Nikâh Bölümünün Konu Fihristi

Önceki bölümde de belirtildiği gibi Ġbnü‟l-Hümâm, nikâh bölümüne, el-Hidâye‟de yer almayan bir mukaddime ile baĢlar. Daha sonra da ilgili bölümün Ģerhini sunar. Müellif eserinin tamamında, hem kitap hem de bab baĢlıklarında Merğînânî‟nin (593/1197) tasarruflarına sadık kalmaktadır.

Nikâh konusunun giriĢ kısmı olarak değerlendirilebilecek bölümde sırası ile nikâh kelimesinin sözlük ve terim anlamları, nikâhın teĢrî kılınmasının sebebi, genel ve özel Ģartları, nikâhın rüknü, hükmü ve vasfı konuları ele alınmaktadır.

Bu mukaddimeden sonra metnin Ģerhine baĢlayan Ġbnü‟l-Hümâm, el-Hidâye‟nin ifadelerine mutabık bir Ģekilde önce in`ikâd, îcap ve kabul terimlerinin anlamlarını izah eder. Ardından nikâhı mün`akid kılan lafızlar üzerinde durur ve konu ile ilgili uzun mütalaalara yer verir. Nikâh bölümünün ilk faslına geçmeden son olarak da nikâhta Ģahitlik konusunu ele alır. ÇalıĢmamızda sık sık değinildiği gibi, Ġbnü‟l-Hümam eserinde yalnızca el-Hidâye‟yi Ģerh etmemiĢtir. Müellif bahsi geçen konu ile ilgili önemli ve iliĢkili gördüğü ancak Merğînânî‟nin (593/1197) eserinde yer vermediği pek çok konuya da temas etmektedir. Örneğin îcap ve kabul lafızlarının izahından sonra

el-Hidâye‟de yer almamasına karĢın, kiĢiye nikâh ifadelerinin telkin edilmesi, dilsizler için

akit lafızlarının durumu, elçi vasıtasıyla ya da yazı ile nikâh akdinin kurulması gibi konuları da aktarmaktadır.

Bu izahlardan sonra Ġbnü‟l-Hümâm, nikâh bölümünde sırası ile kendileri ile evlenilmesi yasak olan kadınlar, velâyet, kefâet, nikâhta vekâlet, mehir konularını; Ehl-i Kitap‟ın, kölelerin, müĢriklerin evlenmeleri ve kısm meselelerini ele almaktadır.

Kendileri ile evlenilmesi yasak olan kadınlar (muharremât) baĢlığında kan hısımlığı, sihrî hısımlık, süt hısımlığı, iki akrabanın aynı anda nikâh altında bulundurulması, eĢler arasındaki din farklılığı (Ehl-i Kitap, Mecûsîler, putperestler, Sâbîler ile evlenme gibi) zinanın hurmet-i musâhera doğurması, tarafların ihramlı iken nikâhlanmaları, birden fazla kadınla evlilik (teaddüd-i zevcât), cariyelerle evlenme, mut`a nikâhı, muvakkat nikâh, Ģiğâr nikâhı, muhayyerlik konusu ve tarafların birbirleri aleyhine nikâh

68

iddiasında bulunmaları konuları iĢlenmektedir. Bu fasılda el-Hidâye‟deki konulara ek olarak mülâanenin kızı ve zina mahsulü olan kızlar, satın alınan kardeĢ cariyelerle münasebet durumu, hurmet-i musâhera doğuracak bakma ve dokunma konuları da izah edilmektedir.

Muharremât bahsinden sonra velâyet konusu ele alınmaktadır. Bu konuda nikâhta söz konusu olan velâyet çeĢitleri, nikâhta velinin konumu, velâyet açısından bekârın ve dulun farkları, izne ve rızaya delâlet eden durumlar, yetimlerin evlendirilmesi, velilerin tertibi (asabe), buluğ muhayyerliği, anne tarafından akrabaların veli olması (zevi‟l-erhâm) konuları ele alınmaktadır. Ayrıca bu baĢlıkta, kadının iki velisi tarafından evlendirilmesi, kadının sözlerinin hangi durumlarda kabul ya da red olarak değerlendirileceği, küçük kızın evlendirilmesi konusunda velisinin vasiyeti gibi Merğînânî‟nin (593/1197) değinmediği konulara da yer verilmektedir.

Velâyet konusunun ardında kefâet bölümüne geçilmektedir. Kefâetin nikâhın Ģartlarından biri olup olmaması, bayanın dengi olmayan biri ile evlenmesi durumunda velilerin fesih hakkı, kefâet unsurları, kefâet konusunda zımmîlerin durumu ve babanın küçük kızını ya da oğlunu evlendirirken kefâet Ģartına riayeti konuları üzerinde durulmaktadır.

Nikâhta vekâlet konusunda vekâletin çeĢitleri, nikâh ve buyû` konularında vekâletin farklılıkları ve icâzet konusu izah edilmektedir. Ayrıca bu baĢlık altında el-Hidâye‟de muhtasar bir Ģekilde değinilen fuzûlînin tasarrufları biraz daha ayrıntılı bir Ģekilde ele alınmaktadır.

Merğînânî‟nin (593/1197) nikâhta vekâlet meselesinden sonra yer verdiği konu mehirdir. Bu bölümde mehrin gerekliliği, mehrin asgarî miktarı, kadının mehrin tamamını ya da yarısını hak ettiği durumlar, zifaftan önce talâkın meydana gelmesi halinde mehrin hükmü, müt`a miktarı ve müt`a çeĢitleri, Ģiğâr nikâhı, mehir olarak belirlenebilen ve belirlenemeyen Ģeyler, mehirde öne sürülen Ģartlar, akitten sonra mehir miktarının arttırılması, mehir olarak tayin edilen Ģeyin aksinin ortaya çıkması, mehir çeĢitleri, mehr-i mislin belirlenmesinde dikkate alınacak unsurlar, kadının mehrini almadıkça eĢini münasebetten men etmesi, mehir miktarında ihtilâf edilmesi, gayrimüslimlerin Ġslam Devleti‟nde yaptıkları evliliklerdeki mehirlerin durumu, kadının mehrini eĢine hibe etmesi ve velilerin kadının mehri üzerindeki tasarruf hakları konuları

69

iĢlenmektedir. Bu meselelerin yanında fâsit nikâh akdinde mehrin gerekliliği, mehrin tekrarlanmasının gerekli olup olmadığı durumlar, erkeğin zina ettiği kadınla evlenmesi halinde gerekli olan mehir miktarı gibi konular üzerinde de durulmaktadır. Evlenme akdinde tarafların müslüman olması durumunda mehir ile ilgili hususları bu Ģekilde aktaran Ġbnü‟l-Hümâm, daha sonra gayrimüslimlerin kendi aralarında yaptıkları evliliklere ve bu evliliklerde söz konusu olan mehirlere de değinir. EĢlerden birinin dinî kimliğinin değiĢmesi durumunda evlilik birliğinin devamı, eĢlerin farklı dinlerde olması durumunda çocuğun dinî kimliği ve eĢlerden birinin irtidât etmesi durumu da müellifin mehir baĢlığında ele aldığı son meselelerdendir.

Kölelerin evlilikleri ile ilgili müstakil bir baĢlığa yer veren Ġbnü‟l-Hümâm, bu konuyla ilgili kölelerin kendi aralarındaki evliliklerde efendilerinin izinleri, mükâtep, müdebber ve ümm-i veled olan cariyelerin durumları, kölelerin efendilerinin izni ile evlenmeleri halinde mehir konusu, evlendikten sonra âzâd edilen cariyenin muhayyerliği, kölelerin efendilerinin izni olmaksızın evlenmeleri gibi meseleleri izah etmektedir.

Müellif kölelerin evliliği konusundan sonra gayrimüslimlerin nikâhları konusunu ele alır. Bu konuda kâfirlerin kendi inançlarına göre geçerli olacak Ģekilde evlendikten sonra müslüman olmaları halinde nikâhın durumu ve taraflardan birinin müslüman olması halinde evlilik birliğinin devamı meseleleri üzerinde durulur.

Nikâh bölümünde son olarak kısm yani birden fazla kadınla evli olunması halinde eĢler arasında adaletli olunması konusu ele alınmaktadır. Bu baĢlıkta da eĢlerin hür veya cariye olmaları durumunda taksim, eĢlerin farklılıkları (bekâr ya da dul olma; sağlıklı ya da hastalıklı olma gibi) ve bunun kısme etkileri, eĢlerin haklarından feragat etmeleri ve yolculuk halinde düzenlemelerin değiĢmesi konuları izah edilmekte ve bu Ģekilde nikâh bölümü nihayete erdirilmektedir.

Biz de müellifin bu tertip ile ele aldığı konuları nikâhın tarifi, hükmü, unsurları ve Ģartları; nikâhta vekâlet, nikâh akdinin çeĢitleri ve nikâh akdinin malî sonuçları baĢlıkları ile ele alacağız. Söz konusu konularla ilgili Ġbnü‟l-Hümâm‟ın izahları genel olarak aktarılacak, her mesele ile ilgili ayrıntılı bilgiye yer verilmeyecektir. Ancak gerekli görülen birkaç konuda müellifin değerlendirmeleri mufassal bir Ģekilde sunulacaktır. Bu Ģekilde iĢlenen meselelerde el-İnâye‟den ve Reddü’l-muhtâr‟dan da istifade edilecektir.

70

3.2. Nikâhın (Evlenme Akdinin) Tarifi ve Hükmü