Nitel Veri Toplama Kaynakları

Dokümanlar, nitel araştırmalarda etkili bir şekilde kullanılması gereken önemli bilgi kaynaklarıdır (Yıldırım ve Şimşek, 2008, s.188). Glesne (2013) başka kaynaklardan elde edilemeyecek tarihi, demografik ve bireysel bilgilere dokümanlar yoluyla ulaşılabilineceğini ifade etmektedir. Günlükler, mektuplar, denemeler, kişisel notlar, biyografiler ve otobiyografiler, kurumsal not ve raporlar, hükümet açıklamaları nitel araştırmalarda veri kaynağı olarak kullanılabilecek dokümanlar arasında yer almaktadır (Punch, 2005). Merriam (2013) bu dokümanlara ek olarak araştırmanın amacı doğrultusunda araştırmacının bizzat kendisi ya da araştırmacı için katılımcılar tarafından oluşturulan belgelerin de nitel veri kaynağı olarak kullanılabileceğini ifade etmektedir. Araştırma katılımcıları tarafından yazılan günlükler, hatıra defterleri, ödevler ya da çalışma kağıtları gibi dokümanlar bu kategoride değerlendirilebilir (Glesne, 2013). Merriam (2013) bu dokümanlar yoluyla, araştırılan olay, kişi veya durum hakkında daha fazla bilgi elde edileceğini ifade etmektedir.

Bu araştırma kapsamında araştırmacı tarafından geliştirilen "Mühendisin Tasarım Kılavuzu" dokümanları, "Mühendisliğe Yönelik Düşünceler Soru Formu" ve araştırmacı için katılımcılar tarafından oluşturulan "Serbest Öğrenci Günlükleri" veri kaynağı olarak kullanılan dokümanları oluşturmaktadır. Devam eden bölümde bu dokümanlara yönelik açıklamalara yer verilmiştir.

3.3.2.1.1 Mühendisin Tasarım Kılavuzu Dokümanları (MTKD)

Araştırmacı tarafından geliştirilmiş olan MTKD, çalışma kapsamında gerçekleştirilen tasarım temelli fen eğitimi için temel ders materyali olarak kullanılmıştır. Çalışma grubunda yer alan öğrenciler uygulamalar süresince bu dokümanların dışında (ders kitabı, çalışma kitabı gibi...) herhangi bir basılı materyal kullanmamışlardır. Öğrenciler, uygulamalar boyunca bu dokümanlar üzerinde çeşitli çizimler gerçekleştirmiş, karar matrislerini doldurmuş, yansıtıcı düşüncelerini ifade etmiş, araştırma soruları için yanıtlar oluşturmuşlardır. Bu sebeple araştırmanın farklı alt problemleri için kapsamlı bilgi sağlayan bu dokümanlar araştırmanın temel nitel veri kaynağı olarak değerlendirilebilir.

Öğrenciler için temel ders materyali hüviyetinde olan bu dokümanlar gerçekleştirilecek öğretimi aşamalar halinde yansıtmaktadır. Bu özelliği sebebiyle MTKD, öğretmenlerin uygulamalarına yönelik bir rehber doküman özelliği göstermektedir. Çalışma kapsamında hazırlanan MTKD'ler için bir örnek EK-8'de sunulmuştur.

3.3.2.1.2 Serbest Öğrenci Günlükleri (SÖG)

Araştırma kapsamında nitel veri kaynağı olarak kullanılan dokümanlardan bir diğeri serbest öğrenci günlükleridir (SÖG). Tasarım temelli fen eğitimi uygulamalarının başlangıcından itibaren her uygulama günü sonrasında öğrencilerden o gün gerçekleştirdikleri uygulamaya yönelik olarak günlük yazmaları istenmiştir. Günlük kapsamında öğrenciler herhangi bir şekilde sınırlandırılmamış, günlüklerinde gerçekleştirilen etkinlik, öğretmen, bireysel ve grup performansları, kişisel hisleri ve düşünceleri gibi tüm unsurlara yer verebilecekleri belirtilmiştir.

3.3.2.1.3 Mühendisliğe Yönelik Düşünceler Soru Formu (MYDSF)

Gerçekleştirilen uygulamaların öğrencilerin mühendisliğe yönelik düşüncelerinde ne gibi değişimler meydana getirdiğini analiz edebilmek için araştırmacı tarafından mühendisliğe yönelik düşünceler soru formu (MYDSF) geliştirilmiştir. Öğrencilerin hem uygulamalar öncesinde hem de sonrasında doldurmaları istenen bu dokümanlarda 3 adet açık uçlu soruya yer verilmiştir.

3.3.2.2 Gözlem

Nitel araştırma paradigması için veri toplamanın özünde informel görüşme ve konuşmalar yer almaktadır. Bu verileri elde etmek için en iyi yol ise gözlem olarak görülmektedir (Merriam, 2013). Yıldırım ve Şimşek (2008) herhangi bir ortamda oluşan davranışı ayrıntılı, kapsamlı ve zamana yayılmış olarak incelemek için sistematik bir şekilde gözlem yapmanın gerekli olduğunu ifade etmektedir. Bu tanımda geçen sistematik gözlem ifadesi bir gözlem cetveli kullanılarak uygun gözlemlerin işaretlendiği standartlaştırılmış gözlem ile karıştırılmamalıdır. Her ne kadar gözleme konu olacak öncelikli noktaların saptanmasına yönelik bir gözlem kılavuzuna ihtiyaç duyulsa da nitel araştırma kapsamında gerçekleştirilecek gözlemlerin açık uçlu olması gerekmektedir (Mayring, 2011). Merriam (2013, s.114) gözlemlerin hem açık uçlu hem

de amaca yönelik olması gerekliliğini "Neyin gözleneceği araştırma sorusuna bağlıdır; fakat nereye odaklanılacağı veya nerede durulacağı önceden bilinemez." ifadesi ile açıklamaktadır. Mayring (2001) nitel araştırma paradigması içerisinde gerçekleştirilecek gözlemin, gözlemcinin gözlenenle sosyal ilişki içerisinde olduğu, veri toplarken doğal olarak yaşamın gereklerini yerine getirdiği bir bağlamda gerçekleştirilmesi gerektiğini ifade etmektedir. Bu şekilde gözlenen ortamın bir parçası olarak gerçekleştirilen gözlem katılımcı gözlem olarak tanımlanmaktadır (Merriam, 2013; Glesne, 2013). Katılımcı gözlem ile elde edilen veriler farklı amaçlar için kullanılabilmektedir. Merriam (2013) araştırma kapsamında daha geçerli ve güvenilir veriler elde etmek ve bulguları kanıtlamak için görüşme ve doküman analizi ile birlikte gözlemlerin veri çeşitliliği sağlamak için kullanılabileceğini ifade etmektedir. Yürütülen bu araştırma kapsamında Merriam (2013) tarafından ifade edilen bu amaç doğrultusunda öğrencilerin tasarım temelli fen eğitimi uygulamaları süresince sergiledikleri performansa yönelik katılımcı gözlem gerçekleştirilmiştir.

Gerçekleştirilen gözlemlerden kullanışlı veriler elde etmek için gözlemlerin kayıt altına alınması gerekmektedir (Merriam, 2013). Bunun için başvurulan yolların başında gözlem süresince gerçekleştirilen gözleme yönelik alan notlarının alınması gelmektedir (Mayring, 2011). Bununla birlikte gözlemin gerçekleştiği ortamın video ya da ses kayıt cihazları ile kaydedilmesi de sıklıkla rastlanan bir durumdur (Merriam, 2013; Yıldırım ve Şimşek, 2008). Uygulamalar süresince araştırmacı tarafından gerçekleştirilen gözlemlere yönelik alan notları alınmıştır. Notların oluşturulmasında; gözlem esnasında olup bitenleri kısa, hatırlatıcı ifadelerle kaydetme, gözlemin hemen ardından ise alınan bu alan notlarını betimleyici olarak genişletme şeklinde sistematik bir süreç izlenmiştir. Bunun yanı sıra uygulamaların tamamı video kayıt altına alınmıştır. Bu şekilde ihtiyaç duyulan durumlarda video kayıtlarının yeniden izlenebilmesi ile elde edilen verilerin ve bulgulara yönelik yorumların geçerlik ve güvenirliğine katkı sağlanmıştır.

3.3.2.3 Görüşme

Nitel araştırma paradigmasında görüşme, araştırmanın temel veri kaynağı olabileceği gibi katılımcı gözlem ve doküman toplama gibi diğer tekniklerle birlikte de kullanılabilmektedir. Görüşmelerin bu şekildeki kullanımı, gözlem ve doküman analizi ile elde edilen verilerin doğrulanmasına ve bu verilere yönelik alternatif açıklamaların

oluşturulmasını imkan sağlamaktadır (Glesne, 2013; Büyüköztürk, Kılıç Çakmak, Akgün, Karadeniz ve Demirel, 2008). Merriam (2013) yapılandırılmış (standartlaştırılmış), yarı yapılandırılmış ve yapılandırılmamış (informel) olmak üzere üç görüşme türü tanımlamaktadır. Bu görüşme türleri arasında yer alan yarı yapılandırılmış görüşme formatında, görüşmeci sınırlarını esnetebildiği bir görüşme planına sahiptir. Görüşmeci önceden hazırladığı sorulara ek olarak görüşme sürecinde doğal olarak ortaya çıkan soruları da sorabilme özgürlüğüne sahiptir (Yıldırım ve Şimşek, 2008).

Araştırma kapsamında tasarım temelli fen eğitimi uygulamalarının bitimini takiben nitel çalışma grubunda yer alan 3 öğrencinin her biri ile araştırmacı tarafından geliştirilmiş görüşme formu (EK-9) çerçevesinde yarı yapılandırılmış görüşmeler gerçekleştirilmiştir. Görüşme formu, öğrencilerin her bir modül için sergiledikleri performansı ve kendilerine ait dokümanları değerlendirmelerini sağlayacak şekilde organize edilmiştir. Bu yolla Merriam (2013) tarafından araştırmanın geçerlik ve güvenirliğini artırıcı bir faktör olarak tanımlanan gözlem ve doküman analizinden elde edilen verilerin katılımcıların bakış açısı ile kontrol edilmesi sağlanmıştır. Veri kaybı yaşanmaması için gerçekleştirilen görüşmelerin tamamı video kamera ile kayıt altına alınmış ve daha sonra kayıtlarda geçen diyaloglar bilgisayar ortamında yazıya aktarılmıştır.