Sudur Nazariyes

Sudur, sözlükte “doğmak, meydana çıkmak, sâdır olmak, zuhur etmek” anlamında mastar bir kelimedir. Felsefe terimi olarak kâinatın oluşumunu yorumlamak üzere tasarlanan, yoktan yaratma ve hiçten varetme (halk) inancından farklı olduğu ileri sürülen teoriyi ifade eder. Sudur yerine “akmak, fışkırmak, taşmak” manasındaki feyz kavramı da kullanılmaktadır. Batı dillerinde sudur

procession, feyz ise emanation terimleriyle ifade edilir. 135

133 _{Feliks Klein-Frenke, İslam Felsefesi Tarihi, Editörler Seyyid Hüseyin Nasr ve Oliver Leamen,}

Çev. Şamil Öçal ve Hasan Tuncay Başoğlu, Açılım Kitap Yayınevi, İstanbul 2007, s. 201.

134 _{Cevizci, Felsefe Sözlüğü, s. 587.}

38

Bu teoriyle filozof ezelî ve kadim olanla sonradan olanı, değişmeyenle değişikliğe tabi olanı, bir başka söylemle Bir ve Mutlak olanla çok ve mümkün olan varlıklar arasındaki ilişkiyi belirtmek, böylece en ulvîsinden en süflîsine kadar bütün mevcudatı bir sıra düzeni içinde yorumlamak istemiştir. Sistem âdeta yukarıdan aşağıya, aşağıdan yukarıya inip çıkan bir dönme dolap gibi düşünülecek olursa mânevî ve maddî varlıkların yeri, mahiyet ve fonksiyonları belirlenmiş olduğundan aynı zamanda determinist bir sistemdir.136

Sudur mertebeleri şunlardır: 1- Allah

2- Fa'al akıl (aktif akıl)

3- Münfail akıl/gayri faal akıl, Beş duyunun etkisi altında kalarak bizim yaşamamızı sağlayan akıldır veya tümel nefis.

4- İlk madde (Heyû lâ-i ûlâ) 5- Fâil tabiat

6- Mutlak cisim veya ikinci heyula 7- Felekler âlemi

8- Süfli âlemin elemanları

9- Bu elemanlardan meydana gelen madenler, nebatlar ve hayvanlar âlemi.137 Sudur sistemi genel bir bakışla yukarıdan aşağıya doğru üç evreden oluşmaktadır. En üstte mutlak bir olan Tanrı, ardından sayıları on olan göksel akıllar (Farabi’nin deyimiyle ruhanîler, melekler) ve en altta ise mükemmellikten en uzak olan ve eksikliği temsil eden şekilsiz ilk madde/heyula bulunmaktadır.138 _{İlk olarak}

mutlak bir olarak Tanrı kavramının nasıl izah edildiğine bakmak gerekmektedir. Tanrı kâinatın varlığı için ilk ve yeter sebeptir. Tanrı salt akıldır. Kendi zatını bilmesi ve düşünmesi sayesinde irade ve ihtiyarına gerek kalmadan bu varlık tabii bir zorunlulukla O’ndan çıkarak/sudur meydana gelir. Bu nazariye, Tanrı’nın kendi

136 _{Kaya, a,g,e, s. 467.}

137 _{Cavit Sunar, İslam Felsefesi Dersleri, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara 1967, s. 48.}

138 _{Ebu Nasr el-Farabi, El Medine’tul Fazıla, Çev, Nazif Danışman, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları,}

39

zatını bilmesinin varoluşun ve varlıktaki düzenin iradeyle gerçekleşmesine sebep olduğunu belirtmektedir. Mezkûr düşünce evrenin ezelî olduğu fikrini de beraberinde getirmektedir. Zira Tanrı’nın bilgisi zatı gibi ezelî olduğuna göre ve Tanrı ezelden beri kendini bildiğine göre bu bilmenin sonucunda meydana gelen varlığın da ezelî olması mantıkî bir zorunluluktur.139 _{Plotinos var olan her şeyin ilk nedeni olarak}

Tanrı’yı görmektedir. Tanrı birdir. Kusursuz durumunda olan bir, kudretinin aşırı bolluğu vasıtasıyla zekâyı meydana getirmiştir.140 _{Zekâ bire doğru olan yönelişi}

vasıtasıyla kendi kendini tanır, çünkü Tanrı’yı tanımak suretiyle O’ndan kaynaklanan kudretleri tanır, mevcudiyetini O’ndan aldığını bilir.141 _{Zekâda kendi sırası gelince}

ruhu yaratır. Ruh da zekâyı temaşa etmek suretiyle kendi bütünlüğüne ulaşır ve böylece o da doğayı oluşturur. Böylece birinciden sonuncuya kadar bir diziliş vardır. Bu dizilişte her varlık kendisinden öncekinden oluşmuştur. Yaratıcı veya doğurucu varlıktan ve nüfuz etmeksizin içine geçmekte olduğu nüfuz edilmiş varlıktan ayrılmamak suretiyle kendinden sonrakini de meydana getirmektedir.142 _Plotinos

ayrıca varlıkların Tanrıyla olan münasebetine değinir ve varlıklar Tanrı'dan, ışık, kaynağı olan güneşten nasıl çıkıp yayılıyorsa öyle çıkıp yayılır. Tanrı, her şeyin kaynağıdır. Fakat O hiçbir şeyi doğrudan bir biçimde varlığa getirmiş değildir. Diğer bir deyişle, nasıl ki güneş ışınları güneşle eşit değilse, aynı şekilde var olan hiçbir şey de Tanrı'ya eşit değildir, demektedir.143

İkinci olarak on akıl meselesi ile Tanrı’dan âlemin nasıl sudur ettiğini mevzubahis edilmektedir. Mutlak birin özünde hiçbir şekilde çokluk bulunmamaktadır, salt ve yalın olduğu için mutlak Bir’in fiili de bir ve tek olmalıdır. Bu vesileyle Plotinos’un “Birden ancak bir çıkar” önermesi durumu açıklar mahiyettedir. İlk akıl sayı bakımından bir olmakla beraber iki farklı niteliğe sahiptir. İlk akıl Tanrı’ya nispetle zorunlu, kendi özü itibariyle mümkün bir varlıktır ve bu sebeple çokluk karakteri taşımaktadır. İşte bu farklılık sebebiyle de çoğalma başlamaktadır. İlk aklın Tanrı’yı düşünmesinden ikinci akıl, kendisinin mümkün varlık oluşunu düşünmesinden birinci göğün nefsi ve maddesi meydana gelmiştir. Ancak ilk akıldaki bu çoğalma yetisi mutlak birden değil onun kendi özünden

139 _{Kaya, a,g,e, s. 468.}

140 _{Plotinos, Enneadlar, Çev, Haluk Özden, Ruh ve Madde Yayınları, İstanbul 2008, s. 110.} 141 _{Plotinos, a.g.e, s. 111.}

142 _{Plotinos, a.g.e, s. 110.}

40

kaynaklanmakta, böylece Tanrı’nın birliğine herhangi bir noksanlık gelmemektedir. İkinci akıl da ilk akla göre zorunlu, özü bakımından mümkün olduğundan Tanrı’yı düşünmesiyle üçüncü akıl, mümkün olduğunu düşünmesiyle sabit yıldızlar küresinin nefsi ve maddesi meydana gelir. Böylece her akıl kendinden sonra bir başka aklı ve nefsiyle birlikte bir gök küresini oluşturur. Bu sistemde nefsin işlevi gök kürelerini dairesel hareket ettirmektir. Böylece sudur olgusu güneş sistemindeki gezegenlerin sayısınca devam ederek ay küresinin aklı olan faal akılda son bulur. Faal akıl ay altı âlemdeki her çeşit oluş ve bozuluşun ilkesi sayıldığından ona vâhibü’s-suver/her şeye suret veren denilmektedir. 144

Üçüncü olarak, heyula/madde konusunu anlamak, ilk sebep ve varoluşun mahiyetini Antik Yunan ve onlardan İslam filozoflarına nasıl geçtiğini ortaya koymamıza yardımcı olacaktır. Ayrıca heyula, sudur nazariyesinin üçüncü sacayağı konumunda bir kavramdır. Kavram olarak heyula; güç, kuvvet, maddenin özü, tohum gibi manalara gelir. Her tabii cismi meydana getiren iki ilkeden biri olan heyulayı Aristo; “Tamamen belirsiz, cisme arız olan değişmeyi kabul edici kuvve halinde bir

cevher”145 şeklinde tarif etmiştir. Bu cevherin tek başına fiilî varlığı yoktur. Zira fiilî var oluşu suret temsil eder ve esasen tabii varlık maddede gerçekleşen surettir. Madde ise sırf kuvvedir; varlığı da bil-kuvvedir, suretle birleşmeksizin fiilen gerçekleşemez. Bir varlıkta madde-heyula ne nispette bulunuyorsa o varlık o nispette kuvve halindedir. Bu, insan aklının varlığı için dahi söz konusudur. Aristo felsefesinde madde ayrıca sebepliliğin de bir parçasıdır.146

Heyula eşyaya suret veren faal aklın etkisindedir. Böylece heyula şekil kazanarak önce su, toprak, ateş ve havadan oluşan dört unsur meydana gelir; bunlar da belli oranda birleşerek cisimler dünyasını oluşturur. Çıkış ve yükseliş yayına önce cansız, sonra canlı cisimler, peşinde bitkiler ve hayvanlar âlemi, nihayetinde ise insanlar ortaya çıkmaktadır. İnsanlar arasında en yüksek mertebede, filozof ile peygamber bulunmaktadır. Ancak faal akıl filozofun güç halindeki heyulani aklına etki ederek onu aktif hale (bilfiil akıl) getirir. Sonra duyu algılarıyla hiçbir ilişkisi bulunmayan müstefad akıl gelir. Teorik düzeyde bilgi üreten, keşif ve ilhama açık

144 _{Kaya, a,g,e, s. 468}

145 _{Aristotales, Metafizik, Çev. Ahmet Arslan, Sosyal Yayınlar, İstanbul 1996, s.93.}

41

olan bu akıl insanın ulaşabileceği en yüksek seviyedir. Keşif ve ilhama açık olduğu için doğrudan faal akılla ilişki (ittisal) kuracak yetkinliğe sahiptir. Bu ilişkide faal akıl filozofun teori üreten müstefad aklına, peygamberin de pratiğe yönelik mütehayyile gücüne etki ederek ilkinde felsefî bilgi, ikincisinde vahiy bilgisi meydana gelir.147