Doğrudan Ölçme Yöntemleri

Kayıt dışı ekonomiyi tahminde kullanılan doğrudan yöntemin en büyük avantajı, belli bir dönemde kayıt dışı ekonomi hakkında ayrıntılı veri toplamanın mümkün olabilmesidir. Ayrıca iyi hazırlanmış anketler kayıt dışı ekonominin yapısı hakkında da bilgi verebilmektedir133_.

Gelir elde etmiş kişiler ile araştırma yapılarak kayıt dışı ekonomi doğrudan ölçülebilir. Bu yöntemi; anket yapan kuruluşlar, bankalar, vergi idaresi ve istatistik kuruluşları kullanabilmektedir. Bu yöntemde gelir elde etmiş kişilere belli bir dönemde ne kadar gelir elde ettikleri, elde ettikleri gelirin ne kadarını kayıta da yansıttıkları sorulur. Araştırma veya anket sonucu elde edilmiş bilgiler kendi arasında tasnif edilerek kayıt dışı ekonomik verilere ulaşılmaya çalışılmaktadır134_.

Doğrudan yaklaşımın ikinci yöntemi ise sosyal güvenlik kurumlarının ve vergi dairelerinin yaptığı incelemelere dayanmaktadır. Vergi daireleri, elde edilmiş kazançlarla ilgili yapılan beyanlar ile denetim sonucu elde edilmiş verileri karşılaştırarak kayıt dışı ekonomiyi tahmin etmeye çalışmaktadır. Fakat senelik yapılan vergi denetimleri, vergi kaçakçılığının tamamını belirlemekte yetersiz kalmaktadır135_.

Yapılan anket çalışmalarından elde edilen verilerin gerçeğe yakın sonuçlar vermesi için, ankete katılacak kişi ve kuruluşların anketin güvenilirliğini sağlayacak sayıda ve rastgele belirlenmesi gerekmektedir. Ayrıca ankete katılacakların isim ve adres gibi kişisel bilgilere de yer verilmemesi gerekmektedir. Ancak kayıt dışı ekonomik faaliyetlerin bir kısmının yasa dışı olduğu düşünüldüğünde ankete katılan

       133 _{Toptaş, a.g.e., s. 36.}

134 _{Yusuf Kıldiş, “Kayıt Dışı Ekonominin Ulusal-Uluslararası Boyutu ve Çözüm Önerileri‟, Dokuz Eylül}

Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2000, Cilt: 2, Sayı: 2, 1-10, ss. 6-7.

135 _{Hakan Çetintaş ve Hasan Vergil, “Türkiye'de Kayıt Dışı Ekonominin Tahmini”, Doğuş Üniversitesi}

kişi ve kuruluşların gerçek bilgileri saklama eğiliminde olduğu bu da anket sonuçlarının güvenilirliğini zayıflatmaktadır136_.

3.1.1.1. Anket

Daha çok bağımsız kuruluşlarca hazırlanan anketlerde, katılımcılara sorulan sorulara verilen cevapların derlenmesiyle kayıt dışı ekonomik büyüklük tahmin edilmeye çalışılmaktadır. Anket; yapılan ticari faaliyetin kayıtlı olup olmadığı, işlemlerin kanuni belgelere yansıtılıp yansıtılmadığı veya ne kadarının kanuni belgelere yansıtıldığı gibi sorulardan oluşmaktadır. Anket yöntemi kayıt dışı ekonominin boyutunu tespit etmekten ziyade ekonominin yapısını inceleme konusunda daha fazla fayda sağladığı için istatistik kurumları tarafından tercih edilmektedir. Kayıt dışı ekonomik büyüklüğün tahmini için; işyeri anketleri, hane halkı anketleri, vergi anketleri ve zaman kullanım anketleri gibi farklı anket çeşitleri kullanılmaktadır. İşyeri anketleri; kayıt dışı ekonomik faaliyette bulunan üreticiler ile üretilen mal veya hizmeti satın alan alıcıların iş yerlerinde yapılır. Hane halkı anketleri; kayıt dışı ekonomide bazen alıcı bazen de üretici olarak yer alan hane halkıyla hazırlanmaktadır. Vergi anketleri; vergi dışında tutulan kazancın tespiti için vergi kaçağının olduğu işyerlerini vergiyi haneleri belirlemek için kullanılmaktadır. Zaman kullanım anketleri ise saklı ve açık ekonomik faaliyetlerde bulunan kişilerin bu faaliyetleri gerçekleştirirken harcadıkları zaman ve parasal karşılıkların tespit edilmesine yönelik anketler olarak tanımlanabilir137_.

Anket yönteminde mikro düzeyde yapılan bu ölçümlerde elde edilen bilgilerden genelleme yapılarak kayıt dışı ekonomik faaliyetlerin büyüklükleri tahmin edilmeye çalışılır. Belirli bir zaman diliminde ele alınan kayıt dışı ekonomi hacminin belirlenmeye çalışıldığı anket yöntemi önemli rol oynamaktadır138_.

Yapılan anketlerde, mükelleflere kayıt dışı faaliyet içerisinde de yer alıp almadılar veya faaliyetlerinin ne kadarlık kısmı kayıt dışında tutuluyor diye sorular sorulup kayıt dışılığın hesaplanabilmesi için datalar toplanılır. Toplanan bu datalar gerçeği yansıtması için sorulacak soruların özenle hazırlanması gerekir. Ayrıca anket sonuçlarının güvenilir olması için ankete katılacak kişi veya kuruluşların rastgele seçilmesi, yeterli sayıda olması ve ankete katılanların kişisel bilgilerinin ankette yer almaması gerekmektedir. Kayıt dışı ekonominin büyük bir kısmının       

136 _{Adil Temel vd., “Kayıt Dışı Ekonomi Tanımı, Tespit Yöntemleri ve Türkiye Ekonomisindeki}

Büyüklüğü‟, Yaklaşım Dergisi, 1994, Cilt: 9, Sayı: 104, 10-33, s. 16.

137 _{Kankılıç, a.g.e., s. 1.} 138 _{Özsoylu, 1996, a.g.e., s. 29.}

yasalara aykırı olduğu düşünüldüğünde ankete katılacak kişilerin verecekleri bilgilerin gerçeği yansıtmayacağı bu yüzden anket yöntemiyle elde edilecek bilgilerin güvenilir olmadığı kabul edilmektedir139_.

3.1.1.2. Vergi İncelemeleri

Vergi incelemeleri sonucu mükelleflerin kısmen veya tamamen beyan etmediği kazançların tespit edilmesiyle kayıt dışı ekonomik büyüklük tahmin edilmeye çalışılır. Vergi inceleme yetkisini elinde bulunduran idarenin görevlendirdiği kişi veya kişiler yaptıkları inceleme sonucunda ortaya çıkarılan matrah farkları ile kayıt dışı istihdamdan yola çıkarak kayıt dışı ekonominin boyutları tespit edilmeye çalışılmaktadır. Modern vergi sistemlerinde mükellefler vergiye tabi kazançlarını idareye kendileri beyan etmektedirler. Beyan usulünün bir sonucu olarak mükellefler kazancının bir kısmını ya da tamamını bilerek ya da bilmeyerek idareye eksik bildirimde bulunmaktadırlar. Vergi incelemesine konu olan bu bildirimlerden hareketle beyanlardaki eksiklikler saptanıp oluşan matrah farkları tespit edilir. Böylece bulunan matrah farkları baz alınarak kayıt dışı ekonomik büyüklük tahmin edilmeye çalışılmaktadır. Fakat bu yöntemle kayıt dışı ekonomi değil de ekonominin vergilendirilmemiş kısmı saptanmaktadır. Yaklaşımın temel eleştirisi kayıt dışı ekonomik büyüklüğün değil de vergilendirilmemiş ekonomik büyüklüğün tahmin edilmesi olarak karşımıza çıkmaktadır. Nitekim bazı ekonomik faaliyetlerin vergi dışında tutulmasına karşın GSMH içerisinde gösterilmesi kayıt dışı ekonominin vergilendirilmemiş ekonomiden daha kapsamlı olduğunu göstermektedir. Vergi Usul Kanunu’nda yer alan 127 ile 152. maddelerinde görülen inceleme, yoklama, bilgi toplama ve arama kurumları ile hedeflenen, mükelleflerin beyan etmiş oldukları ile fiili olarak elde edilmiş olan kazançlar arasında bulunan farkları minimuma indirgemektedir140_.