I. BÖLÜM
2.6 TEK PARTİLİ DÖNEM
2.6.3 Çok Partili Hayata Geçiş Denemeleri
Meclisteki muhalefet, 8 Kasım’da yapılan göçmenlerin yerleştirilmesi hakkında açılan gensorunun görüşülmesi sırasında ortaya çıkmıştır. 9 Kasım günü İsmet Paşa Hükümeti meclisten güven oyu almayı başarmış, ancak aynı gün siyasal planda önemli gelişmeler görülmeye başlamıştır. 196
9 Kasım 1925’te Refet Paşa, Adnan ve Rauf Beyler Halk Fırkasından istifa etmişlerdir. M. Kemal’in tek adam olmasından endişelenen bu muhalif grup, ayrıca O’nun gelecekte yapmayı düşündüğü önemli siyasal, sosyal ve toplumsal değişikliklere de tavır almaktadırlar. Bu hareket bir bakıma ilk meclisteki ikinci grubun yeni dönemde ve yeni koşullar altında filizlenmesi olarak yorumlanmaktadır. 197
Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası 17 Kasım 1924’te kurulur. Kazım Karabekir, Ali Fuat Cebesoy, Cafer Tayyar bu oluşumun içindedirler. M. Kemal yeni fırkanın kurulmasına, “Bırakınız karşımıza çıksınlar, memleket işlerini münakaşa edelim. Bizim meclisimizde de iki parti olmalı, hükümeti denetleme sistemi kurulmalı ve medeni ülkelerin parlamentolarına benzemeliyiz” diyerek tepki vermiştir. 198
Cumhuriyet ve Liberalizmi temel ilke olarak benimseyen fırkaya 29 milletvekili katılmıştır. Programının 6. maddesinde dinsel inançlara saygılı olunacağı belirtilmiştir. Programa göre devletin ekonomiye müdahalesi amaç değil bir araçtır. 199
Ankara 1975, s.34.
195 Koçak, Cemil; "Siyasal Tarih 1923-1950", Çağdaş Türkiye 1908-1980, Cem Yayınevi, Ankara 1995,
s.97.
196 Velidedeoğlu, Hıfzı Veldet; Atatürk'ün Söylev ve Demeçleri, Çağdaş Yayınlar, 22. Basım, İstanbul
1993, s.321.
197
Koçak, a.g.e., s.98.
198
Tekin, Firuzan Hüsrev; Türkiye’de Siyasi Partiler ve Siyasi Düşüncenin Gelişimi, Elif Yayınları, İstanbul 1965, s.70.
Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası, tam bir muhalefet gibi davranmıştır. Cumhurbaşkanının aynı zamanda parti başkanı olmasına, fesih ve veto gibi önemli yetkilerinin olmasına karşı çıkmıştır. Takrir-i Sükun Kanunu’nun çıkarılmasına sert eleştirilerde bulunarak Kanunun çıkmasına engel olmak istemiş, ancak başarılı olamamıştır. 200
Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın bu aktif muhalefetinin bir sonucu olarak İsmet İnönü Hükümeti istifa etmiş, yerine Fethi Bey Başkanlığında yeni bir hükümet kurulmuştur. 201 Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası döneminde Boşalan 13 mebusluk için yapılan ara seçimde fırka başarılı olamamış, sadece İstanbul Belediye Meclisinde 27 kişilik bir blok oluşturmuştur. 202
13 Şubat 1925’de halifeliğin geri getirilmesini ve bağımsız bir Kürt devletinin kurulmasını isteyen Şeyh Sait Ayaklanması patlamıştır. Bu olaydan sonra göreve gelen İsmet Paşa Hükümeti, irticayı körüklediği gerekçesi ile Takrir-i Sükun Kanunu’na dayanarak, Fırkayı 5 Haziran 1925 tarihinde kapatmıştır. 203
Şeyh Sait Ayaklanması tek parti yönetiminin kurulması sürecinde önemli bir dönüm noktasıdır. Ayaklanmadan sonra Türkiye’de yeni başlayan çok partili hayat daha doğum anında sona ermiştir. Bundan sonra siyasal muhalefet hükümetin sert baskısı altında yaşamak zorunda kalmıştır.
16 Haziran 1926’da M. Kemal’e suikast ihbarı alınmış, suikastta görevli olanlar suç aletleri ile yakalanmışlardır. Suikastı hazırlayanlar Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın ileri gelenleridir. İstiklal Mahkemelerinde suçları sabit görülenler idama mahkum edilmişlerdir. Suikast davası ve İstiklal Mahkemeleri kanalıyla Mecliste Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’ndan artakalan milletvekili grubu ile meclis içinde ve dışında toparlanmaya çalışan eski İttihatçı siyasal kadrolar tasfiye etmişlerdir. 204
Bu olaylardan sonra devrimlerin yerleştirilmesi çabaları başlamış; giyim kuşam alışkanlıkları değiştirilmiş, şapka devrimi yapılmıştır. Batıyla bütünleşme yolunda takvim
200 Turgut, Nükhet; Türkiye'de Siyasal Muhalefet Olgusu ve Anlayışı Türk Siyasal Hayatının Gelişimi,
Beta Basın Yayın Dağıtım, İstanbul 1986, s.438.
201
Sencer, Türkiye’de Siyasi..., s.133.
202
Tunaya; Tarık Zafer; Türkiye'de Siyasi Partiler, Sulhi Garan Matbaası, İstanbul 1952, s.607.
203
Sencer, Türkiye’de Siyasi..., s.134.
ve saat değişikliğine gidilmiştir. Ulusçuluk yönünde harf devrimi yapılarak yeni alfabe kabul edilmiş, Türk Dil Kurumu ve Türk Tarih Kurumu kurulmuştur. Laikliğin yerleştirilmesi yönünde 1928 yılında Anayasadan “Türk Devletinin Dini İslam’dır” ibaresi çıkarılmıştır. Ayrıca meclis yeminleri laikleştirilmiştir. 205
Tüm bu çabalar sürerken 1929 dünya ekonomik bunalımı ortaya çıkmıştır. Ekonomik alanda devletin süregelen etkinlik ve kısıtlamaları daha da artmıştır. Bu durum hoşnutsuzluk yaratmış ve bu hoşnutsuzluk; ideolojik planda modernleşme ve laikleşme hareketlerine karşı çıkmak şeklinde politik muhalefete yol açmıştır.
2.6.3.2 Serbest Cumhuriyet Fırkası
1929 Dünya Ekonomik Bunalımı Türkiye’yi de etkilemeye başlamıştır. Öte yandan CHP halkla bütünleşememektedir. Atatürk, muhalif ancak kendisine bağlı ve devrim ilkelerini tehdit etmeyen bir partinin siyasal yaşamda yer almasını istemektedir. Fethi Beyle, Yalova’da yaptığı görüşmeden sonra Serbest Cumhuriyet Fırkası’nı kurdurtmuştur.206
Bu ikinci muhalefet hareketi de Cumhuriyet Halk Fırkası’nın tabanından gelmektedir ve hareketin kaynağı orduya dayanmaktadır. 207 Serbest Cumhuriyet Fırkası, Halk Fırkası ve hükümetten destek görmüştür. M. Kemal Paşanın amacı Fırkanın bir iktidar seçeneği haline gelmesi değil, mevcut hükümete siyasal bakımdan yumuşak bir rakip olmasıdır. 208
Cumhuriyetçilik, Milliyetçilik ve Laiklik ilkelerine bağlılık belirtildikten sonra, bu ilkelerin ulusal yapıda sonsuzluğa eriştirilmesi Fırkanın amacı olarak saptanmıştır. Son tek dereceli seçim sisteminin gerçekleştirileceği ve kadınlara da siyasal hakların tanınacağı belirtilmiştir. Serbest Fırka ekonomik alanda, liberal bir parti kimliği alırken, Cumhuriyet Halk Fırkası “Devletçilik” olarak adlandırılan yeni bir anlayışı benimsediğini ve uygulamaya geçeceğini ilan etmektedir.209
205
Kongar, Emre; İmparatorluktan Günümüze Türkiye'nin Toplumsal Yapısı, Cilt I, 5. Basım, Remzi Kitabevi, İstanbul 1985, s.124-126.
206 Aybars, Ergun; “Türkiye'de Demokrasi ve Fikir Kaynağı”, Türkiye'de Demokrasi ve Demokrasi Kültürünün Gelişmesi, Türk Demokrasi Vakfı, İzmir 1990, s.43.
207
Turhan, a.g.e., s.132.
208
Koçak, a.g.e., 107.
Serbest Cumhuriyet Fırkası halk kitleleri arasında büyük çoğunlukta yandaş bulmuştur. Adeta kendiliğinden her yerde Fırkanın teşkilatı kurulmuştur. Bu parti tabanının bir özelliği de; kadınların partiye gösterdikleri ilgi ve parti çalışmalarına katılmalarıdır. 210 Partinin geniş halk yığınlarını desteğini almasında “Ülkedeki gayri memnun kitlelerin bir inanç eksenine bağlı olmaksızın yalnızca yönetime muhalif olduğu için bu partiyi desteklemelerinin” önemli rolü olmuştur. 211
Kuruluşundan kısa bir süre sonra iki fırka arasında tartışmalar başlamış, bu tartışmalar geniş halk yığınlarına da yansımıştır. Zamanla Atatürk bu fırkadan desteğini çekerek, Cumhuriyet Halk Fırkası ile olan özel bağlarını ve halen bu fırkanın genel başkanı olduğunu vurgulamıştır. Fırkanın yaşaması için mutlaka M. Kemal ile çatışmak zorunda kalması fırka yöneticilerini tedirgin etmiş; Fethi Bey, 17 Kasım’da Dahiliye Vekaletine yazdığı dilekçede fırkayı feshettiğini açıklamıştır. Fırkanın kapanmasından sonra 23 Aralık’ta Menemen olayı çıkmıştır. Kimileri bu gericilik olayının Serbest Cumhuriyet Fırkası ile ilişkili olduğunu öne sürerek, Fırkanın kapanmasının yerinde bir karar olduğunu belirtmişlerdir. 212
Bazı yazarlarsa SCF’nin çok hızlı bir şekilde gelişmiş olduğu, bu nedenle en başta gerici unsurların, bunun yanında parti yöneticilerinin amaçlarından daha başka amaçlar taşıyanların da parti içine sızdığı, partinin yaşayamamasının temel nedeninin bu durumdan kaynaklandığı belirtilmektedir. 213
SCF denemesinden sonra Atatürk Devrimlerinin kurumsallaşması yönünde birçok adım atılmış; modern Cumhuriyetin esasına ve çıkarlarına uygun siyasal eğitimin sağlanması için halk evleri kurulmuştur. Milletvekilleri eleştirilere tahammül edebilmeyi öğrensin diye meclise bir çok bağımsız milletvekili sokulmuştur. Bu başarısız deney aynı zamanda 1930 yıllarında sınıfsal gelişmelerin henüz bir siyasal partiyi destekleyecek düzeye gelmediğini göstermiştir. Yani ülke henüz çok partili hayata hazır değildir. 214
210 Yetkin, Serbest Fırka Olayı, s.109. 211
Koçak, a.g.e., s.107.
212
Koçak, a.g.e., s.108
213
Sencer, Türkiye’de Siyasi..., s.151-152.