Morfolojik İnceleme

Morfolojik incelemeler; arazideki örnekler üzerinde anında yapılan gözlemler ile ölçümler ve herbaryum materyali haline getirilmiş örnekler üzerinde laboratuarda yapılan ölçümler ile gözlemlerden oluşmaktadır. Taksonların herbaryum materyali haline getirilmiş örnekleri üzerinde laboratuarda yapılan dış morfolojik incelemeleri; tarafımızdan arazi çalışmalarıyla toplanan ve yurt dışındaki bazı herbaryumlardan ödünç alınan örnekler üzerinde yapıldı. Ayrıca, yurt içi ve yurt dışındaki herbaryumlara yaptığımız çalışma ziyaretlerinde de gerekli gözlem ve ölçümler yapıldı. Morfolojik olarak incelenen kalitatif ve kantitatif taksonomik karakterler aşağıda verilmektedir. Kantitatif karakterlerin minimum ve maksimum değerlerini belirlemek için her lokalite için 10 örnek alınarak ölçümler yapıldı. Kalitatif karakterler için de tüm örnekler incelendi. Küçük yapılara ait ölçümler stereo mikroskop altında cetvelle milimetrik olarak yapıldı. Makroskopik yapılara ait ölçümler ise yine cetvel kullanılarak çıplak gözle yapıldı. Taksonların teşhis anahtarlarında ve betimlerinde kalitatif karakterlere ait ölçüm değerleri yazılırken, önce boy sonra en (genişlik) yazılarak aralarına çarpı (x) işareti kondu. Yapıların boyuna (uzunluğuna) ait alt ve üst ölçüm değerleri aralarına çizgi (-) işareti konarak verildi. Yapıların genişliğine ait alt ve üst ölçüm değerleri verilirken de, yine aralarına çizgi (-) işareti kondu.

Aşağıdaki morfolojiye ait kalitatif ve kantitatif taksonomik karakterler incelendi;

a) Bitki: Yaşam şekli (çok yıllık-iki yıllık-tek yıllık) ve aromatik durumu belirlenmeye çalışıldı.

b) Gövde özellikleri: Toprak altı gövde özellikle rizomlu olup olmama durumu, toprak üstü gövdesinin yönelim şekli, yüksekliği ve ölçüleri, toprak seviyesinde gövdelerin çıktığı odunlu stoğun bulunup bulunmaması veya stoğun şekli, dallanma durumu, boyuna oluklu (çizgili) olup olmama durumu, tüy örtüsü ve renk durumu belirlenmeye çalışıldı.

c) Yaprak özellikleri: Yaprak karakterleri değerlendirilirken, alt yapraklar–gövde yapraklar ve floral yapraklar olmak üzere üç ana gruba ayırarak yapıldı. Bu üç ana grubun her birinin; tüy durumu, saplı olup olmayışı, yaprak şekli ve ölçüleri, bölünmüş ise lobların şekli ve ucunun tipi belirlenmeye çalışıldı.

d) Çiçek özellikleri:

Sinfloresens (çiçek başlarının düzenleniş) şekilleri; kapitulumların sap durumu, şekli, ölçüleri, tüy durumu; involukral braktelerin (fillarilerin) şekli ve ölçüleri, tüy durumu, sıra sayısı, kenar durumu, renk durumu; kapitulumdaki çiçeklerin morfolojik ve eşeysel olarak farklı olup olmaması; kapitulumdaki bütün çiçeklerin morfolojik olarak benzer ve eşeysel açıdan hermofrodit ise: çiçeklerin sayıları, tüy durumu, renk durumu, korollanın şekli, ölçüleri ve tüy durumu, pistilin stillus, ovaryum ve stigmasının durumu ve ölçüleri, stigmasının parça sayısı, stigma uçlarının tüy durumu, stamenin anter ve filament ölçüleri, anterlerin apikal apendajlarının şekli; kapitulumdaki çiçekler morfolojik ve eşeysel olarak farklı ise: 1- kenardaki dişi çiçeklerin, sayıları, tüy durumu, renk durumu, korollanın şekli, ölçüleri ve tüy durumu, pistilin stillus, ovaryum ve stigmasının ölçüleri, stigmasının parça sayısı, stigma uçlarının tüy durumu; 2- merkezdeki çiçeklerin eşey (hermafrodit veya stilusu mevcut fakat ovaryumu kalıntı şeklinde olan staminat olması) durumu, sayıları, tüy durumu, renk durumu, korollanın şekli, ölçüleri ve tüy durumu, pistilin stillus, ovaryum ve stigmasının durumu ve ölçüleri, stigmasının parça sayısı, stigma uçlarının tüy durumu, stamenin anter ve filament ölçüleri, anterlerin apikal apendajlarının şekli; Reseptakulumun tüy durumu belirlenmeye çalışıldı.

e) Sipsela (aken) meyvenin özellikleri: Meyvenin şekli, ölçüleri, çizgi durumu, renk durumu belirlenmeye çalışıldı.

Betimlerde kullanılan morfolojik karakterlerin tek kelimelik Türkçe karşılıkları olmadığı için bu tür kelimelerin Türkçe okunuşları yazılmıştır. Bu kelimelerin anlamları aşağıdaki gibidir [216-217]:

Akut: Sivri veya keskin uçlu

Araknoid: Örümcek ağına benzer şekilde karışık tüylü

Barbellat : Yan çıkıntıların uçları tahminen tüyün rachisinin genişliği kadar olan tüyler Eliptik: Elips biçiminde, yumurtamsı

Fillariler: İnvolukral brakteler

Geitenogam: Bir çiçeğin döllenmesinin bitkinin diğer çiçekleri tarafından sağlanması Heterogam: Eşeysel olarak farklı

Homogam:Eşeysel olarak hepsi birbirinin aynı Horizontal: Yatay

Kapitulum: Çiçek başı Kapitat: Baş şeklinde

Korimbus (yalancı şemsiye): Alt çiçeklerinin sapları üsttekilere nazaran daha uzun olan , bu şekilde çiçekleri aynı düzlem üzerinde bulunan kısa eksenli salkım

Lanseolat: Mızraksı, mızrak şeklinde Linear: Şeritsi, şerit şeklinde

Oblong: Uçlarda yuvarlak olan dikdörtgenimsi (uzunluğu genişliğinden daha fazla) şekil

Obtuz: Küt uçlu, sivri ve keskin olmayan Obovat: Ters yumurtamsı

Otogam: Kendine döllek

Ovat: Yumurtamsı, yumurta şeklinde

Panikula: Bileşik salkım, ana ekseni yanal olarak dallanmış rasemus çiçek durumudur. Piloz: Yumuşak tüylü. Yüzeyi ince zayıf ve yumuşak tüylerle kaplı olan

Pinnatifid: Tüysü bölmeli, yaprak ayası orta damar doğru 1/3 den az parçalanmış Pinnatisekt: Tüysü derin parçalı, yaprak ayası orta damar kadar derince parçalanmış Rasemus: Salkım, ana ekseni uzamış, çiçekler saplı ve ana eksen üzerinde tek tek çıkar Serisceous: İpeksi tüylü

Siliat: Kirpiksi, kirpikli şeklinde

Sinfloresens: Çiçek başlarının gövde üzerinde düzenlenişi

Sipsela (aken): Alt durumlu ovaryumdan gelişen ve perikarp ile testanın sıkı şekilde kaynaştığı açılmayan kuru meyve

Stok (rootstok): Kök ile gövdenin birleştiği noktada, taban yaprakları ile steril ve çiçekli gövdelerin geliştiği odunlu bitki kısmı olup yönelimi horizontal, yükselici ve dikey olabilir.

Tomentoz: Birbiriyle az çok karışmış sık yumuşak tüylü

Ternat: Ana yaprak sapı üç sapçığa ayrılarak her birinin ucunda yaprakçı bulunan bileşik yaprak

Viloz: Uzun yumuşak sık tüylü

Taksonlar filogenetik sıralamaya göre verildi. Bilim dünyası için yeni olan ve en kısa sürede yayına göndereceğimiz Artemisia bashkalensis sp. nova, Artemisia spicigera var. vanensis var. nova ve Artemisia taurica Willd.var. pendulosa var. nova taksonlarına da bu sıralamada bulunmaktadır. Bu yeni taksonlar en kısa zamanda yayınlanacaktır. Otör isimleri Brummitt’e göre yeniden gözden geçirilmiştir [218]. Lokaliteler Türkiye Floras’ındaki kareleme sistemi esas alınarak yazılmıştır [7, 8].

Taksonların yazılması şu sıra izlenmiştir: 1. Taksonların adı ve otörü (yazarı) 2. Yayınlandığı yer

3. Sinonim adları ve yayınlandığı yer 4. İkonografya 5. Kaynaklar 6. Betim 7. Çiçekleme zamanı 8. Habitat 9. Yetiştiği yükseklik 10. Türkiye’deki yayılışı 11. Dünya’daki genel yayılışı 12. Tip örneği kaydı

13. Türkiye Florası’ndaki kayıtları

14. İncelenen (arazi çalışmaları ile tarafımızdan toplanan ve herbaryumlardaki başka araştırıcılar tarafından toplanmış) örneklerin lokaliteleri. Tarafımızdan toplanan örneklere ait lokalitelerin GPS cihazı yardımıyla tespit edilen evrensel (yükseklik ve enlem–boylam) ölçüleri de verildi.

15. Her tür veya türaltı takson ile ilgili bulguların değerlendirmesi ve tartışılması 16. Türlerin ayrıntıları ile ilgi fotoğraflar

17. Herbaryum örneğinin fotoğrafları

38

18. Türün Türkiye’deki yayılış haritası; topladığımız ve herbaryumlarda incelediğimiz materyaller dikkate alınarak oluşturulmuştur. Yanlış teşhislerin olabileceğini düşünerek, görmediğimiz kayıtları dikkate almadık. Çünkü herbaryum materyalleri üzerinde yaptığımız çalışmalarda, daha çok cinsin komplike olmasından kaynaklanan nedenlerle bir çok örneğin yanlış teşhis edildiğini gördük.

Toplanan örneklerin herbaryum materyalleri Fırat Üniversitesi Herbaryumunda (FUH) saklanmaktadır. Çalışma bittikten sonra, Türkiye ve Yurt dışındaki bazı herbaryumlara herbaryum örnekleri gönderilecektir.