Opsiyon İşlemleri

Opsiyon işlemleri, dövizleri belirli fiyatlarda satın alma veya satma hakkı sağlamaktadır. ABD Doları, İngiliz Sterlini, Brezilya Reali, Kanada Doları, Euro, Japon Yeni, Meksika Pesosu, İsviçre Frangı dahil olmak üzere bir çok döviz için mevcuttur (Madura, 2012:127). Opsiyon işlemini, yabancı para cinsinden varlık ve borçlara sahip işletmeler bir risk yönetim aracı olarak kullanabilirler (Cantekin,2012:155). Döviz opsiyon sözleşmeleri ilk defa 1980‟lerin başında

47 Philodelpia Stock Exchange‟de yapılmış ve o zamandan beri diğer borsalarda da giderek yaygınlaşan bir türev ürün olmuştur (Seker, 2012:568).

2.3.2.2.3.1. Opsiyon Piyasalarının Temel Özellikleri

Opsiyon piyasaları, standart özelliklerin belirleyici olduğu “borsa opsiyon piyasalarıyla”, esnekliğin egemen olduğu “banka opsiyon piyasaları” olmak üzere iki gruptur. Borsa opsiyonları organize opsiyon piyasalarında alınıp satılmaktadır. Borsa opsiyonlarında primler açık artırma ile belirlenmektedir. Ayrıca borsa opsiyon sözleşmelerinde vade tarihi ve miktarı standarttır. Banka opsiyonlarında ise vade tarihi ve miktarı istenilen büyüklükte olabilir (Parasız ve Ekren, 2016:113-114).

Opsiyona konu olan varlık, fiyat sürekliliği olan bir piyasada işlem gören herhangi bir şey olabilir. Bu nedenle opsiyon piyasaları sözleşmeye konu olan varlıkların işlem gördüğü piyasalarla aynı takvimde ve programda faaliyet göstermektedirler ve söz konusu varlığın işlem görmesi sona erdiğinde kapanmaktadırlar (Yalçıner, 2008:278).

Opsiyon piyasalarının katılımcılarını, riskten korunmaya çalışanlar (hedger), spekülatörler ve arbitrajcılar olmak üzere üç gruba ayırmak mümkündür. Opsiyon sözleşmelerini futures sözleşmeleri ile kullanarak, opsiyonların ya da futures sözleşmelerinin tek başlarına yapamayacakları riskten korunma işlevini, türev varlıkları bu şekilde beraber kullanarak riskten kaçınılabilir (Kaya, 2011:25-26).

Spekülatörler, ellerinde bulunan opsiyon sözleşmelerinin fiyatının yükseleceği beklentisi ile kâr elde etmeye çalışmaktadırlar. Arbitrajcılar ise bir varlığın fiyatının ucuz olduğu piyasadan alınıp, fiyatın yüksek olduğu bir piyasaya satarak kâr elde etmeye çalışmaktadırlar. Dolayısıyla arbitrajcılar opsiyon piyasalarını aktif olarak kullanmaktadırlar.

Opsiyon sözleşmelerinde, futures sözleşmelerinde olduğu gibi bir taahhüdün yerine getirilmesi zorunluluğu yoktur, bir alım veya satım hakkının varlığı söz konusudur. Opsiyon sözleşmelerinde bir hak söz konusu olduğu için belli bir prim karşılığı vade tarihindeki koşullara göre satın alma hakkı kullanılır veya kullanmaktan vazgeçilebilir (Toroslu, 2000:105). Organize borsalarda işlem gören opsiyon sözleşmelerinde marj ya da teminatlar standartlaştırılmışken, bu piyasada işlem yapmak isteyenlerin ne kadar teminat ödeyecekleri önceden belirlenmiştir (Kaya, 2011:27).

48 Opsiyon sözleşmelerinde diğer türev ürünlere göre çok daha sınırlı bir risk üstlenilir. En fazla opsiyon alıcısının opsiyon satıcısına peşin olarak ödemek zorunda olduğu opsiyon primi kadar bir risk oluşmaktadır (Seker, 2012:571). Sözleşmeden vazgeçilmesi durumunda ödenen prim kadar bir kayıp oluşmaktadır.

Opsiyon sözleşmeleri, sınırlı sayıda döviz üzerinden yapılmaktadır ve minimum miktarı vardır. Sözleşmelerin standart özellikte olması, bunların süresi içinde kolayca el değiştirmesine imkân tanımaktadır. Standart sözleşmeler, sözleşme alıcılarına bunları devretme hakkını verirken, opsiyon satıcılarına riskleri dengeleme imkânı sağlamaktadır (Karluk, 2009:513).

Opsiyonlar, büyük hisse senedi portföyü işleten kurumsal yatırımcılar (emekli sandıkları, yatırım fonları, sigorta şirketleri) tarafından çok ilgi görmektedir. Bu yatırımcılar ellerindeki hisse senetleri portföylerinin riskini artırıp azaltabilmektedirler. Eğer kurumsal yatırımcılar ellerindeki hisse senetleri ile bağlantılı olarak opsiyonlara yatırım yaparlarsa riski azaltırlar, ancak halen sahip olmadıkları hisse senetleri için opsiyon yazarlarsa riskleri çok artmaktadır (Doğukanlı, 2001:112).

Opsiyonlarda, piyasa fiyatı ile işleme koyma fiyatı arasındaki fark “içsel değer”dir. Örneğin, opsiyona konu olan varlığın piyasa fiyatı 100 dolar, işleme koyma fiyatı 50 dolar ise içsel değer 50 dolar olacaktır. İçsel değer hiçbir zaman negatif olmaz bunun sebebi, opsiyonu işleme koymak zararlı ise opsiyon satın alma hakkından vazgeçilebiliyor olmasıdır.

Opsiyon piyasalarında, alıcı ile satıcı arasında aracılık takas merkezi vasıtasıyla yapılmaktadır. Takas merkezi alıcı ve satıcı için riski üstlenmektedir.

Takas merkezi, opsiyon sözleşmelerinin vadesi geldiğinde sözleşme şartlarının yerine getirilmesi güvencesini alıcıya vermektedir. Takas merkezi, oluşabilecek herhangi bir riske karşı opsiyon satıcısında marj olarak adlandırılan teminat istemektedir.

Opsiyon fiyatı piyasa talebine göre belirlenmektedir. Opsiyon talebini etkileyen faktörler ise şunlardır (Dinçer, 2013:204):

 Opsiyona konu olan aktif değerlerin cari fiyatı,

 Vade,

49

 Opsiyona konu olan aktif değerin fiyatındaki dalgalanmalar ile fiyatın istikrar derecesi,

 Aktif değerin fiyatının gelecekteki seyrine ilişkin beklentiler.

Opsiyonlar, yalnızca vadesinde yerine getirilen “Avrupa tipi” veya vadesine kadar herhangi bir tarihte yerine getirilen “Amerikan tipi” opsiyonlar olarak düzenlenebilmektedir (Uzunoğlu, 2003:80). Amerikan tipi opsiyon uygulaması Avrupa tipi opsiyon uygulamasına göre daha esnektir. Opsiyon sözleşmeleri vade uzunluklarına göre ikiye ayrılmaktadır. Vadesi bir yıldan kısa olan opsiyonlar

“standart opsiyonlar” dır. Vadesi bir yıldan uzun olan opsiyonlar ise “uzun vadeli hisse senedi opsiyonları (LEAPS)”dir.

Opsiyon türleri, satın alma opsiyonu (call option) ve satma opsiyonu (put option) olarak ifade edilmektedir. Satın alma opsiyona, sahibine belli bir kıymeti bugünden belirlenen bir fiyat üzerinden satın alma hakkı vermektedir (Dinçer, 2013:197). Satma opsiyonu ise alıcısına bir kıymeti bugünden sabitlenen fiyattan satma hakkı vermektedir. Satıcı sözleşme yükümlülüklerini yerine getirmek mecburiyetindedir. Satın alma ve satma opsiyonunda, alıcı taraf dövizin satın alma veya satma haklarını elinde bulundurur ve istediği takdirde vade sonunda opsiyon hakkını kullanmayı talep edebilir. Satıcının ise, işlemden dönme hakkı bulunmaz ve alıcı opsiyonunu kullanmak istediği takdirde bunu kabul etmek zorunda kalır (Gümüşeli, 1994:58)

2.3.2.2.3.2. Opsiyon Piyasalarının Avantaj ve Dezavantajları

Opsiyon piyasalarının avantajları şöyle sıralanabilir (Seyidoğlu, 2013:309;

Erbağcı, 2005:68; Yavrutürk, 2008:100);

 Opsiyon sözleşmeleri uygulamada esneklik sağlamaktadır. Eğer vade sonunda piyasadaki kurlar işlemci açısından daha uygun ise sözleşme uygulanmaz ve uğranılacak kayıplar yalnızca sözleşme primi ile sınırlı kalmaktadır.

 Opsiyon sözleşmelerinde küçük sermayeler ile büyük kârlar elde edilmektedir.

 Opsiyon sözleşmelerinde, işlem maliyetinin az olması opsiyon piyasalarına olan talebi artırmaktadır.

50

 Dış ticaretle uğraşan işletmelerin yoğunlukta kullandıkları döviz opsiyonları, döviz kurlarında meydana gelen ani değişimlerden ve dalgalanmaların meydana getireceği zararlardan kaçınmaya imkân sağlamaktadır.

 Döviz opsiyonlarının istenildiği an borsada işlem görebilmesi likiditeyi artırmaktadır.

 Opsiyon sözleşmeleri, işletmelere riski yönetme imkânı sunmaktadır.

 Tarafların karşılıklı yükümlülük altına girmemeleri opsiyon sözleşmelerini diğer türev araçlara göre daha esnek hale getirmektedir.

 Opsiyon piyasalarında, fiyatların piyasadaki işlem hacminin ve gerçekleşen işlemlerin anında görülebiliyor olması şeffaflık sağlamaktadır.

Opsiyon piyasalarının dezavantajları ise şöyle sıralanabilir:

 Opsiyon hakkının kullanılması veya vazgeçilmesi gibi her iki durumda da primin baştan alınıyor olması ek bir maliyet oluşturmaktadır. Ayrıca primlerin baştan alınıyor olması vade tarihine kadar faiz getirisinin de önüne geçmektedir.

 Opsiyon sözleşmesinde fiyatların opsiyon alıcısı aleyhine gelişmesi durumunda, bu gelişme spekülatif kâr olanaklarına zemin hazırlamaktadır.

 Opsiyon sözleşmesinde yalnızca taraflardan birinin yükümlülük altına girmesi, diğer tarafın olumlu şartlardan faydalanma hakkı elde etmesi, taraflar arasında dengesiz bir tutum oluşturmaktadır.

2.3.2.2.3.3. Forward, Futures ve Opsiyon Piyasalarının Karşılaştırılması Aşağıdaki tabloda forward, futures ve opsiyon piyasaları karşılaştırılmıştır.

51 Tablo 5: Forward, Futures ve Opsiyon Piyasalarının Karşılaştırılması

Unsurlar Forward Futures Borsa

Opsiyonu

Banka Opsiyonu Döviz Seçimi Çok çeşitli. Güvenilir

dövizler.

Likidite Mümkün değil. Cari fiyatlarla her zaman.

Kaynak: Yıldıran, Mustafa,” İhracat Yapan İşletmelerde Kur Riski Yönetimi ve Denizli Bölgesinde Değişik Ölçekli Firmalarda Uygulama”, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Isparta, 2003: 72.