Bir ülke veya sahanın tarihi coğrafyasını ortaya koymak izin olanla ilgili bir çok belge ve kaynağa ulaĢmak, bunların içindeki belgelerden coğrafyaya ait olanları ayıklamak ve ortaya çıkanları coğrafyanın prensiplerine uygun bir Ģekilde değerlendirmek gerekir (Elibüyük, 1990; 11- 42).
Ġlçe merkezinin kuruluĢ yeri hakkında kesin bilgi ve verilere rastlanmamıĢtır. KuruluĢ alanının seçiminde geçmiĢten bu güne yol güzergahı olması, ulaĢıma elveriĢli olması birinci etkeni olarak gösterilebilir. Doğu ve batıya uzanan ticaret yollarının kesiĢtiği, aynı zamanda asırlarca kervanların kullandığı yol güzergahı üzerinde kurulan yerleĢme, geçmiĢten beri ulaĢım açısından önem arz eder. Önemli bir ticaret yolu olan tarihi ipek yolu üzerinde yer alan Osmancık, ulaĢım fonksiyonu nedeni ile yerleĢim bölgesi olarak geliĢtiğini söyleyebiliriz.
Osmancık‟ın tarihi geliĢimini 5 bölümden incelemek mümkündür. Tarihi geliĢim aĢamaları belirlenirken nüfus artıĢı, Ģehrin geliĢimi, belediye teĢkilatının kuruluĢu, ilçe statüsü kazanması, faaliyete geçen resmi kuruluĢlar ile ticarethaneler gibi faktörler etkili olmuĢtur.
4.1.1. Ġlk KuruluĢ ve 1860 Yılına Kadar Olan GeliĢme Dönemi
Osmancık halkı daha önceden Kızılırmak‟ın kuzey kenarında ve tabii bir kayalık üzerinde yer alan Kandiber Kalesi içinde yaĢıyorlardı. Bu kalenin yapılıĢ tarihi tam
66
olarak bilinmemekle beraber kalenin yapım tarihi ile ilgili türlü görüĢler ileri sürülmüĢtür. Ġlk kurulduğu zamanlarda Avrupa-Asya ulaĢım damarının önemli bir geçidini oluĢturmaktaymıĢ. Bazılarınca kalenin yapılıĢ tarihi Hititliler‟e kadar indirilse de bazı rivayetlere göre de Bizansı hırpalayan Emevi akınları sırasında yapılmıĢ olmalıdır. Ancak bu düĢünceler kesinliğe kavuĢmamıĢtır (Foto 14-15) ( Ġlter, F. 1988 ; 536).
Kale değiĢik dönemlerde birkaç kez onarılmıĢ, özelliğini yitirmiĢtir. Gerek Ainswarth‟un gerekse de Bozoklu Osman ġakir Efendi‟nin gravür çizimlerinde de yüksekliği açıkça beliren kalede zamanında 200 ev bulunmaktaymıĢ. 1860 yılından itibaren nüfus artıĢına bağlı olarak kaleden halk çıkmaya baĢlamıĢtır ( Ġlter, F. 1988 ; 536).
4.1.2. 1860 – 1924 Yılları Arasındaki GeliĢim Dönemi
Bu dönemde nüfus artıĢına bağlı olarak halk kale içine sığmaz olmuĢ, artık kale eteklerine doğru yayılıĢ göstermeye baĢlamıĢtır. Osmancık bu dönemde Amasya‟ya bağlı bir yerleĢme idi. Osmancıkta ilk belediye teĢkilatı 1891 yılında kurulmuĢtur. Bu dönemde halkın yaĢama alanı geniĢlemiĢtir. Ġlçe merkezinde bulunan çok sayıda eski ev ve kalıntılarda ve tarihi Ulucamii‟den yola çıkarsak yerleĢmenin ilk nüvesinin atıldığı alanların Hıdırlık, Ulucamii, Kızılırmak ve Yazı Mahallelerinin olduğunu söylenilebilir. 1893 yılında Osmancık ilçesinin toplam nüfusu 17639 kiĢi olduğu tahmin edilmektedir.
Kandiber Kalesi eteklerindeki evler oldukça eski ve plansız yapılaĢmanın görüldüğü yerlerdir. YerleĢmeler daha çok kalenin KB‟sında toplanmıĢtır. Bu dönemde mahalle sayısı 4‟dür (Harita 4 ).
4.1.3. 1924 – 1980 Yılları Arasındaki GeliĢim Dönemi
Osmancık, 1924 yılında Çorum‟a bağlı bir ilçe statüsü kazanmıĢtır. Bu durum hızlı bir geliĢime neden olmuĢtur. 1927 yılında Osmancık Ģehir nüfusu 4132 kiĢidir. Bu dönemde birçok kurum ve kuruluĢların faaliyete geçmesi ile birlikte, ticarethaneler yaygınlaĢmıĢ, aldığı göçlerin de etkisiyle çok daha hızlı bir Ģekilde geliĢmiĢtir.
Bu dönemde Osmancık‟ta faaliyete giren baĢlıca kuruluĢlar Ģunlardır. Osmancık P.T.T. (1949), Emniyet Müdürlüğü (1965), Meteroloji Müdürlüğü (1969), Ziraat Odası BaĢkanlığı (1959), Kadastro Müdürlüğü (1975), Ġlçe Kaymakamlığı (1948), Çampınar
Ġlkokul (1926), Ġnönü Zaferi Ġlköğretim Okulu (1927), Gemici Ġlköğretim Okulu (1930), Osmancık Lisesi (1949), Osmancık Devlet Hastanesi (1976).
Bu dönemde merkezde eğitim kurumlarının açılması ile Ģehre göçler hızlanmıĢ ve çevredeki kırsal yerleĢmelere verilen eğitim fonksiyonu ile hizmet imkanı sunmuĢtur. 1924-1980 döneminde Osmancık‟ın Yeni ve Cumhuriyet mahallelerinin tamamının, YeĢilçatma, Güney, Gürleyik, Çay ve Gemici mahallelerinin bir kısmının yerleĢmeye açıldığı görülmektedir. YerleĢmeler Kandiber Kalesi‟nin her yönünde yayılıĢ gösterir. Daha önceki dönemlere göre yerleĢmelerde daha planlı bir yapılaĢma görülür. Bu dönemde mahalle sayısı 11‟dir (Harita 4 ).
4.1.4. 1980 – 2000 Yılları Arasındaki GeliĢim Dönemi
1980-2000 yılları arasında Osmancık‟ın alansal geliĢim hem yeni kurulan sanayi tesisleri ve okulların hem de nüfus artıĢına bağlı olarak inĢa edilen konutların sayesinde hızlı bir geliĢme göstermiĢtir.
Bu geliĢmeye yeni kurulan TedaĢ (1980), Cezaevi (1989), Motorlu TaĢıtlar Kursu (1980), Ġlçe Milli Eğitim Müdürlüğü (1980), Y.Ġ.B.O. (1987)‟ nunda etkisi olmuĢtur.
1985 yılında 1 tane biriket ve kaldırım taĢı imalatı yapan fabrika, 4 adet un fabrikası, 5 adet pirinç fabrikası, 1 adet tuz fabrikası, 2 adet süt ürünleri fabrikası açılmıĢtır. Bu fabrikalar Osmancık ekonomisinin temelini teĢkil etmektedir. Bu dönem de mahalle sayısı 14‟dür. Eski mahallelere ġenyurt ve Esentepe mahallelerinin tamamı, Koyunbaba mahallelerinin bir kısmı da eklenmiĢtir (Harita 4). Bu dönemde yerleĢmeler daha çok K-G doğrultusunda geliĢme göstermiĢtir. Düzenli ve planlı bir yapılaĢma görülür. 1980‟li yıllardan sonra çok katlı binalar yapılmaya baĢlanmıĢtır.
4.1.5. 2000’den Sonraki GeliĢim Dönemi
2000‟den sonra Osmancık‟ın geliĢme hızı bir önceki döneme göre daha da artmıĢtır. Özellikle iĢ ve ticaret alanlarında artma olmuĢtur. Özellikle D-100 ve E-80 karayolu ile Kırk dilim Geçidi‟nin tam fonksiyonlu bir Ģekilde ulaĢıma katkı sağlayacak konuma gelmesi Ģehirde geliĢmelere neden olmuĢtur. Ġlçe merkezinde eğitim ve sağlık hizmetlerinin oluĢması ve geliĢmesi, ilçeden çevreye doğru olan alansal geliĢimi hızlandırmıĢtır. 2000 yılından sonra modern görünümlü konutların yapımı hızlanmıĢ, halkın ekonomik gücü artmıĢtır (Foto 17).
68
Osmancık Ģehri 2518 hektarlık alana yayılmıĢtır. Cumhuriyet mahallesi konut yoğunluğu ile dikkati çekmektedir (Harita 8-9). Merkezden uzak mahallelerde tarım arazileri ile ahırlar yer tutmaktadır. Bu özelliklerden dolayı Ģehrin merkezi sık bir doku özelliğinde iken, çevreye doğru doku iyice gevĢemektedir.
70
YerleĢmelerin kurulmasında etkili olan beĢeri faktörlerin baĢlıcaları; tarihi faktörler, coğrafi mevkii, teknolojik durum, iktisadi faktörlerdir.
Osmancık‟ın yerleĢme tarihçesinde Hitit, Frig, Pers, Roma, Bizans, DaniĢment ve Selçukluların egemenliği altında bulunmuĢtur. Dolayısıyla bir çok uygarlık Osmancık çevresine gelip yerleĢmiĢtir.
Coğrafi konumu itibariyle Osmancık eski çağlardan günümüze kadar önemini sürdürmüĢtür. Osmancık‟ta bulunan Kandiber Kalesi Tarihi ipek yolunda gidiĢ ve geliĢleri denetleme, vergi ve gümrük gibi hususların yerine getirilmesi için kurulduğu tahmin edilmektedir. Bugün ise Karadeniz Bölgesi ile Doğu Anadolu Bölgesini batıya bağlayan yol olan D-100 üzerinde yer almaktadır. Ġlçe, Ġstanbul‟u Samsun ve Trabzon‟a bağlayan E-80 Karayolu yapılıncaya kadar küçük bir Anadolu Kasabası olarak kalmıĢtır. 1911 yılında yolun bitmesi ile birlikte ticaret canlanmıĢ, nüfus artmıĢtır. Yine Çorum‟u Osmancık‟a bağlayan Kırk Dilim Geçidi de buradadır. ĠĢte bu gibi etkilere bağlı olarak nüfus bazen azalmıĢ, bazen de artmıĢtır. Nüfus artıĢına bağlı olarak ilçe merkezi devamlı olarak D-B ve K-G ‟ye doğru geniĢlemiĢtir.
Yine iktisadi faktörlerinde büyük etkisi vardır. Tarım imkanlarının kısıtlı olduğu ve ilkel tarımın yapıldığı Cumhuriyet dönemi ve 1950‟ye kadar olan dönemde gelir fazla olmadığından dolayı meskenler pek geliĢmemiĢtir. Çoğu ahĢap, toprak ve kerpiçtendir (Foto 16). Fakat tarım alanlarının geliĢmesi ve geliĢmiĢ tarım tekniğinin yavaĢ yavaĢ kullanılması ile özellikle 1970‟li yıllardan sonra meskenlerden belirgin değiĢiklikler görülmeye baĢlanmıĢtır. Özellikle Osmancık 1970‟lerden baĢlayarak toprak sanayisine dayalı tuğla ve kiremit, demir ve çimento kullanımına hızla ağırlık verilmeye baĢlamıĢtır. Böylece Osmancık modern binaların hakim olduğu bir görünüme sahip olmuĢtur (Foto 17 ).