Alman bölümü 27 yarpaqdan-54 səhifədən ibarətdir.İtalyan qisminə göre oldukça qarışıqdır. Burada iki qarışıq sözlük və bəzi mətnlər yer alır. Birinci sözlük Kıpçakça-almanca, ikinci sözlük Kıpçakça-Latınca sözlük-lərdi. Bu bölümün əhəmiyyəti bir daha ondadər ki, burada lüğıtlərin ardından qıpçaqcaya çevrilmiş dualar, ilahilər, ninilər, 47 qıpçaq bilməcəsi-tapmaca və qıpçaqca bəzi sait səslərə aid dil qaydaları yer alır..Burada həmçinin əvəzliyin hallanması və dəyişməsi, feillər, isimlər və sifət-lər haqqında dil qaydaları verilmişdir. [53; 116]
Codeksdə həmçinin tarixi dövrlərin ən erkən folklor nümunələri olan 47 türk tapmacası tercümə olunaraq
qıp-çaq-kun-polovest dillərində «Allahın on əmrləri»,
fraq-55
mentlər, Qriqori Boqoslavın, Ambrosiya, İeronimanın, Av-qustinanın İlahi yazıları, «İmanın simvolları», «Müqəddəs ata» və «Ave Mariya»ya dualar, coxsayda ilahilər və digər
şairlərin («Радуйся, дверь рая», «Иисусе, наш выкуп»,
«Слово стало плотью», «Знамёна Царя», «Вспоминая бесценную кровь», «От угла восхода солнца») əsərləri və orijinal kuman xütbələri əks olunmuşdur. [108. internet] Codex en geniş anlamıyla «Kitap, bitik, tegzinç» deməkdir. Kuman ya da Cuman ise «Kum kimi, kumral sarışın» mənasındadır. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi Qıpçaklara Kuman da deyilmişdir. Kuman deyilməsinin səbəbi isə sarışın ve bəyaz-ağ dərili olmalarıdır. İslam ensiklopediyası əsərindən alınan məlumata görə qıpçaklar başqa milletlərin dilində aşağıdakı formalarda da işlədilmişdir:
Bizanslılar ve Latinler "Kumanos, Cumanus, Komani".
Ruslar "Polovets Kıpçaki" (Ferganskiye),
Almanlar ve diğer Batılı millətlər "Falben, Valani, Pallidi",
Erməniler "Khartes", Macarlar "Kun"
İslam qaynaqlarında "Kıbcak, Kıbşak, Kıfçak", Gürcü qaynaqlarında "Kifşak, Hifşah"
Mustafa Önərdə qıpçaqların tarixdə bilənən adlarını aşağıdakı kimi sıralamışdır.Müəllif qeyd edir ki, ən azından VIII əsrdən bu yana tarix sehnəsində bilinən qıpçaq adından başqa türk dünyası üçün üçü yerli–yəni türkcə dördü isə əcnəbi olmaqla yeddi adda adlandırılmışdır; -1. Digər türk qövmlərinin istifadə etdiyi islami, tarixi və coğrafi əsərlərdə, sonralar isə monqol, çin qaynaqlarında rast gəldiyimiz-qıpçaq adı.; 2.Daha çox
56
Bizans tarixçiləri tərəfindən istifadə olunan və təsadüfü hallarda Rus, Şərq və Latın qaynaqlarında da görülən
kuman.3.Daha çox macarların menimsədiyi və birçox ərəb coğrafiya kitablarında rast gəlinən kun-adları yerli türkcə sayılır; 4.XI əsrdən bəri Rus mətnlərində rast gəlinən
polovets; 5.Bremenli Adam`ın XI əsrə aid latınca əsərində adı çəkilən palladi; 6.XIII əsir Orta Almanca mətnlərdə görülən valwen; 7.Urfalı Matthaios`un XII əsirdən qalmış erməni dilində kitabında adı çəkilən xarteşk`n adları da, qonşularla təmasından sonra yaranmış birəbir sözlərin tərcüməsidir. [72. s. XVl]
Burada həmçinin Göytürklerin bir qolu olan qıpçakların dili de Türkçedir. Bir daha təkrar olaraq qeyd edirk ki, qaynaqlara göre «Kıpçak Türkçesi, Kıpçak qövmü adının ilk rast gəlinən mənbəyi, İl itmiş (İltemiş) Bilge Kağan'ın (747-759) mezarının bir parçası olduğu taxmin edilen Şine Usu yazıtındaki "türük kıbçak elig yıl olurmış"«ibaresidir. (internet)
Qıpçaqlar, Oğuz gurupuna mənsubdur və bu baxımdan da dilleri de Oğuz Türkçesini hatta Orhun Türkçesi ile benzerlik göstərməsindədir. Misal olaraq Orxan yazılarında da «türük» ibaresi Türk anlamında istifadə olunmuşdur.
Codex Cumanicus.
Və Deşti-Kıpçak bölgəsinden qalan tək və ən qiymətli əsər Codex Cumanicus adlı sözlükdür. Bunun yazımı bəzi yerlərde Kodex Kumanicus olarak da keçir.
Codex Cumanicus niyə bu qədər önemlidir sualına cavab versək, aşağıdakı cavabı almış olarıq.
-Codex Cumanicus bir lüğətdir. Dəşt-i Qıpçaq bölgəsinə gələn misyoner rahiplər, bu ırkın dilini anlamak
57
için bir sözlüyə ehtiyaç duymuşlar və Codex Cumanicusu ortaya çıxarılmışlar. Əslən anonim bir əsərdir.Təxminlərə görə daha doğrusu əsərdə verilən ipuçlarına görə İtalyan tacirlər və Fransisken təriqətiylə bağlı Alman rahipler tərəfindən yazılmışdır. İki ayrı yazı tərzi və hətda iki ayrı dildə yazılmış eyni əsər.
Codex Cumanicus bir xalqın sifahi ədəbiyyatını-dialektlərini əks etdirən bir əsərdir. Haqlı olaraq bu misyonerler xalqa xitab etdikleri üçün xalq diline ehtiyac duymuşlardır ki, əslində Codex’i bu qədər dəyərli edən də budur. Bir şeyi unutmayaq ki, bütün türkoloji əsərlər standart dil qaydaları ile yazılmaqdadır. Unutmayaq ki, standart dil ya da ədəbi dil donuqdur, qəlibləşmişdir amma xalq dili hərəkətlidir. Dilin qəlbi burada atar. Xalqın necə danışdığı o zamanın yazısı-əlifbası qədər önəmlidir ki, bize bu cür məlumatları verən əsələr həqiqətən olduqca məhduddur. Türk dünyası üçün bu mövzuda bir Divanü Lûgat-it-Türk bir də Codex vardır.
Samoyloviçə göre Codex Cumanicus 1294-cu ildə yazılmışdır. Lakin bu məlumat da tam dəqiq deyildir.
Qeyd etdiyimiz kimi Codex Cumanicus latin əlifbasının Qotik tərzı ilə yazılmışdır. Latin əliffbası ile yazıldığı üçün de Türkçədəki bütün sait harfleri verilmişdir. Codex, Latın əlifbası ile yazılan ilk əsər olduğuna baxmayaraq Türkçənin zənginliyini göstərən bir əsərdir. Çünkü o zamana qədər Türklər, sait səsləri latin əlilbası qədər dəqiq və aydın göstərən bir əlifbadan istifadə etməmişdir.
Əgər Codex Cumanicus olmasaydı Türkçənin sekkiz sait səsinin var olduğunu daha doğrusu Türkçenin sait sistemine dayanıqlı bir dil olduğunu bilmezdik. Nə Osmanlı Türkçesi nə də Əski Anadolu Türkçəsi və hətta
58
Orta Asyada istifadə olunan Xarezm, Qaraxanlı Türkçələri xalq dilini ya da Türkçənin sait sistemini Codexsin əlifbası qədər ayrıntılı verməmişdir.
Tarixi baxımdan bu qədər önəmə malik olan bu əsər, 1828-ci ildə Klaproth tərəfindən elm dünyasına tanıdılmışdır. K.Grönbeck tərəfindən iki cild olaraq 1942-ci ildə nəşr edilmişdir.
Codex Cumanicus’un tek nüsxəsi vardır o da, Venedikdə saxlanılır. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi Venedikin kitabxanasında saxlanılan bu biricik nüsxə şair Petrarque’ya aid olduğu üçün Codex de Petrarque olaraq da bilinir. Bu gün bütün tədqiqatçıların tədqiq etdiyi bütün nüsxələr, Venedik nüsxəsinə əsaslanır.
Bu gün son və sanballı tərcümə olaraq Türkiyə türkoloqlarından Mustafa Arqunşahın əsərinə daha çox diqqət yetirilir.
Biz də ortaq türçədəki qıpçaq sözlüklərini tədqiq edəndə digər tədqiqat əsərləriylə bərabər M.Arqunşaha da istinad etmişik.
Ümumiyyətlə ğötürəndə isə bilirik ki, Codexsi ilk tədqiq etməyə başlayan alman şərqşünası Qenri-Yuliy Klaprot(Julius Heinrich Klaproth, 1783-1835) olmuşdur. O, Rusiya Elmlər Akademiyasının ekstraordinar (fövqəla-də) üzvü kimi tez-tez türkologiyanın problemləri ilə maraqlanardı.O başqırların, qazaxların, qırğızların, yakutlarən həyatları və dilləri haqqında tədqiqat aparmış həmçinin bulqar abidəsi olan «Baburnamə»ni tədqiq etmişdir.
Codexsin Qenri-Yuliy tərəfindən aşkarlanmasının jurnalda elanı gedəndən iki il sonra Klaprot Codexsin kuman bölməsinin original (latın) variantını ərəb transkripsiyasında fransız dilində nəşr etdirir.
59
Sonralar macar alimi və türkoloqu Qeza Kunn (1838-1905) 1880-cı ildə əsəri fundamental formada bütün bölümlər üzrə tədqiq edərərək çap etdirir. (Codex Cumanicus bibliothecae ad templum divi Marci venetiarum. -Budapeşt, 1880 (1881)).
Qeza Kunun nəşr etdirdiyi variantdan sonralar türk dilləri üzrə görkəmli və nüfuzlu ekspert Vasiliy Vsilyeviç Radlov (1837-1918) Kuman lüğəti və bir neçə mətnləri həmçinin ayrıca tapmacalar, türk dilənə aid abidələr və dialektlərini tədqiq edərək nəşr etdirir. Əhəmiyyətli hissələrdə olan səhvlərin düzəlişinə aid Türk materiallarına o xüsusi elmi (tendensiyalı) şərhlər vermişdır.
Türk dil abidələrini monqol və digər türk dilləri ilə müqayisəli şəkildə tədqiq edən araşdıran türkoloqlardan biri də Danimarkalı şərqşunas Kaare Qryonbek (1901-1957) olmuşdur.
Qıpçaq türklərinin möhtəşəmliyini əks etdirən Codexc Cumanikusun tədqiqatçıları sırasına həmçinin yuxarıda qeyd etdiyimiz tədqiqatçıların digər əsərlərini də göstərmək olar, hansı ki orada türk tarixi dili, etnogenezi geniş təhlil olunmuş biz tədqiqatçılara ötürülmüşdür. Bunlara aşağıdakı müəllifləri və ədəbiyyatları göstərə bilərik.
1. Kuun Géza. Codex Cumanicus Budapest, 1880. 2. Гаркавец А. Н. Кыпчакские языки. Алма-Ата: Наука, 1987. 3. Гаркавец А. Н. Codex Cumanicus: Половецкие молитвы, гимны и загадки XIII—XIV веков//Кыпчакское письменное наследие. Алматы: КАСЕАН; Баур, 2007.
4. MacKenzie D. N. Codex Cumanicus//Encyclopedia Iranica. -1992.
60 5. Чеченов А. А. Половецкий язык//Языки мира: Тюркские языки. М.: Институт языкознания РАН, 1996. (Языки Евразии). 6. Абибуллаева С. «Кодекс Куманикус» - памятник тюркских языков конца XIII-начала XIV веков. Культура народов Причерноморья. - 2006.
Beləliklə qıpçaq dilindən qıpçaq tarixindən danışarkən Codeks Cumanikus əsərinə toxunmadan keçməyi gunah bildik. Sadəcə Codexsin dilində işlədilən 47 bilməcəni-tapmacanı və tanrıya edilən dua və aşağıda verilən müəəyyən sözləri (bəzilərini də rus dili internet materiallarından tərcümə əsasında) göstərməklə kifayət-ləndik.
61