Orkinos Pazarı ve Ticareti

35

c) Yemlemek için kafeslere atılan yem balıklarından dolayı kafes etrafında zengin bir fauna oluşması ve orkinosların kafes içine giren bu küçük pelajik balıklara saldırmaları sırasında ağlara takılmaları,

d) Fırtınalı havalarda sınırlı bir alanda sıkışmalarından dolayı orkinoslar üzerinde oluşan stres,

e) Nehirlerin denize aktığı bölgeye yakın alanlarda kurulan çiftliklerde sel ve kar yağışı sırasında karşılaşılan su bulanıklığı ve oksijen konsantrasyonundaki ani değişikliklerdir.

Türkiye’de gerçekleştirilen orkinos yetiştiriciliğinde Ocak ayından sonra şiddetli rüzgâr, akıntılar, yağmur, kar ve deniz suyu sıcaklığının azalması nedeniyle faaliyetler olumsuz etkilenir. Deniz suyu sıcaklığındaki azalma yem tüketiminde azalmaya neden olur ve buna bağlı olarak bağlığın büyüme oranı da düşer (Katavic vd.2003). Türkiye’de orkinos faaliyetinde bulunan işletmelerin çoğu sonbaharda hasat faaliyetine başlamakta ve orkinos pazarı için en iyi zaman olan Aralık ve Ocak aylarında satışı gerçekleştirmektedir (Karakulak 2007).

Ülkemizde gerçekleştirilen ilk uygulamalar ile orkinos yetiştiriciliği faaliyetlerinin başladığı 2002 sezonunda yetiştirilen orkinosların hemen hemen tamamı 60°C’de dondurularak aynı koşullarda saklama sistemine sahip gemilere verilmiştir Öldürülen balıkların vücut sıcaklığı 28-30°C arasında değişmekle birlikte, taşıma sırasında vücut sıcaklığının en kısa sürede 10°C civarına düşürülmesi gerekmektedir (Özesen-Çolak vd.

2006).

36

sayısı arttıkça bu üç büyük ülkenin pazar payı %96’dan %74’e düşmüştür. Avrupa Birliği’nin tedrici olarak genişlemesi, sahip olduğu ton balığı pazar payını dünya pazarının yarısının üstü gibi bir oranda tutmasını sağlamış iken, ABD’nin ton balığı pazar payı geçen zamanda yarı yarıya azalmıştır (Miyake vd. 2010) .

Günümüzde Japonya pazarı; orkinos tüketiminde ve ithalatında bütün ülkeleri geride bırakmıştır (Longo 2011). Japonya 2005 yılında dünya genelindeki orkinos ithalatının

%55’ini gerçekleştirmiştir. Son yıllarda Japonya; İspanya, Fransa ABD ve İtalya ile birlikte küresel orkinos pazarının yaklaşık %97’lik kısmını oluşturmaktadır (Di Trapani 2007). Crescimanno ve Di Trapani’ye (2007) göre Japonya’nın orkinos ithalatının dolar cinsinden değeri toplam küresel orkinos ithalatının %75’ine ulaşmıştır Japonya’nın ithalatında görülen miktar ve değer arasındaki bu fark, Japonya pazarının önemi ile Japonya’ya ithal edilen orkinosların kalitesinin ve yüksek değerinin bir göstergesi olarak kabul edilmektedir (Longo 2011).

Japonya orkinos pazarında, orkinosun belirli kısımları yüksek fiyatlarda ve çeşitli biçimlerde satılır. Japonya’da “toro” adıyla satılan orkinosun yağlı karın kısmı en yüksek fiyatla alıcı bulur. “Toro” balık avcılığından elde edilen ürünün yaklaşık

%30’unu oluşturur, ancak yetiştiricilik kaynaklı orkinosların neredeyse tamamı

“toro”olarak değerlendirilir (Bestor 2004, Longo 2011). Atlantik orkinosu Akdeniz ülkelerinden taze veya dondurulmuş olarak Japonya’ya ihraç edilir (Mylonas vd. 2010).

Taze veya dondurulmuş olarak ihraç edilen orkinosun fiyatı çok farklılık göstermekte, taze ürünlerin fiyatı yaklaşık 25-43 Avro/kg, dondurulmuş ürünlerin fiyatı ise yaklaşık 12-21 Avro/kg arasında değişmektedir (Mylonas vd. 2010). Orkinos fiyatları son 2002-2007 yılları arasında düşüş göstermiştir. Avlanıp canlı olarak kafese aktarılan orkinosun kg fiyatı balığın büyüklüğüne bağlı olarak 2007 yılında yaklaşık 4 Avro iken 2000-2002 yıllarında balıkçılara kg başına ödenen miktar 8-9.5 Avro olmuştur (Ottolenghi 2008).

Japonya’da yetiştirilen orkinosun ortalama fiyatı 36 Avro/kg iken, pazar talebinin ve et kalitesinin yüksek olduğu dönemde ise koşullara göre 120 Avro/kg’dır (Aguado vd.

2004). Mylonas vd. (2010) tarafından 2009 yılında Akdeniz’den 12 Avro/kg fiyatla

37

%85 oranında dondurulmuş orkinosun Japonya’ya ihraç edildiği, aynı yıl taze olarak ihraç edilmiş ürünün fiyatının ise 20 Avro/kg olduğu bildirilmiştir.

Japonya tarafından ithal edilen orkinosun ürün tipine göre toplam miktar ve değeri çizelge 2.9’da gösterilmektedir.

Çizelge 2.9 Japonya tarafından ithal edilen orkinosun toplam miktar ve değeri (Anonymous 2010d)

Akdeniz’de yakalanan ve çiftliklere konulan orkinoslar Japonya’ya ihraç edilen toplam miktar içinde en büyük paya sahiptir (Longo 2011). ICCAT tarafından doldurulması zorunlu olan Orkinos Yakalama Belgesi (BCD-Bluefin Tuna Catch Documentation)⁶’ne göre Japonya tarafından Akdeniz’deki ülkelerden ithal edilen avcılık ve çiftlik kökenli orkinosun toplam miktarı şekil 2.8’de gösterilmektedir

608-12 ve 09.11 Sayılı ICCAT Tavsiye Kararları

2004 2005 2006 2007 2008 2009

Taze 9,966 9,882 7395 5114 4,351 5,834

Dondurulmuş 6,624 4,22 5355 6283 4,178 3,991

Dondurulmuş Fileto 8,841 10,466 15542 13451 13,627 13,198 Toplam (ton) 25,431 24,568 28,292 24,848 22,156 23,023 Milyon Yen 53,175 52,527 64664 63267 68,172 57,221 Milyon Dolar 492,36 477,52 557,45 536,16 577,73 484,92

38

Şekil 2.8 Japonya’nın Akdeniz ülkelerinden orkinos ithalatı (Anonymous 2011)

Şekil 2.7’8 göre Japonya’nın Akdeniz ülkelerinden orkinos ithalatında Malta ve İspanya’nın ardından Türkiye’nin de önemli bir payı olduğu görülmektedir.

Sumalia ve Huang (2010), çalışmalarında Akdeniz’de orkinos avcılığından elde edilen toplam gelirin 2006 verilerine göre toplamda 635 Milyon Dolar olduğunu ve bu rakamın bu bölgede karaya çıkartılan balık miktarının 2,8 katı olduğunu bildirmiştir.

Yetiştiricilik kaynaklı orkinosun az fakat giderek artış gösteren bir miktarı hem Japonya dışındaki ülkelere ihraç edilmekte hem de iç pazarda tüketilmektedir. Bu miktarın tam olarak bilinememesinin nedeni de Japonya dışındaki ülkelere ticaret yapılan miktara yönelik düzenlenmiş ICCAT belgelerinin bulunmaması, aynı zamanda yetiştiricilik kaynaklı orkinosların uluslararası ticaret dışında Avrupa Birliği’nin iç pazarında tüketilmesi durumunda bu belgelerin talep edilmemesidir (Miyake vd. 2010).

Ikeda (2003), çalışmasında yetiştiricilikten elde edilen orkinosun avantajlarını;

avcılıktan elde edilen orkinosun fiyatının üçte biri veya yarısına karşılık gelen oranda daha düşük fiyata satılıyor olması ile bunun yanında süpermarketler, taze balık pazarları ve restoranlarda kolaylıkla bulunabilmesi olarak açıklamıştır. Orkinos yetiştiriciliği

0.00 500.000.00 1.000.000.00 1.500.000.00 2.000.000.00 2.500.000.00 3.000.000.00 3.500.000.00 4.000.000.00 4.500.000.00 5.000.000.00

1 Temmuz 2008-30 Haziran 2009

1 Temmuz 2009-30 Haziran 2010

1 Temmuz 2010-30 Haziran 2011

39

yapan firmalar Japonya, İspanya, Kore ve Fransa’nın hâkim olduğu çok uluslu şirketlerle iş ortaklığı kurmaktadır (Anonymous 2006c). Akdeniz’de Japon şirketleri Mitsui and Company Ltd ve Mitsubishi Corporation ile İspanyol şirketi Ricardo Fuentes e Hijos S.A orkinos yetiştiriciliğinde lider şirketlerdir. Japon şirketler en büyük çok uluslu şirketler arasındadır ve birçok sektörde faaliyet göstermektedirler. İspanyol firma Fuentes Group Akdeniz’deki en büyük ton balığı üreticisi, işlemecisi ve dağıtıcısıdır (Bregazzi 2005, Miyake vd. 2010).

Türkiye’nin orkinos ihracatı 1980’lerin başında başlamıştır. O yıllarda olta gibi daha ilkel tekniklerle avlanan ya da av sezonunda küçük pelajik balıkların gırgır tekneleri ile avcılığında hedef dışı olarak yakalanan orkinoslar Avrupa’ya ve Japonya’ya ihraç edilmekte idi. İhracatın gerçekleştirilmeye başladığı ilk yıllarda karşılaşılan en büyük problem, balıkçılık alt yapısının orkinos gibi çabuk bozulan bir yükü taşıyacak kapasitede olmaması nedeniyle ihraç edilen ülkeye balığın en iyi kalitede sunulma çabasıydı. Bu nedenle nakliye sırasında balığın et kalitesini ve fiyatını etkileyebilecek şartlardaki ani değişiklikler ihracat yapan firmaları iyi organize olmaya nakliye sürecinde alternatif metotlar uygulamaya itmiştir (Kırış 2003). Orkinos çiftliklerinin gelişmesi ile pazarlama sisteminde Avrupa ve Dünya standartları yakalanmış ve en iyi kalitede ürün, balığın en çok talep edildiği Japonya’ya ihraç edilmiştir.

Orkinosun Türkiye’den pazarlanma şekli talebe göre taze ve dondurulmuş olarak soğutuculu kasalara konulan balıkların İstanbul ve İzmir’de bulunan uluslararası havalimanlarına nakledilmesi ve buradan genellikle Japonya’nın Tokyo veya Osaka kentlerine gönderilmesi olarak özetlenebilir. İthalat şirketleri tarafından çiftliklerden gemi ve uçaklarla Japonya’ya getirilen orkinoslar Tokyo Merkez Hali, diğer haller ve alıcılara satılmaktadır (Altınbulak 2005). Orkinosun pazarlama kanalı şekil 2.9’da gösterilmiştir.

40

Şekil 2.9 Orkinosun pazarlama kanalı (Altınbulak 2005)

Ülkemizden Japonya’ya ihraç edilen orkinosun YEN/kg olarak değeri yıllara göre düzenlenerek şekil 2.10’da verilmiştir.

41

Şekil 2.10 Yıllara göre Türkiye’nin Japonya’ya orkinos ihracatı (2011) http://swr.ucsd.edu/fmd/sunee/twprice/jws.htm (Wholesale prices at Tokyo Cental Wholesale Market)

Şekil 2.10’da Türkiye’nin yetiştiricilik faaliyetlerine bağlı olarak yılın belirli dönemlerinde Japonya’ya orkinos ihracatı gerçekleştirdiği ve ihracat fiyatının 2010 yılından itibaren önceki yıllara göre artmış olduğu görülmektedir.

2006 yılında aynı zamanda yüksek nakliye maliyetinin sonucu olarak taze balıktan dondurulmuş balık ihracatına bir geçiş olmuştur. Ottolenghi (2008) yaklaşık 40.000-50.000 ton arasında ton balığının taze ve soğutulmuş şekilde ithal edilmiş iken, 140.000-50.000 ile 250.000 ton arasında dondurulmuş ton balığının ithal edildiğini bildirmiştir.