Parasalcı Yaklaşım

Kayıt dışı ekonominin büyüklüğünü tahmin etmek için para piyasasındaki hareketlenmeler takip edilmektedir. Piyasadaki para talebinin arttığını gösteren dolaşımdaki paranın toplam mevduata oranının artması gibi emareler kayıt dışı ekonominin genişlemiş olabileceğini göstermektedir. Kayıt dışı ekonominin büyüklüğünün tahmin edilmeye çalışıldığı bu yaklaşım kendi içerisinde işlem hacmi yaklaşımı, ekonometrik yaklaşım ve emisyon (sabit oran) hacmi yaklaşımı olmak üzere üçe ayrılmaktadır150_.

Parasalcı yaklaşım metodu; ekonomide geçmiş bir zaman baz alınır. Baz alınan bu zamanda kayıt dışı ekonomi sıfır kabul edilir. Piyasada toplam para miktarında görülen artış ile kıyaslanabilecek başka bir ekonometrik endeks seçilir. Hesaplamalar sonucunda para miktarındaki artış diğer endeksteki artıştan daha fazla olması durumunda kayıt dışı ekonominin genişlemiş olduğu kabul edilmektedir151_.

3.1.2.3.1. İşlem Hacmi Yaklaşımı

İşlem hacmi yaklaşımı Fisher’in miktar teorisi eşitliği kullanılarak kayıt dışı ekonomik büyüklük tahmin edilmeye çalışılmaktadır. Teori, işlem hacminde meydana gelen değişimin milli gelirdeki değişime oranlamasıyla kayıt dışı ekonomik büyüklüğü açıklamaya çalışır. Fisher’in miktar teorisinin emisyon hacmi teorisinden avantajı, emisyon hacmi yaklaşımında dikkate alınan peşin paranın yanında senet ve çek gibi ödeme araçlarının da dikkate alınmasıyla açıklanabilir. Paranın dolaşım hızının hem kayıtlı ekonomide hem de kayıt dışı ekonomide aynı kabul edilmesi ve işlem hacminin miktarının hesaplanmasındaki zorluklar yaklaşımın eksikleri olarak kabul edilmektedir152_.

       150 _{Temel ve Yazıcı, a.g.e. s. 32.}

151 _{Namık Kemal Uyanık, Bir Bölüm Finansal İşlemler ve Vergilendirilmeleri, Türkiye Bankalar}

Birliği Yayınları Yayın No: 226, İstanbul, 2001, s. 318.

Tablo-10 Türkiye’de Kayıt Dışı Ekonominin Boyutlarını Ölçmeye Yönelik Yapılan

Çalışmalar153

ARAŞTIRMACILAR _{TAHMİN YÖNTEMLERİ YILI} TAHMİNİ BÜYÜKLÜK

(GSMH’NİN %’Sİ)

ALTUĞ Vergi Yaklaşımı 1992 35,0

DERDİYOK Ekonometrik Yaklaşımı 1984 27,3

Vergi Yaklaşımı 1991 40,4

ILGIN

Emisyon Hacmi Yaklaşımı 1998 82,5

Emisyon Hacmi Yaklaşımı 1993 56,9

Ekometrik Yaklaşımı 1992 48,8

ÖZSOYLU GSMH Yaklaşımı 1990 7,50

İşlem Hacmi Yaklaşımı 11,5

KASNAKOĞLU Ekonometrik Yaklaşımı 1990 7,8

TEMEL Vergi Yaklaşımı 1991 16,4

Ekonometrik Yaklaşımı 7,9

YAMAK Ekonometrik Yaklaşımı 1994 10,0

AKTÜRK Ekonometrik Yaklaşımı 2002 16,2

MALİYE BAKANLIĞI

Input-Output Yöntemi

(Girdi-Çıktı Yöntemi) 1998-2004 26-37

SCHNEIDER, F.

SAVAŞAN, F. Model Yöntemi 1999-2005 31-35

ARDOR, H.N. Nakit Para Talebi Yöntemi 1975-2006 21,16 - 68,44

Türkiye’de 1990-2002 yılları arasında yapılan kayıt dışı ekonomi tahminleri, kullanılan yöntemlerden dolayı oldukça farklılık göstermektedir. Yapılan araştırmalarda en yüksek oran emisyon hacmi yaklaşımında görülürken en düşük oran GSMH yaklaşımında görülmektedir. 1990 ile 2000 yılları arasındaki tahminler kayıt dışı ekonomin dalgalı olduğunu sürekli artış ya da azalışın olmadığını göstermektedir.

Edward Fiege tarafından geliştirilmiş olan bu yöntem; resmi GSMH ile zaman içerisindeki işlem hacmi arasında sabit bir ilişki olduğu varsayımına dayanmaktadır. Irving Fisher'in miktar eşitliği teorisinden hareketle oluşturulan bu yöntemde, işlem hacmindeki değişimin milli gelirdeki değişime oranlamasıyla kayıt dışı ekonomi tahmin edilmeye çalışılmaktadır. Diğer bir deyişle, ülkedeki para miktarı hem kayıtlı hem de kayıt dışı ekonomideki toplam para miktarına eşittir154_.

153 _{Bekir Sami Oğuztürk ve Ertuğrul Kutay Ünal, “Türkiye’de Kayıt Dışı Ekonominin Boyutları”,}

Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2017, Cilt: 3, Sayı: 28, 325-336, s. 330.

154 _{Gaye Dinler Arslanoğlu, Kayıt Dışı İstihdam: Gaziantep Örneği, Gaziantep Üniversitesi, Sosyal}

3.1.2.3.2. Ekonometrik Yaklaşım

Ekonometrik yaklaşım, tedavüldeki para talebinin gelir üzerinden alınan vergilere olan duyarlılığının ölçülmesi sonucu illegal amaçlar için kullanılan para miktarını tahmin etmede kullanılan bir yöntemdir155_.

Kayıt dışı ekonomideki işlemlerin yalnızca nakit parayla yapıldığı ve kayıtlı ekonomi ile kayıt dışı ekonomideki paranın dolaşım hızının aynı olduğu varsayımı diğer parasalcı yaklaşımlarda olduğu gibi ekonometrik yaklaşımda da mevcuttur. Nakit paranın, geniş anlamda paraya oranının, kamu personel harcamalarının toplam kamu harcamalarına oranı, kişi başına düşen reel gelir, mevduat faiz oranı, ortalama vergi oranı ve enflasyon oranına bağlı olduğu bu yöntemde, nakit para talebi bir regresyon analizi ile tahmin edilmeye çalışılmaktadır. İkinci aşamada ise vergi değişkeni sıfır alınarak verginin olmadığı durum ortaya çıkarılıp ikinci nakit para talebi tahmin edilmeye çalışılmaktadır. Birinci ve ikinci para talebi tahminleri arasındaki fark kayıt dışı ekonomik faaliyetlerin nakit para talebinin miktarını açıklamaktadır. Son olarak kayıt dışı nakit para talep düzeyi kullanılıp paranın dolaşım hızından da faydalanılarak kayıt dışı ekonomik büyüklük hesaplanmaya çalışılmaktadır156_.

Kayıt dışı ekonomik verilerin doğru tahmin edilmesi, hükümetlerin ekonomiyle ilgili alacağı kararlar açısından oldukça önem arz etmektedir. Yapılan tahminler gerçeğe ne kadar yakınsa alınacak kararların ve politikaların doğru sonuçlar vermesi de o kadar kolaylaşacaktır. Kayıt dışı ekonomiyi doğru hesaplama sadece mücadele açısından değil uygulanacak para ve maliye politikaları açısından da oldukça önemlidir157_.

Kayıt ekonominin hesaplanmasında kullanılan dolaylı yöntemler bazı ekonomik göstergelerdeki (gayri safi yurt içi hasıla, nakit oran vb) farklılaşmalardan yola çıkarak tahmin edilmeye çalışılmaktadır. Öte taraftan sadece ekonometrik yöntem kayıt dışı ekonomiyi etkileyen faktörleri göz önünde bulundurmuş fakat bunu da tek bir faktörle sınırlandırmıştır. Halbuki kayıt dışı ekonomi birden fazla faktörden etkilenmektedir. Sıradan bir regresyon modelinde kayıt dışı ekonomi bağımlı değişken, kayıt dışılığa neden olan faktörler bağımsız değişken olarak ele alındığı

       155 _{Sugözü, 2010, a.g.e., s. 41}

156 _{DPT, “Vergi Özel İhtisas Komisyon Raporu”, 9. Kalkınma Planı (2007–2013), Ankara, 2006, s. 41.} 157 _{Sugözü, 2010, a.g.e., ss. 41-42.}

zaman, bağımsız değişkenlerin katsayılarının tahmin edilmesi kayıt dışı ekonominin de bilinmeyen bir değişken olması nedeniyle mümkün olamamaktadır158_.

3.1.2.3.3. Emisyon Hacmi/Sabit Oran Yaklaşımı

İşlem hacmi yaklaşımında, kayıt dışı ekonominin belirlenmesi için nakit para hareketleri izlenilmektedir. Kayıt dışı ekonomik faaliyetlerin peşin parayla yapıldığı varsayılmakta bu yüzden çek ve senet gibi diğer ödeme araçları yaklaşıma dahil edilmemektedir. Modelde kayıt dışılığın olmadığı bir dönem baz alınır, bu durumda emisyon hacminin mevduata olan oranı sabit kabul edilmektedir. Bu oranın artması paraya olan talebin arttığı ve kayıt dışı ekonominin de arttığını göstermektedir. Yaklaşımın modele dahil etmediği peşin para dışındaki ödeme araçları ve kayıtlı ekonomi ile kayıt dışı ekonomideki paranın dolaşım hızının aynı olması çıkan sonuçlarda güvensizlik ve eksikliğe yol açmaktadır. Çünkü kayıt dışı ekonomide para dışındaki ödeme araçları yaygın olup kayıt dışı ekonomideki paranın dolaşım hızı daha yüksektir159_.