Mobbing eylemi yapan kişilerin kendilerini olduğundan üstün göstermek isteyen, ikiyüzlü, onursuz ve sahtekâr tavırlarla, farklılıklara ve başkalarının yaşamlarına önem vermeyen eylem biçimlerinden anlaşılabilecekleri ileri sürülmektedir. Mobbing uygulayanların güçleri ne bilgileri, ne karizmaları, ne de becerileridir, güçlerinin bir tek kaynağı vardır o da üstlerine gösterdikleri sahtekârca ve abartılı saygıdır. Aslında bunlar insana saygı duymadıklarından üstlerine de saygı göstermezler, ancak abartılı bir saygıyı kendilerini güven içinde hissetmek amacıyla kullanmaktadırlar. Yıldırma uygulayanlar için nedenin önemli ya da önemsiz olmasının bir anlamı yoktur çok küçük sebeplerden dolayı büyük kavgalar çıkarmak için bahane aramaktadır.
Mobbing yapan kişiler yanlışları üzerinde düşünmez kendisi dışında herkesi suçlar ve kendi konumlarını destekleyenleri överek yaranmacı bir rol alır. Kendileri için iyi olan, herkes için iyi kendileri için kötü olan ise herkes için kötüdür şeklinde düşüncelere sahiptirler. Eleştiri ve önerilere kapalıdırlar. Yanında çalışanlara karşı resmi, soğuk davranarak çalışanlarla arasına mesafe koyup kendisini ulaşılmaz etmeye çalışır.
36
Çevreye karşı agresif ve kaba davranırlar. Böyle bir atmosfere sahip olan işyerlerinde çalışanlar zamanla işlerinden soğuyup nefret etmeye başlamaktadır (www.mobbingtürkiye, 2008; Kaymaz, 2007:33; Baykal, 2005:10-11).
Mobbing uygulayıcılar tutarsızdır, çünkü çoğu kez başkasını yönlendirmesiyle hareket ederler. Dıştan yönlendirilen kişi, kendi istek, ihtiyaç, algılama ve yorumlarından daha çok kendisini denetleyenlerin istek, ihtiyaç, algılama ve yorumlarına göre davranırlar. Ayrıca bu tip insanlar toplumsal değer ve normlara bağlı olmadıkları için yeterli ahlaki olgunluğa da sahip değildirler. Ahlaki zafiyet gösteren yıldırmacı kendisinden zayıflara karşı zalim, kendisinden güçlülerin istek ve emirlerine karşı uyum ve uysallık göstermektedirler. Mobbing uygulayıcıların psikolojik yapıları incelendiği zaman kendine güveni olmayan, kuşkucu, alıngan, kinci, öfkeli, kıskanç bir kişilik yapısına sahip oldukları görülmektedir. Karşıdan daima sadakat, uyum ve onay beklemektedir. Sürekli tehdit duygusu altında olduklarından, en küçük hataları dahi büyüterek suçlayıcı tavır sergilemektedirler. Leymann‘a göre, insanlar kendi eksikliklerini telafisi için mobbinge başvururlar. Kendi adları ve konumları adına duydukları korku ve güvensizlik onları başka birini küçültücü davranmaya itmektedir (Tutar, 2004:35;Davenport ve diğ.,2003:38; Çobanoğlu, 2005:34).
İnsanlar deneme yanılma yoluyla bilgi ve tecrübelerini artırırlar fakat iş yaşamında yanlışlar yapıldığında ilk yapılacak şey suçlanacak kişiyi bulmak ve ceza vermektir. Bu yaklaşım tarzı yeni fikir ve girişimlerin önünü kesmektedir. İster hata olsun, isterse yanlış nedeniyle yapılan suçlama hem işyeri hem de birey için olumsuz sonuçlar doğurmaktadır ( Berstein, 2003:80).
1.5.1. Saldırganın KiĢilik ve Psikolojik Özellikleri
Mobbing uyglayıcılarının kişilik ve psikolojik özellikleri aşağıda özetlenmiştir.
1.5.1.1. KiĢilik Bozukluğu : Bu kişiler genellikle kendi itibarlarını yükseltmek için
kötü niyetli ve hileli eylemlere başvurur. Aşırı denetleyici, korkak ve sinirli bir yapıya sahiptirler. Korku ve güvensizliklerini bir başkasına çamur atarak yenmeye çalışırlar. Kendi hasta kişiliklerini saklamak amacıyla diğerlerinin ruhsal gelişimini önlemek eğilimindedirler.Bu nedenle; günah keçisi aramaktadır (www.mobbingtürkiye, 2008).
Psikiyatrist M.Scott Peck, kötü kişilik teorisinde, kişilik bozukluklarının mobbing davranışını tetiklediğini söylemektedir. Peck‘e göre kötülük, ―İnsanın içinde ya da dışında bulunan ve amacı yaşamı ya da canlılığı öldürmek olan bir kuvvettir. ‗‗Kötü insanlar‖ kendi hasta kişiliklerinin bütünlüğünü korumak ve sürdürmek için başkalarının ruhsal gelişimini, bu gücü kullanarak yok etmek istediklerini öne sürmektedir. Kendilerini her türlü suçlamanın üstünde gördükleri için, onları suçlayan herhangi birisine saldırmak durumundadırlar kusursuz benlik imgelerini korumak için başkalarını feda etmektedir (Peck, 2003:117; Davenport ve diğ. , 2003:39).
1.5.1.2. Ayrıcalıklı Hak Sahibi Olduklarına Ġnanmak: İşyeri sahipleri, örgüt
hiyerarşisinde çalıştıkları için, kendilerinin güç uygulama ayrıcalığına sahip olduğunu düşünmektedir. Bu davranışlara daha çok yüksek başarı kazanma isteği ve stres koşullarında önem verilmektedir. Ayrıca yüksek pozisyonlara gelen diğer kişilerde genellikle güç kullanmak ister. Sözde lider olan bu kişiler, gerçekte lider sayılmamaktadır (www.mobbingtürkiye, 2008).
Hornstein, Brutal Bosses and Their Prey (Merhametsiz Patronlar ve avları) kitabında, örgütsel hiyerarşi içinde oldukları için güçlerini istedikleri gibi kullanabileceklerini sanan patronların ―ilahi hakkından‖ söz etmektedir. Onlar için çalışan herkes kendiliğinden değersizdir tesbitini yapmıştır. Yükselme basamaklarını hızlı çıkmak isteyen kimseler herkesi değersiz, her şeyi de mubah görmektedir (Davenport ve diğ. , 2003:39; Çobanoğlu, 2005:34).
1.5.1.3. Çocukluk Dönemini Kötü Geçirmek: Utanç ve korku içinde büyüyen
çocukların ilerde iş hayatlarında intikam alma, yok etme hissine kapılmalarına neden olmaktadır. Wyatt ve Hare çocukluk izleri teorisini, savunmaktadırlar. Bu teoriye göre; çocuklukta insanın hayatını sürdürme becerileri, büyüme yıllarında utanç ve suiistimale direnme yolu, savunma mekanizmalarını geliştirme şekli, kişinin işyerinde de, bu gibi durumlara karşı koyma biçimini etkiler ya da tacizci olmalarına neden olmaktadır (Çobanoğlu, 2005:34; Davenport ve diğ., 2003:52).
1.5.1.4. Tehdit Altında Benmerkezcilik ve ġiĢirilmiĢ Özdeğere Sahip Olmak: Bu
kişiler astlarının şöhretinden veya deneyimli birinin itibarını alacağı düşüncesinden dolayı kendilerini tehdit altında hissedebilirler. Aralarındaki nitelikli insanlardan
38
1.5.1.5. Narsist KiĢilik: Narsist bireyin temel özelliği, korktuğu kişileri kontrol altına
almak için, elindeki gücü kullanmaya kendini yetkili gören, gösterişli bir hayal ortamında yaşayan; kendini sürekli olarak diğerlerinden üstün gören ve bunun kabul edilmesini isteyen kimselerde görülen psiko-sosyal bir bozukluktur. Kendi ego‘suna karşı aşırı bir sevgi ve bağlanma ile kendini gösteren bir kişilik bozukluğudur. Bu kişiler, empati (eşduyum) yapamazlar. Narsist kişiler her zaman özel işlem görme beklentisi ile kendilerini hukuk ve ahlak ilkelerinin üzerinde görürler. Hiyerarşik kademelerde hızla yükselmek için her yöntemi kullanabilirler. Bekledikleri hayranlığı ve takdiri kendilerine göstermeyen bireylere karşı acımasız olabilirler. Mobbing sürecinde başa çıkılması en zor olan kişiler narsistlerdir (www.mobbingtürkiye , 2008, Ertekin ve Yurtsever, 2001:39-40; Seyyar,2007:195).
Tıbben; kendini sürekli üstün gören ve bunun kabul edilmesini isteyen, elindeki gücü korktuğu kişileri kontrol altında tutmak için kullanan, sosyal özürlü, zihinsel bir bozukluktur. Kendilerini büyük bir güç, kusursuz mükemmel bir varlık olarak gördükleri için, her şeyin en iyisine layık olduklarını düşünürler, her şeyi hak ettiklerine inanırlar. Bekledikleri itibarı kendilerine göstermeyenlere karşı acımasızdırlar. Kendini beğenmişliklerine doyum sağlamadığı sürece tehlikeli bir nitelik kazanabilir. Güçsüzleri ezer, başkalarına üzüp acı çektirmekten zevk almaktadır. Eleştiri ve yenilgiye hiç gelemez, yenilgiye uğrarlarsa aşırı öfke, öç alma duygusu ve kızgınlık duymaktadır (Davenport ve diğ. ,2003:40;Tınaz, 2006:59 ; Adler, 2006:200).
1.5.1.6. Antipatik KiĢilik: Aşırı denetleyici, korkak ve sinirlidir. Korku ve güvensizliklerini bir başkasına güç kullanarak yenmeye çalışır. Daima güçlü olmak ister. Yaşadıkları toplumda hep ―günah keçisi‖ arayışı içindedir (Kırel, 2008:30).
Ayrıca mobbing uygulayıcıları aşağıdaki özelikleri de göstermektedir.
Kendi Normlarını Örgüt Politikaları Haline Getirmeye ÇalıĢmak: ―Eğer kabul
etmiyorsan, git‖ anlayışı birisine bir kuralı zorla kabul ettirmeye çalışanların düşünce biçimidir.
DüĢmanlıktan HoĢlanmak: İnsanlar hoşlanmadıkları kimselerden kurtulmak için,
Can Sıkıntısı Ġçinde Zevk ArayıĢında Olmak: Bazı sadist ruhlu mobbingciler, yaptıkları eziyetten zevk almaktadır.
Ön Yargılı ve Duygusal Olmak: Kendisinden etnik, sosyal veya ırksal olarak farklı olan gruba ve ya bireye karşı ön yargılı olabilir. Mantığından daha çok duygularıyla hareket eder, başkalarının dolduruşuna gelebilmektedir (Davenport ve diğ. ,2003:40).
1.5.2. Mobbing Mağdurlarının KiĢilik Özellikleri
Toplumun her kesiminde tüm iş yerlerinde herkes mobbinge maruz kalabilir. Yapılan araştırmalara göre; mobbinge maruz kalan kişilerin çalışma yaşamlarında genellikle başarılı, dürüst, yaratıcı, duygusal zekâya sahip, işini çok seven, örgütüne bağlı oldukları görülmüştür. Bu özelliklere sahip kişiler iş arkadaşlarının veya yöneticilerinin dikkatini çeker ve ondan kurtulmak için mobbing uygulayabilirler. Özellikle yaratıcı insanların ürettikleri yeni fikirlerin diğerlerini rahatsız etmesi ve daha yüksek mevkilerde çalışan kişiler için tehdit oluşturduğu düşüncesiyle zorbalar tarafından hedef seçilen kişilerin özelliklerini sıralamak gerekirse:
BaĢarılı olmak: Çalışma arkadaşları tarafından kıskanılır, arkasından her türlü oyun
oynanabilir.
ĠĢyerinde yalnız olmak: Erkeklerin sayıca fazla olduğu bir işyerinde tek bir kadın
olmak veya bunun tam tersi kadınların çok sayıda olduğu bir işyerinde tek bir erkek olmak.Bekârların yoğun olduğu bir ofiste tek evli kişi olmak da mobbinge uğrama olasılığını artırdığı gözlenmiştir.
ĠĢyerine yeni gelen kiĢi olmak: Daha önce o pozisyonda çalışan kişilerden daha fazla
özelliklerinin bulunması.
Dürüst, güvenilir, kuruluĢa sadık olmak: İşini çok iyi, hatta mükemmel yaparak,
çalışma ilke ve değerlerinden ödün vermezler. İşyerinin menfaatini ve ismini önde tutup kendi başarısından söz etmeye gerek duymayan insanlardır.
Yaratıcı ve paylaĢımcı olmak: Kendini sürekli geliştiren, azimli, zeki insanlardır.
Bilgisini cömertçe paylaşmaktan çekinmediklerinden çevresindekilerle olumlu iletişim kurabilirler.
40
Kendi değerinin farkında olmamak: Sürekli daha iyi olması gerektiğini
düşündüğünden, kendi özelliklerinin farkında olmamaktadır.
Haksızlığa karĢı gelmek: Kendi hakkından daha çok ezilenlerin ve güçsüzlerin
savunuculuğunu yaparlar.
Zeki olmak: Araştırmacılar, mobbinge maruz kalan kişilerle yaptıkları görüşmelerde
bu insanların istisnai kimseler olduğunu ―duygusal zeki‖ (emotional intelligent) oldukları sonucuna ulaştıklarını ifade etmişlerdir. Bu insanlar kendi davranışlarını gözden geçirebilen, yanlışlarını görebilen ve bunları düzelten insanlardır.
Bağımsız hareket etmek: Başkaları tarafından değil, kendi kendilerini yönlendiren
kişilerdir.
Diğerlerinden farklı olmak: Farklı tarzda giyinmekten tutun da, değişik bir bölge
veya kentten gelme, ırk farklılığından kaynaklanan ön yargılar, mağdura zarar verici olabilmektedir. Bazen de kişi kendi doğuştan gelen özelliklerinden dolayı da bu tür davranışlara maruz kalabilmektedir. Kişiler değiştiremeyeceği bu özellikleri nedeniyle mobbinge maruz kalabilmektedirler. Örneğin; cilt rengi, konuşma aksanı, iş arkadaşlarından daha az ya da daha çok görgü ve terbiyeye sahip olması gibi (Tınaz, 2006:96-97; www. wikipedia, 2008).