teknik buluşlar özelinde patentler önem arz etmektedir (Şekil 2). Patentler, Ar-Ge’ye yapılan yatırımın bir dönüşü olacağının garan-tisini yatırımcılara sağlamaktadır. Böylece hem daha iyi ürünlerin yapılması ve daha iyi üretim yöntemleri-nin kullanılması için inovasyon teşvik edilmiş, hem de yeni yenilikçi şirketlerin büyük yerleşik şirketlerle reka-bet edebilmeleri sağlanmış olur. Rekareka-betçi bir ekonominin sürdürülmesi ise, yeni buluşların ayrıntılarından haberdar olan diğer mühendislerin ve bilim insanlarının buluşların iyileştirilmesine katkıda bulunmasını, kamunun daha iyi ürünlere kavuşmasını ve rekabetçi fiyatlar ile kamunun en iyi ürünlere en makul fiyatlar ile ulaşmasını sağlar.
Şekil 1- GB2365393A ve US1833019A sayılı patent başvuru yayınlarının karşılaştırması
ARGE Dergisi 15 PATENT VE AR-GE’NİN KÜRESELLİĞİ
Patentler sadece tescil edildikleri ülkelerde veya bölgelerde koruma sağlar. Ancak bu durum yapılan buluşların etkisinin bölgesel olacağı şeklinde değerlendirilmemelidir. Dünyada 2000 yılından beri yapılan patent başvurularındaki yerleşik olmayan başvuru sahiplerinin sayısı son 20 yılda yaklaşık iki katına çıkmıştır. Bu veriden, firmaların patent korumasından yerleşik olmadıkları bölgelerde de her geçen gün daha fazla faydalandığı ve aynı zamanda buluşların evrensel bir koruma sisteminin ürünü olduğu anlaşılmaktadır. Yapılan her bir buluş ile Ar-Ge çalışmasının ödülü tüm dünyada alınabilmekte, mühendisler ve bilim insanları dünyanın birçok yerindeki güncel patent bilgisine ve böylece en son teknolojik gelişmelere ulaşabilmekte ve inovasyon tüm dünyanın kolektif çalışması olarak ilerlemektedir. Bununla birlikte tüm dünya, bilgi ve iletişim teknolo-jileri ve biyoteknoloji gibi yeni teknolojilerde tekniğin bilinen durumundan en geç 18 ay sonra haberdar olmakta, hızlı ve stratejik hamlelerin yapılmasına olanak sağlanmaktadır.
SONUÇ
Firmaların hayatta kalabilmesini sağlayan en önemli unsurlardan biri yeni ürün tasarımı ve geliştirmesidir. Ar-Ge çalışmaları yapmayan firmalar, pazardaki yerlerini koruyabilmek için ihtiyaçları olan yeni ürünleri diğer fir-malardan temin etmek yoluna gidebilirler. Lisans alma, fikri mülkiyet haklarını satın alma, stratejik ortaklıklar gibi çözümler olabilse de bu çözümler firmaların bağımsız aktivitelerini engelleyebilmektedir. Ayrıca, firmaların Ar-Ge yatırımları için kaynak ayırabilmeleri de ancak yaptıkları yatırımın geri döneceği beklentisiyle olur.
Fikri mülkiyet hakları ve özellikle patentler, hem buluşçulara güven ortamı sağlayan hem de teknik gelişime destek vererek kamuya fayda sağlayan haklardır. Büyük bir bilgi hazinesi olan patent yayınları, yapılan teknik geliştirmelerin ve bu gelişmelerin uygulama yöntemlerinin yer aldığı açık kaynaklardır. Ar-Ge’ye gönül veren herkes, Patentscope (Dünya Fikri Mülkiyet Teşkilatı, WIPO) ve Espacenet (Avrupa Patent Ofisi, EPO) gibi uluslararası patent veritabanlarından teknik problemlerin çözümüne ücretsiz bir şekilde ulaşabilir ve kıymetli emeklerini hala çözülmemiş teknik problemlerin çözümünde kullanarak tüm toplumlara fayda sağlayabilir.
Şekil 3- Dünyada yapılan patent başvurularındaki yerleşik olmayan başvuru sahiplerinin sayısı
ARGE Dergisi 23