Osmanlı Devleti’nde Tımar (Dirlik) Sisteminin, Yerleşik Konut Edinimine

Tımar sistemi Osmanlı devletinde toprak rejiminin esas şeklini teşkil eder. Dirlik veya tımar sistemi, devletin mirî arazisinden, yani, devlete ait arazilerin işletilmesi ve gerçekleşecek yıllık gelirinin tümü veya bir kısmının devlete karşı verilen hizmetlere karşılık devletin kendi memurlarına (yeniçeri veya sipahiler) verilmesine denir.50

Bu sistem, Osmanlı İmparatorluğunun devletin harcamalarının karşılanması ve finans politikaları açısından ve refahın oluşması açısından mantıklı bir sistem olarak gözükmektedir. Devletin savaşlarda başarı elde etmiş komutan ve askerlerinin, kendisine vermiş olduğu hizmetler karşılığı araziler tahsis eder, tahsis edilen bu araziler tımar sahibinin özel mülkü olmadığı gibi, kendisine verilen araziyi aynı şekilde köylülere işletmek üzere vermek zorundadır. Tımar sahibi, köylüye veya diğer adı ile reaya vermiş olduğu toprakları işleten köylülerden devlet adına toplanacak vergilerden yükümlü olurdu.

Tımar Sisteminin işleyişi ile ilgili olarak, Osmanlı İmparatorluğu’nun çok özgül bir toprak rejimi ve ekonomik sistemi olduğu görülmektedir. Mirî toprak sisteminde devlet toprakların sahibidir. Reaya bu toprakları zorunlu olarak işlemek üzere sürekli ve irsi bir kiracı gibi kullanır” ifadesini kullanmaktadır. Osmanlı Hukukunda miri arazi denen arazi, ilk defa Kanuni Sultan Süleyman zamanında kanunlaştırılmıştır, denebilir.51

Osmanlı ordusu; yeniçeriler ve diğer maaşlı askerler ile tımarlı sipahiler ve eyalet askerlerinden meydana gelmektedir. Eyalet askeri diye tabir edilen askeri güç; esas olarak tımarlı sipahiler ile onların bakmakla yükümlü olduğu cebelü askerleri ve diğer eyalet askerlerinden oluşmaktadır. Eyalet askerlerinin sürekli kaldıkları belirli bir

50 _{ŞAHİN, Harun, ; Osmanlı Tımar Sisteminin Menşei Meselesi, Uluslararası Avrasya Sosyal Bilimler Dergisi,}

2013, http://www.ijoess.com/makaleler/997858339_58-74%20harun%20%c5%9fahin.pdf

51 _{CİN, Halil, Osmanlı Toprak Hukukunda Miri Arazînin Hukukî Rejimi ve Bu Arazinin, TMK. Karşısındaki}

39

kışlaları yoktur. Osmanlı toprak rejiminin eyalet ordularının masraflarını karşılamak ve ülkenin ordusunun iaşesini (beslenmesini) sağlamak gibi bir rolü vardır.

Tımar sistemi ile Osmanlı Devleti kendi askerlerinin, barınma ve beslenmesini aynen iktâ sisteminde olduğu gibi çözmeye çalışmıştır.52 Selçuklu Devleti ve Osmanlı Devleti askerlerin konut ihtiyacını direk olarak değil dolaylı bir şekilde arazi tahsisi ile konut edinimine katkı sunmuştur. Osmanlı devletinde Tımar sistemi benzeri çiftlik ve çifthane sistemi de uygulanmıştır. Ayrıca, Osmanlı Devleti, coğrafi durumu gereği, şehirlerin yol ve köprülerin bakım ve tamirini, tüccarın mal ve can güvenliğini sağlamak için Derbent Teşkilatı kurmuştur.

Osmanlı toprak rejimi olarak tımar sistemi, kooperatifçiliğin ilkeleri, faydaları ve erdemleri bakımından Avrupa’da kooperatifçiliğin başlamasından çok daha önceleri var olan üretim kooperatifçiliği benzeri bir uygulamadır.

Osmanlı toplumsal yapısı ve buna bağlı olarak ortaya çıkan, gelişen sosyal ve ekonomik kurum olarak Osmanlı toprak rejimi, Avrupa’da 1800’lerde başlayan ve dünyaya örnek teşkil eden ilk ve modern kooperatifçilik hareketlerinin birçok özelliğini taşımaktadır. Osmanlı toprak rejimi, kooperatifçiliğin birçok ilke, erdem ve amacını içinde barındırmaktadır. Dolayısıyla, Avrupa’da XIX. yüzyılda başlayan modern kooperatifçilik düşüncesi ve uygulamaları, bu yüzyıldan çok daha önce, Osmanlı Devleti’nde “mirî toprak rejimi” olarak tarımsal üretimde ortaya çıkmıştır. Bu sistem, devletin düzeninin bozulduğu ve kaldırıldığı döneme kadar gelişerek varlığını sürdürmüştür.

Tımar sistemi ile Fransız önder kooperatifçilerinden olan Blanc’ın kurduğu kooperatif sistemi (toplumsal atölyeler) arasında benzerlikler vardır. Bu benzerlikler; rekabet, hakkın korunması, dayanışma konuları ile benzeşmektedir. Tımar sistemi, kazancın dağıtımı ve devletin maddi desteği konusunda ise Blanc’ın sisteminden farklıdır.

52 _{ACUN, Fatma, Klasik Dönem Eyalet ve İdare Tarzı Olarak Tımar Sistemi ve Uygulaması, Hacettepe}

40

Avrupa’da ilk kooperatifçilik hareketleri, Almanya’da, Fransa ve İngiltere’den farklı olarak esnaf kredi ve çiftçi kredi kooperatifi şeklinde ortaya çıkmıştır.53 _Fransa’da

ise üretim kooperatifi olarak, bir tarafta arazi kullanım kooperatifi olarak, diğer tarafta esnaf üretim kooperatifi olarak temayüz etmiştir. Fransa’da da, esnaf birlikleri, mesleki birliktelik ve dayanışma temelinde bir araya gelmişlerdir. Bunun en tipik örneğini, Godin’in uygulamalarında görmek mümkündür. Godin, ilk olarak “Familistere de Guise” adı altında, dökme kazan imalatı kooperatifi kurmuştur. Hatta örnek oluşturması bakımından, vefatından sonra çalışanlarının işyeri sahibi olacağı bir kazan fabrikası kurmuştur. Ahi ve lonca teşkilatı meslek örgütü olmakla beraber, üretim yönüyle Fransız esnaf üretim kooperatiflerine benzerken, üretim ve kredi yönüyle de Nimes okulu (Gide) ve Fransız kooperatifçi Buchez’in görüşlerine benzer özelliklere sahiptir. Elbette bu benzerliklerin yanında farklılıklar da söz konusudur.

Kısaca, Selçuklu ve Osmanlı Devleti döneminde, İktâ Sistemi, Ahilik Kurumu Timar Sistemi ve Loncalar direk konut ihtiyacının karşılanmasına yönelik olmasa da, dolaylı yönden, askerlerin, esnafın ve zanaatkârların, konut veya barınma ihtiyacını sağlamada bir konut edinim yöntemi olmuştur. Veya konut edinim politikaları, diğer tüm ihtiyaçlar ile birlikte İktâ, Ahilik ve Tımar sistemi içerisinde uygulanan bir bölüm olmuştur. Burada konut finansmanı olarak, arazinin tahsisi, Ortak Sandığın geliri ve tımar sahibinin halktan toplamış olduğu vergiler, konut finansmanının dolaylı sermayesi olarak tanımlanabilir. Bu kurumların oluşturduğu yapı ve kayıt sistemi (belge düzenleme açısından) düzenli bir örgütleme olarak da ifade edilebilir.

1.4.2.6. Cumhuriyet Dönemi Konut Finansmanı Yöntemi Tarihsel