Nevruz; “yeni (nev) ile gün (ruz)” yani “yeni gün” anlamında “nevroz veya “nevruz, navruz, navröz, nevbahar, naurız” sözcüklerinden türemiştir. Eski İran takvimine göre yılın ilk günüdür ve ilkbaharın başlangıcı sayılan bir gündür. İran mitolojisine göre Tanrı dünyayı, insanı ve güneşi bu günde yaratmıştır. İran’ın efsanevi padişahı Kiyumers tahta oturarak bugünü bayram ilan etmiştir. İran’da ihtişamın sembolü olan Cemşid de aynı gün tahta oturmuştur. Ayrıca Hz. Adem’in 7. torunu olan Cem 21 Mart günü Azerbaycan’a gelmiş ve bugünü bayram ilan etmiştir.535 İlk-yaz
mevsimine girilirken gündüzlerle gecelerin eşit uzunlukta olduğu döneme rastlayan günlerde (genellikle 22 Martta yani eski Mart dokuzunda; bazı yerlerde 20-21 Martta) kutlanır. Nevruz günü Rumi 9 Mart, Miladi 21/22 Marttır. Ve Türklerin Ergenekon’dan çıktıkları tarih olduğundan “Ergenekon Bayramı” da denilmiştir. Türk ve İran kültürünün ortak bir unsurudur. Türklerde III. Yüzyıldan beri kutlanmaktadır. İran kültüründe yer alan Firdevsi’nin Şehnamesi’nde geçen padişah Cemşid zamanına dayanmaktadır.536 Alevilikte Nevruz’un bu kadar önemli olma sebepleri vardır. Bunlar
ise şunlardır:
1-Hz. Ali bugün doğdu.
2-Hz. Ali ve Hz. Fatıma bugün evlendi. 3-Allah dünyayı bugün yarattı.
4-Hz. Yusuf kuyudan bugün çıktı.
5-Hz. Muhammed (s.a.v) Hz. Ali’yi bugün hutbesinde vasi tayin etti. 6-Nevuz gecesinde tüm yaratılanlar Allah’a secde etti
7- Hz. Adem yaratıldı,
8-Nuh’un gemisi karaya oturdu.
9-Hz. Ali bugün posta oturdu ve bütün insanlara, mevcudata bugün ruhsat verildi.537
Anadolu’da Nevruz-i Sultan, Sultan Nevruz, Navrız, Mart dokuzu gibi adlar verilen Nevruz, farklı yörelerde değişik biçimlerde kutlanır. Osmanlı Devleti zamanında
535 http://aregem.kulturturizm.gov.tr /nevruz-bayrami.html.
536 Turan, Ahmet, “Türk Kültürü Araştırmaları Doğu ve Güneydoğu Anadolu”, Ankara-1954, C.1, s.30,34.
537 Yörükan, Yusuf Ziya, Müslümanlıktan Evvel Türk Dinleri Şamanizm, Ankara-2005, s.100; Bozkurt, İbrahim, “Günümüz Alevi Dedelerinin Eserlerine Göre Alevilik”, (Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi), İstanbul-2009, s.81,82.
ise Nevruz gününe özel bir önem verilmiştir. Bugün padişahlara Nevruz günleri “nevruziye” adı verilen kasideler sunulurdu.538
Çemişgezek’te Nevruz “gegank” diye de bilinir. Bu günde mercimek köftesi, kısır, sebzeli pilav gibi etsiz pratik yemekler yapılır.539 Halk, hep beraber evde
hazırladıkları piknik malzemeleri ile kıra çıkar ve piknik yaparlar. Eğlenmeye bayanlar, çocuklar gider. Kiremit oyunu gibi oyunlar oynanır.540 Yumurtalar islenip tokuşturulur,
salıncak kurup sallanılır.541
Yörede halk Nevruz günü, “nargoz” adlı mor, sarı renklere sahip nevruz çiçeklerini toplanmaya gider. Kırlardan toplanıp evlere getirilen bu çiçeklerle evlere huzur, bereket, sağlık geldiğine inanılır.542 Böylece halk baharın geldiğinin farkına
varır. Ateş yakılması, ateşe ve oduna isimler verilmesi bu yörede olmayan uygulamalardır. Nevruzda, nevruz çiçeği yiyen kadının sütü bol olur inancı da mevcuttur. 543
2.2.1. Kara Çarşamba
Mart ayı içerisinde Anadolu’nun bazı yörelerinde görülen bir gelenek de “Kara Çarşamba” geleneğidir. Mart ayının ilk çarşambası olan bu günde çeşitli törenler yapılır.544 Yörede ise “Kara Çarşamba” günü, Şubat ayının son çarşambası ile Mart
ayının ilk iki çarşambası arasında kalan çarşambadır. İnanışa göre Dünya yedi günde yaratılmıştır. Ve çarşamba günü de kötülük ve belalar yaratılmıştır. Kara Çarşambada kaza ve belalardan uzak olmak için iş görülmez, kisek -evlerde bulunan, ahşap evlerde duvar yapımında kullanılan köşeli ya da silindir biçiminde kalas- altında durulmaz, evde beklenilmez. Kavga edilmez, banyo yapılmaz, yolculuğa çıkılmaz, yemek yapılıp dağıtılır, dua edilir.545 Çevre yörelerdeki Aleviler arasında var olan bu uygulama bu
yörede görülmemekte, eski zamanlarda varsa dahi günümüzde ilçede uygulaması bulunmamaktadır. Perşembe günü Alevilikte kutsaldır. Kurban kesme, mezar ziyareti
538 http://aregem.kulturturizm.gov.tr/nevruz-bayrami.html.
539 Kağan Gökalp, 1970, Üniversite Mezunu, Çemişgezek Kütüphanesi Müdürü, Pulur. 540 Seyhan Köse, 1951, Ortaokul Mezunu, Ev Hanımı, Çemişgezek.
541 Erkan Demir, 1973, Ortaokul Terk, Kıraçlar Köyü Muhtarı, Kıraçlar. 542 Gökalp, Melike, a.g.e, S.9, s.11.
543 Mehmetşah Gökalp, 1933, Lise Mezunu, Pulur. 544 http://aregem.kulturturizm.gov.tr /nevruz-bayrami.html 545 Işık, Yüksel, Tunceli Folkloru, Tunceli-2012, s.34,35.
gibi işler bugün yapılır.546 Mezar ziyareti yapıldığında da başında mum yakılıp geri
dönülür.547
Nisanın 1 i ile 29 u arası yağan yağmur suları toplanır ve bu su kutsal kabul edilir. Saçlar dökülmesin diye o su ile banyo yapılır.548
Yörede “baca gezme” geleneği de vardır. “Gagenk” denilen yılbaşında evin damına çıkan çocuklar bacadan içeriye su döker. Sonrada içeriye bir torba sarkıtıp ev sahibinin onun içerine koyduğu şeyleri alır ve bir büyük önderliğinde bunu pişirip yerler. Genelde bulgur pilavı yapılır, ya da gelenlere ceviz, badem gibi kuru yemişler verilir.549
Nevruz günü yörede kurt ağzı bağlama adeti yoktur ama başka günlerde yapılır. Kurt gibi saldırgan hayvanların diğer hayvanlara zarar vermesini önlemek için hayvanların ağzı dualarla bağlanır. 550
2.2.2. Heftemal (Hautamal)
Mart’ın ilk çarşambası başlayan ve üst üste üç çarşamba devam eden periyoddur. Yöresel dilde heft “yedi”, mal “ev” olmak üzere “yedi ev, yedi kapı” anlamına gelmektedir. Alevilikteki üçler, beşler, yediler ritüelindeki yedilerle ilişkisi vardır. Mart “ayların şahı” sayılmıştır. Heftemalde ise dünyaya maya çalınmış ve bugün tutmuştur. O yüzden bu gün tüm mahlukat canlanır.551 Yörede ise bu inanç eskilerden gelen ve
ekinlerin yeşermeye başladığı, tabiatın canlandığı bir dönemi anlatmaktadır sadece. Özel bir uygulaması veya yaşanmışlığı bulunmamaktadır.552