KODEKS KUMANIKUSDA DİLLƏR
4. Ortaq türkcə; adγır- « ayğır, damazlıq at»:
Qədim türkcə; adγır- «ayğır, damazlıq at».
DTS; adğır-ayğır.(ikki adğır iliğdi-iki ayğır bir-birini dişlədi.). [87. s. 14]
Orxon-Yenisey abidəsi; adğır-ayğır. [40. s. 345] Mahmud Kaşğari; adyır- «ayğır». [23; 25. s. 131] Məmlük Qıpçaq türkcəsi, Abu Hayyan, ED;
adhğır-ayγır [70 Aδğır; 49: 104; ].
Codecs Cumanicus; aygır– erkek at.(saray/dağı sarı ayğır savlavlatı kişnemiş). [55. s. 643]
Kıpçaq türkcəsi sözlüyü; Azman-yaşlı ikən enetilmiş
ayğır. [66. s. 27]
Kıpçakca satırarası sözlük; Ayğır-ayğır, erkək at.
[50. s. 166]
Müasir Qıpçaq qrupu ədəbi dili və dialektlərində;
Qırğız ədəbi ddilində; ayγır- «ayğır, damazlıq at» [105: 60]
Cənubi Qırğız dialekti; ayγır-ayğır [69; ]
Qırğız dilinin Cerge-Tal ili dialektində, Pamir dialektində; ayγır-qırğız dilinin Qırğız dilinin Özgön rayonu dialektində; ayγır «xasiyyətsiz, azğın, yanına yaxınlaşmağa qoymayan at» [69: 73; 60]
Qazax ədəbi dili; ayγır- «ayğır» [65. I.18].
Qazax dilinin Barköl dialekti; ayγır- «o.t.e» [75.
s131]
Qaraqalpaq ədəbi dili; ayγır- «o.t.e» [80. s25: 19], Qaraqalpaq dilinin dialektlərində, Tahtahkp rayonu dialektinin Çımbay dialektində; ayγır-ayğır. [78.318]
72
Əsl Noqay dialektində; ayγır- «o.t.e» [77.234]
Azərabycan ədəbi dilində;
ayğır- «yorğa at». [2]
Azərbaycan türkçəsi sözlüyü; Ayğır-damazlik erkək
at [42. s. 72]
Azərbaycan dili dialektlərində;
Köhləm-Naxçıvan şivələrində axtalanmış ayğır. [11. s. 52]
5. Ortaq türkcə; azıγ- «əzici azı diş və ya (daha çox
heyvanlarda) uzun iti diş»:
Qədim türkcə; azıγ- «uzun iti diş, azı dişi
(heyvanlarda)» toňuzuň azıγı sınmış, azıyları üze;
DTS; azıy-azı diş//azıyla-dişləmək.//azıylıy-azı dişlərə sahib olmaq. [87. s. 73]
Orxon-Yenisey abidələri; azığ-azı diş, köpək diş. [40.
s. 345]
Mahmud Kaşğari; azığ- «heyvanın azı dişi». [23. s.
133].
azığlığ- «azığlığ at-azı dişi çıxmış at.» Azı dişi çıxmış hər heyvana belə deyilirr. [23. s. 203].
Azığladı-azı dişi ilə dişlədi.//azığladım- «Mən tonquzu azığladım-Mən donuzun azısına vurdum.».İki yandan azı dişləri olan hər yırtıcı heyvan üçün belə deyilir.(Azığlar-azəğlamak). [23. s. 323]
Məmlük Qıpçaq türkcəsi; azıy- «azı dişi, əzici diş»
73
Kıpçaq türkcəsi sözlüyü; Azı-azı
diş.//azığ-//azu.//azuk-aralık ayı. [66.. s. 26-27].
Müasir qıpçaq qrupu ədəbi dili və dialektlərində;
Qırğız ədəbi dili; azu- «it dişi; azı diş «[105; 60]. Qazax ədəbi dili; azıw- «azı diş; ov heyvanın, erkək dəvənin, atın ön dişlərlə azıları arasındakı uzun tək dişi. [61; 62; 65. Ic. 16]
Qaraqalpaq ədəbi dili; azuv– «o.t.e.» [80: ]-azıv [82. 362]
Noqay ədəbi dili; azuv- «o.t.e» [83. 265]
Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti;
azı- «azı diş anlamında». [2]
6. Ortaq türkcədə; azγım- «azğın».
Mahmud Kaşğari; azyın «azğın».//Azıttı-azdırdı,
çaşdırdı. [23. s. 252]
Məmlük Qıpçaq türkcəsi, Abu Hayyan, ED; azγıın-
«o.t.e» [70; 49; 104; ]
Codecs Cumanicus; azaş-yolunu şaşırmış, yolunu kaybetmək. [55,s.648]
Kıpçaq türkcəsi sözlüyü; Azkunkuk-azkınlık, azğın
olma durumu, sapıklık. [66. s. 75]
Müasir Qıpçaq qrupu ədəbi dili və dialektlərində;
Qırğız ədəbi dilində; azγın- «azmış, yolunu çaşmış, azğın, korlanmış» [105]
Qazax ədəbi dili; azγın- «o.t.e» [61; 62; 65 I. 15] Qaraqalpaq ədəbi dilində; azγın- «o.t.e» [80; 82] Noqay ədəbi dilində; azγın- «o.t.e» [81; 83].
74
azğın- «yolunu azmış adam anlamında» [2] azğın- «yolunu azmış adam anlamında» [45]
7. Ortaq türkcə; apa- «ata; dədə, baba, nənə, ana,
əmi, xala, böyük qardaş, böyük bacı.
Qədim türkcə; apa- «ata, atalar, babalar».
DTS.Drevnetyurkskiy slovar; 1) aba//apa-ana.;
2) Aba-ata; 3) aba-ayı; 4) aba-baba, insan. 5)
aba.(s.1)
Ana-ana, ana-ata.valideynlər.(s.43) Apa-böyük qohum, böyük bacı. (s.47) Eçi-böyük qardaş, dayı. (s.162)
Eka-böyük bacı, xala.(s.167)
Hana-ana. Hata-ata.(s.197)) [87. s. ..]
Mahmud Kaşğari; apa.//aba.
1) oğuzca ana.
2).Qalın eliflə olan da qıpçaqca-ayı. 3) aba-Tibet dilində ata.
4) aba-aba başı-dağda yetişən və dağlılarən yediyi xiyara bənzər tikanlı bir ot.
5) Apa-karluq türkmənlərinin dilində-ana. [23. s. 151].
Orxan-Yenisey abidəsi;
apa-1) rütbə bildirən söz.
2) Böyük qohum; ecümiz-apamız, əcdadımız, ulu babamız. [40. s. 347]
Məmlük Qıpçaq türkcəsi; «ana, nənə» (aba: /apa:
/-ebe: /epe: ); [82; 70]
Qıpçaq türrkcəsi sözlüyü; Aba-kaba kumaş yundan
75
Müasir Qıpçaq dillərində.
Qırğız ədəbi dili; apa- «ana; nənə; abla; xala [105; 88]
Qazax ədəbi dili; apa «ana; böyük bacı; yaxın qohumdan yaşca böyük olan xanım» [61: 62: 65].
Qazax dilinin Hoceli dialekti; apa- «Böyük bacı» [62. 321]
Qaraqalpaq ədəbi dili; apa. [80].
Qaraqalpaq dilinin Tahtaköpir rayonu dialekti,
Çimbay dialekti, Kegeyli-Kuybişev dialekti; apa «böyük
bacı; yaxın qohumdan yaşca böyük olan xanım» [78] Noqay ədəbi dili; aba «ana» [81; 83].
Əsl Noqay dialekti; apa, aba, apte «abla; qardaşın həyat yoldaşı; xala» [77. 291]
Azərbaycan ədəbi dili və dialektlərində;
Aba-1) din adamlarının geydiyi kolsuz və ya kısa kollu, yakası açık, uzun erkek elbisesi.
2) dialekt söz-baba, böyük kız kardeş.
3) babalar, abavu ecdad, cedler, atalar, nəsil, soy. [42; 49]
Azərbaycan dilinin Şimal ləhcəsində;
(Qax) aba- «ana, ata»-[45. s. 6]
Apa (məh)-iki şe yin arasındakı boşluq.məsafə [29. s. 36)
Apa-1) böyük bacı, böyük qadın, qohumlar. 2) şəxs adı. [22. s. 464; 6]
Apa-Qədim və ortaq türk dillərində apa ismi əsasən ana xətti üzrə böyük, yaşlı qohum adlarını bildirmişdir. «böyük bacı», «ana», «yaşlı qadın qohum», «xala»,
76
«bibi», «əcdad», «qohumlar», «rütbə», «yaşlı qadın» anlamında işlənmişdir. Müasir türk dillərində isə bu məna variantları azalmışdır. Çox güman ki, türk dilllərindəki abla «böyük bacı» sözü də b//p refleksinə əsasən apa sözü ilə eyni kökdəndir. Əski türk yazıı qaynaqlarında APA TARQAN titulu olmuşdur. Türk dillərində apa//apak//api//-afa//apay//opa fonovariantlarındadır. [31. s. 144]
8. Ortaq türkcə; aqıt//akıt- «axıtmaq, göndərmək,
xaricə göndərmək; axın etmək, basqın etmək.
Qədim türkcə; aqıt- «göndərmək, axın etmək, əsgər
göndərmək»;
DTS-Aqıt-(pobud oyanık) 1.zakvasit-fermantasiya etmək.
2.razdrajat-esebleşdirmək.3.oqorcit-kederlənmə. 4.ciddi sifət almaq. [87. s. 6]
Orxan–Yenisey abidəsi; aqıt-dağıtmaq, qovmaq,
qalxmaq, qaldırmaq. [40. s. 345] Mahmud Kaşğari; aqıt- «su axıtmaq»-tenqri akın akıttı- «tanrı sel axıtdı».
Bəg akınçı akıttı- «Bəy axıncı (qoşun) göndərdi, ordu göndərdi».
akıtur-akıtmak. [23. s. 255]
Məmlük qıpçaq türkçəsi; ak-akmak//akıtmak-[70. s.
110]
Codecs Cumanicus; - ah-akmak(krş ak-). (a-tur.öz özenindən el üçün aha tutur)..
ak-akmak-(krş-ah) ar.(tiri bulah andan agar), (a-mış.kesertkiçe sarı altun (akmış).) [55. s. 622]
77
Qırğız ədəbi dili; ayıt- «buraxmaq, açıb buraxmaq (bağlı heyvanları)» [105]
Qazax ədəbi dili; ayıt- «həll etmək, sərbəst buraxmaq» [60]
Qaraqalpaq ədəbi dili; ayıt- «həll etmək, açmaq,
buraxmaq» [80: 82]
Akıt-akıtmak. [66. s. 17]
9. Ortaq türkcə; al- «almaq»:
Qədim türkcə; al- «almaq, ələ keçirmək; evlənmək,
evləndirmək (kişi üçün); qəbul etmək, dinləmək» anlamında ışlənir
DTS-Qədim türk dilləri lüğəti; al I-hiylə.
Al II-al-açıq-qırmızı rəng Al III-aşağı hissə.
Al-IV-hal. Al-biclik, hiylə. Al-al parça.
Al-götürmək, qəbul etmək. [87. s. 31-32]
Orxan-Yenisey abidələri; al-almaq, eşitmək, qulaq
asmaq. [40. s. 346]
Mahmud Kaşğari; al- «almaq, toplamaq;
1) zəbt etmək, ələ keçirmək.
2) Alış-borclunu borcundan dolayı sorğuya çəkmə. alış-beriş = «bir haqqı almaq, bir haqqı vermək» [23. s. 132].
3) al–hiylə, fənd.
4) xanlara bayraq, dövlət adamlarının atlarına yehər örtüyüdüzəldilən turuncu rəngdə bir qumaş. [23. s. 147]
78
1.Al-kırmızı.
2. «almaq; qəbul etmək; evlənmək» [55. s. 417]. al– kırmızı, al. (krş.CCI al). a (al savrı yançığım).a (al torham yay(ı)lı tüşer. [55. s. 622]
Məmlük Qıpçaq türkcəsi; al-almak [70. s. 111-112]; Kıpçaq türkcəsi sözlüyü;
Al-soy, sop, ailə, sülalə 2).//almak.//
3). can al–öldürmək. 4) destür al-izin almak., 5) kayra al-geri almak. 6) öç al-intikam almak.
7) al-satın almak,alış veriş yapmak. [66. s. 17]
Müasir Qıpçaq qrupu ədəbi dili və dialektlərində;
Qırğız dili; al- «almaq, evlənmək» [105; 60] Qaraqalpaq ədəbi dili; al- «almaq» [80; 82]. Tahtaköpir rayonu dialekti; al- «o.t.e» [78] Noqay dili; al- «o.t.e» [81]
Ağ Noqay dialekti olaraq al- «o.t.e». [77. 234]
Azərbaycan ədəbi dilində;
Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti; Azərbaycan türkçəsi sözlüyü;
1) al-qırmızı;
2) köhnəlmiş söz-hiylə,məkr,yalan.
3) xurafata inanların təsəvvüründə xəyal. [2. s. 89]. [42. s. 29].
Müasir Azərbaycan ədəbi dilində «qəsdən yayın-dırmaq», «başını tovlamaq», «yoldan çıxarmaq», «yalan danışmaq», «əsli olmayan bir şeyi doğru bir şey kimi göstərmək», «sözünün üstündə durmamaq», «xəyanət etmək», mənalarında aldatmaq sözü işlənilir. Belə bir
79
qənaətə gəlirik ki, aldatmaq qədim türk dilində «yalan, hiylə, biclik, xəyanətkar» mənasında işlənən al sözü əsasında yaranmışdır. [7. s. 81]
Azərbaycan dilinin dalektlərində;
Radlov.V.V.; al-hiylə, kələk, biclik. [101. s. 349] al-feil anlamında nəyisə almaq götürmək//. 2-ci anlamda isə al-qırmızı rəng. [1.s,18] Al–;
1) parlaq, qırmızı, qıpqırmızı. 2) al-hiylə, məkr, təzvir.
3) al-ailə, nəsil, övlad. [22. s. 46] Al-hiylə.
Çox zaman al-dil birləşməsi halında işlənir.-Al-dilinən heylə söz alır.
Bu söz eyni mənada ədəbi dilimizin əvvəlki
dövrlərində də işlənmişdir. Alinə vermişəm könül,
Ali çox alə düşməsin.(Nəsimi) [15. s. 303]
Al- «yalan», «hiylə» Qazax dialektlərində, Ağcabədi, Cəbrayıl,Füzuli şivələrində//
Bakı, Qarabağ dialektlərində də, «Kitabi Dədə-Qorqud» dastanlarında, Nəsimi yradıcılığında da eyni mənada işlədilmişdir. [7. s. 80-81].
Al- «hiyləğər», «yalançı mənasında» Qərbi Azərbay-can Basarkeçər şivələrində [48.s 204]
10. Ortaq türkcə; at- «at’:
Qədim türkcə; at- «at».
80 «o.t.e.»
DTS; at I-ad. (Oğul qiz atamaz atasi atin-uşaqlar atalarını adlarıyla çağırmaz. Atin ataju qut qiv özin kelti-seni seçdiyimə xoşbəxtlik özü gəldi.).
At II-at..//at adğır-at ayğır. At-atmaq, tullamaq.
At-döyüş. [87. s. 65-66]
Orxon-Yenisey abidələrində; at-at (heyvan). [40. s.
348]
Codex Cumanikus. At-binmə, yük çəkmə, taşıma və b.hizmətlərdə kullanılan, tek tırnaklı hayvan, at (lat.equus, edus CCII) (Atlu-ata binen, atlı kişi–süvari.atlan-ata binmək-(lat.miles.far.asvar.)) [55. s. 426-7].
At-2.binmə, yük çekmə, taşıma və başqa hizmətlərdə kullanılan, tək tırnaklı, hayvan at (krş. CCI at);
at kösürüklə- «atın ayağını köstəkləmək» [55. s.
640]
Mahmud Kaşğari; at- (qalın əliflə) –kuş kanatın, ər
atın= quş qanadı ilə,ər atı ilə «mənasında da işlədilmişdir. [23. s. 109].
Məmlük Qıpçaq türkcəsi, ED; at- «o.t.e» [70; 104; ] Kıpçaq türkcəsi sözlüyü;
At-1) «isim, lakap, ünvan».
2) tarğ at-şafak sökmək, sabah olmak. 3) Burakmak, salmak, ok atmak və. s. 4).at-fırlatmak, atmak. [66. s. 23]
Kıpçaqca satırarası sözlük;
At-binek hayvanı. [50. s. 163]
Müasir Qıpçaq qrupu ədəbi dili və dialektlərində;
Qırğız ədəbi dili; at- «at» [105; 58].
81
Qırğız dilinin şimal dialekti; at- «tənbəl at». [63.170]. Isık-Köl dialektində; at- «kişilikdən qalan adam» [69.135-136].
Pamir dialektində; at- «at» [73.359]
Qazax ədəbi dili; at- «sonsuzlaşdırılmış erkək at, minik üçün istifadə edilən hər cür at «[97. Ic. 53]. [63. s. 114]
Qazax dilinin Muynak və Primor rayonları dialekti; at-»ayğır» [65. 322].
Qaraqalpaq ədəbi dili; at- «at» [80. 57: 83]
Qaraqalpaq dilinin Tahtakp rayonu dialektində; at- «o.t.e» [78.322]
Noqay ədəbi dili; at- «at» [81.52]
Ağ Noqay dialektində; at- «o.t.e» [83.286]
Azərbaycan dilinin izahlı lüğətində;
1. at-is. «qoşulan və minilən at. Ev heyvanı
anlamında»
2.at-feil anlamında nəyisə atmaq. 3) is.şahmatda filə bərabər fiqur. [2. s. 156]
Alapaça-paçasının arası ağ kəhər və ya kürən at.
Azərbaycan dili dialektlərində;
Alaşa-Başı bağlı bərk (at), dəliqanlı, coşğun adam), tərs, yaman. Bu söz Radlov tərəfindən həmin və bir sıra başqa mənalarda qırğız, barabin, Qazan, tobol dialektlərində də müşahidə edilmişdir. [15. s. 303]
Alapaça-Azərbaycan dilinin keçid şivələri olan Ağdaş şivəsində «paçasının arası ağ at» mənasını bildirir. [1. s. 20; 7. s. 37]
Bədöy- «sağlam, qaçağan, güclü at» Qazax dialektlərində; bədöy-qaçağan at Şahbuz, Göyçay şivəsində; bədəv-Bakı,Ordubad dialektlərində. [7. s. 87]
82
Bədo; «cins, yaxşı, güclü, dəli at»Quba dialektində. [41. s. 232]
Dılqır-Naxçıvan dialektlərində-1) arıq, sısqa tükü tökülmüş at. [11. s. 35]
Yabı-axta at, yabı at.(Naxçıvan şivələrində)
Şılxor-3 illik erkək və dişi at balası. [11. s. 45, s. 124]