Ay Üstü Alem

Kindi düşüncesinde ay üstü âlem aydan itibaren feleğin en sonuna kadar olan alandaki gök cisimlerinin tamamına verilen addır. Kindi ay üstü âlem için şu isimleri kullanmaktadır: el-Cirmu’l-Aksa, el-Eşhasu-l Ali’ye, el-Cirmu’l Ala, el-Cirmu’l Feleki ve Felek.162 Gezegenlerin değişikliğe uğramadan gökyüzünde dağıldıklarından bahsetmektedir. Zira Kindi’ye göre bir şeyin değişimin nedeni olması için kendisinin değişime uğramaması gerekmektedir. Ay altı âlemde bulunan şeyler değişime uğradıkları için değişimin sebebi olamazlar. Onların faili Kindi’nin

el- Eşhasu’l Aliye163 dediği ay üstü âlemdeki varlıklardır. O’na göre gezegenlerin şuurlu birer varlık olmaları gerekmektedir. Buna delil olarak da yıldızlar ve ağaçlar

ona secde ederler ayetini tahlil eder. Buradaki secde kelimesine amirin emrine

eksiksiz itaat etmek manasını vermekte ve itaatin de ancak irade sahibi varlıklar için

157 _{Aydınlı, a,g,e, s. 43. Geniş Bilgi İçin Bk. Cevher Şulul, Kindi Metafiziği, İnsan Yayınları, İstanbul}

2003, s. 72-104.

158 _{Aydınlı, a,g,e, s. 44.}

159 _{Kindî, Fesefi Risaleler, s. 150.} 160 _{Kindî, Fesefi Risaleler, s. 134-135.} 161 _{Kindî, Fesefi Risaleler, s. 116.} 162 _{Kindî, Fesefi Risaleler, s. 113-125.} 163 _{Kindî, Fesefi Risaleler, s. 115.}

44

geçerli olacağından bahsetmektedir.164 Buna göre ay üstü âlemdeki varlıklar irade sahibi varlıklar olmaktadırlar. Mevsimlerin ve diğer varlıkların varlık kaynağı da bu gezegenlerdir. Kindi ay üstü âlemin canlı olduğunu ve ay altı yani dünyadaki varlıkların sebebi olduğunu şöyle açıklamaktadır: “Oluş halindeki cisimlerde düzenli hareketi sağlayan, canlılık hareketidir. Çünkü canlı bir varlığa ölü veya cansız ya da candan yoksun deninceye kadar geçen zaman içinde onun sürekli ve düzenli bir şekilde hareketini sağlayan nefistir. O halde en son feleğin (el- Cirmu’l Aksa) sürekli ve düzenli hareket etmesini sağlayan da canlılık hareketidir. Ne var ki bu hareket, oluşa tabi cisimlerdeki gibi başka bir cismin etkisi sonucu meydana gelmiş değildir. Öyleyse en son felek bil fiil canlıdır ve zorunlu olarak oluşa tabi olan aşağı âlemdeki yani dünyadaki varlıklara canlılık vermektedir.”165

Ay üstü âlemde var olan felekler Tanrı’nın onlara hareketlilik vermesiyle oluşmuşlardır. Onlar varlıklarını Tanrı’dan almaktadırlar. Canlı ve hareketli olan felek aşağıdaki (dünya) varlıkların varlık sebebidir. Zira bazı varlıklar başkasından oluşur ve başkasına dönüşmek üzere bozulur, bazılarında ise oluş ve bozulma olmaz, zira bunlar başka şeyden oluşmamışlardır. Bunların zıddı da yoktur. Felekler yoktan var edilmişlerdir bu sebeple onlarda oluş ve bozulma olmaz.166

Feleğin niteliklerini Kindi şöyle sıralamaktadır: En son felek ne sıcak, ne soğuk, ne yaş, ne de kurudur. Tanrı zamanı yarattığından itibaren onlar oluş ve bozuluşa uğramamışlardır.167 _{Onlar maddi, formel, etkin ve gaye gibi tabi hiçbir}

sebep değildirler. Felek büyüyen bir varlık olmadığı için beslenme ve tat alma duyularına sahip değildir. Ayrıca o koku alma gücüne de sahip değildir. İşitme ve görme gibi değerli duyulara sahiptir. Bunlar fazileti elde etmeyi sağlayan organlardır.168 _{Bunlar düşünen varlıklardır. Eğer onlar düşünen varlıklar}

olmasaydılar bizim onlardan daha şerefli varlıklar olmamız gerekirdi. Oysa onlar bizim var oluşumuzun yakın sebepleridir. Varlığımıza ve türümüze özgün olan

164 _{Kindî, Fesefi Risaleler, s.114- 115.} 165 _{Kindî, Fesefi Risaleler, s. 119.} 166 _{Kindî, Fesefi Risaleler, s. 119.} 167 _{Kindî, Fesefi Risaleler, s. 97.} 168 _{Kindî, Fesefi Risaleler, s. 120.}

45

düşünmenin etkin sebebi oldukları halde onları düşünmeyen varlık saymak gibi bir hatayı kimse göze alamaz. Çünkü sebep sebepliden daha değerlidir.169

Kindi’nin kitaplarındaki tariflerde âlem, ulvi âlem ve süfli âlem ismiyle birbirinden ayrı bir düzen olarak sıralanır. Ulvi âlem, Akıl, Tabiat ve Nefs tabirleriyle de ortaya konulmaktadır. Süfli âlem için ise cisim, yaratma (ibda), madde (heyula) ve suret gibi kavramları kullanır. Kindi mahlûk olmayan ruhani varlıklardan oluşan ulvi âlem (ay üstü âlem) ile yaratılmış cismani varlıklardan oluşan sülfi âlemi (ay altı âlem) birbirinden ayrı kategorize eder. Her iki âlem de nihayetinde her şeyin nihai illeti olan Allah’a dayanır.170 _{Her şey kendinden önce gelenin malulü ve}

kendinden sonra gelenin illetidir. El- Vahidul- Hak ise sadece illettir. Kindi âlemin yoktan varlığa çıktığını ve zaman içinde sonradan yaratıldığını söyleyerek kelam bilginleriyle fikri mutabakat içinde olmuştur.171 _{Kindi, Fi Hududil Eşya ve Rusumiha}

isimli eserinde yaratma âleminin üstünde bir ulvi âlemin varlığından bahseder. Ayrıca âlemin bir anda sudur nazariyesine uyuşan bir şekilde var edildiğinden bahseder.172 Bu iki konuda genel kelam kabullerinin dışına çıkmıştır. Genel olarak bakıldığında Kindi’nin İslam inancının dışına çıkan bir inancının olmadığı görülmektedir. Kindi’nin ilk neden olarak Tanrı’yı kabul ettiğini, Tanrı’yı âlemle aynileştirmediğini, âlemin ve maddenin ezeli değil sonradan yaratıldığını söylediğini, Tanrı’nın âlemi yarattıktan sonra Aristoteles’in aksine, âlemle ilişkisini kesmediğini, âlemden haberdar ve âlemin müdebbiri olduğunu belirttiği görülmektedir.

Kindi’nin insan fiilleri konusundaki düşüncelerine geçmeden önce İslam kelam ekollerinin konuyu nasıl ele aldıklarını, özellikle Kindi’nin düşüncesine mutabık düşüncelere sahip olan mutezile bilginlerinin düşünceleri konumuza ışık tutmaktadır.

Başta mutezile olmak üzere adalet ve tevhit ehli gruplar insanın fiillerinden sorumlu olduğunu ve kendi fiilinin yaratıcısı/nedeni olduğunu söylemektedirler.173

Onlara göre yaratmaktan maksat yoktan var etme, örneksiz ve benzersiz meydana getirme değildir. Kastedilen yaratma, takdir etme, planlamak, tasarlamak ve

169 _{Kindî, Fesefi Risaleler, s. 120-121.} 170 _{Klein, Franke, a,g,e, s. 204.} 171 _{Klein, Franke, a,g,e, s. 208.} 172 _{Klein, Franke, a,g,e, s. 208-209.}

46

yapmaktır. Çünkü onlar açısından insanların gerçekleştirdiği eylemlerin Allah tarafından yaratıldığını iddia etmek yanlıştır. Zira bir fiilin iki failinin olması imkânsızdır.174 _{Eş’ariler insanı, fiillerin mahalli ve ortamı olmakla sınırlı}

tutmaktadırlar. Fiille fail arasındaki ilişkiyi kesb teorisiyle açıklamaktadırlar.

Bazı mutezile âlimleri doğanın etkisi üzerinde durmuşlardır. Bunların başında Ebu Osman Amr bin Bahr el-Cahız gelir. Cahız’a göre doğa içgüdüyü ifade etmektedir ve insan üzerinde belirleyicidir. Doğa ve içgüdüler insan üzerinde belirleyicidir. Fakat doğanın ve içgüdünün belirleyici olduğu durumlarda bile insan kendisinden kaynaklanan fiillerin sorumluluğundan kurtulmaz. İnsanların gözlemleri, yaşadıkları doğal çevre onların kişiliğine etki eder. İnsanın irade sahibi bir varlık olduğunu belirtir. İrade ise insanın yararına inandığı bir fiile yönelmesine neden olan eğilimi, arzu ve iştiyakı demektir. İnsanın istediği şey, Allah’ın istediği olabilir de, olmayabilir de… Cahız Allah’ın iradesinin iki şekilde tezahür ettiğini söyler. Birincisi kesin irade, ikincisi ise temkinli ve serbest bırakıcı iradedir. Allah’ın kesin iradesi göklerin, yerin ve dağların yaratmasına ilişkin iradeye örnektir. Diğer iradenin anlamı ise bir temkin ve serbestlik payının bırakılmış olmasıdır. İnsan iradesi bu temkin ve serbestlik zemininde tecelli eder. İnsan güç sahibi bir varlıktır. Güç ise insanın bir şeyi yapabilirlik yeteneğine imkân veren bir nitelik ve arazdır. İnsan bir şeyi yapmadan evvel onu yapacak güce sahiptir ve fiilin zıddını yapmaya da güç yetirmektedir.175

Eş’ari kelamcılarına göre hem ilk yaratma ve hem de insanların fiillerinde bütün her şeyin fail ve sebebi Allah’tır. Âlemde cereyan eden bütün olayları her an Allah’ın yaratmasıyla meydana gelir. İnsanın fiillerini de Allah yaratır.176 _Eş’ari

şöyle demektedir: “Yeryüzünde iyi ve kötü olan hiçbir şey yoktur ki Allah’ın iradesi olmaksızın gerçekleşsin. Hiçbir kimse, hiçbir şeyi, Allah yapmadan önce yapamaz. Çünkü Allah’tan başka yaratıcı yoktur. Yine hiçbir şey Allah’tan müstağni kalamaz. Zira her şey O’nun ilmi içerisindedir. Kulların eylemleri de mahlûk olup, Allah

174 _{Şerafeddin Gölcük, İslam Akaidi, Esra Yayıncılık, Konya 1997, s. 222-224.}

175 _{Muhammed Ammara, Mutezile ve İnsan Özgürlüğü Sorunu, Çev. Vahdettin İnce, Ekin Yayınları,}

İstanbul 1996, s. 109-124 sayfalardan özetle.

47

tarafından takdir edilip yapılmaktadır.177 _{Sonrada şu ayeti delil getirmektedir: “Sizi}

de, ellerinizle yaptığınız eylemleri de Allah yaratır.”178

Maturidi ekolu Mutezile ile Eş’ariliğin ortasında bir yol tutmuş, külli irade ve cüzi irade teorisini geliştirmiştir. Kulların fiilleri konusunda Maturidi şunları söylemektedir: “Kulların fiilleri konusunda isabetli olan görüş fiilleri, hakikat manasında hem Allah’a hem de kula nispet etmektir. Zira Allah’ın “her şeyin yaratıcısı”179 _{ve “her şeye gücü yeten”}180 _{şeklindeki beyanlarında görüldüğü gibi}

kendi zatını vasıflandırdığı kavramlarla nitelendirilmiş ve bunlarla övülmüş olsun. Ayrıca hak ile batılı birbirinden ayıran adalet sıfatı belirginleşmiş olsun. Kulların fiilleri içinde tasavvurlarının ulaşamadığı ve akıllarının takdir edemediği haller bulunduğu gibi hedef ve planlarının ulaştığı, akıllarının idrak ettiği haller de mevcuttur. Demek ki bu fiiller birinci açıdan insana ait değildir, ikinci açıdan ise insanlara aittir, demektedir.”181 _{Kindi’nin insan fiillerine dair düşünceleri daha}

ziyade mutezile düşüncesindeki doğa nazariyesine sahip teologların düşüncelerini çağrıştırmaktadır. Onun ay altı âlem ile ilgili düşünceleri incelendiğinde bu benzerliklerle sık sık karşılaşılacaktır. Bu sebeple onun bu konuya dair düşüncelerini incelemek oraya bırakılacaktır.