DeĢt-i Kıpçak bölgesinin idaresi Cuçi Han‟ın oğlu Batu Han‟a intikal
ettiğinden431 bölgeye düzenlenen ikinci seferin idaresinde de Batu Han
görevlendirilmiĢtir.
Ġlk DeĢt-i Kıpçak seferini bir anlamda Ġkinci DeĢt-i Kıpçak Seferinin keĢif hareketi olarak görebilmek de mümkündür. Cengiz Han‟ın ölümün ardından 1228‟de Ögedey Han‟ın dönemine ve Cuçi‟nin ölümü nedeniyle oğlu Batu Han‟ın dönemine kalmıĢtır432
. Cengiz Han‟ın ölümünden sonra teğinler Ögedey Han‟ı “büyük han” olarak seçtikten sonra toplanan ikinci Kurultay‟da (1235) devlet ileri gelenleriyle meĢveret etmiĢtir433
. Kurultayda Moğol hâkimiyetine boyun eğmemiĢ ülkelerin durumu görüĢüldükten sonra söz konusu ülkelerin ele geçirilmesine karar verilmiĢtir.434
.
Ögeday Han‟ın, buradaki halkları hâkimiyet altına alması için üç emir verdiği ifade edilmektedir. Buna göre ilk verdiği emir Batu Han, Böri, Güyük ve Mengü gibi teğinlerin Subutay Noyan‟ın peĢinden batıya gönderilip bu orduya Batu Han‟ın kumanda etmesi olmuĢtur. Ġkinci emri merkezden gönderilen kıtaların baĢında Güyük‟ün bulunup Batu Han‟ın emrine göre hareket etmesi, üçüncü emri ise Moğolların idaresindeki bütün teğinlerin büyük oğullarını sefere göndermesi, onlarla birlikte tümen komutanlarının, binbaĢıların, yüzbaĢıların ve onbaĢıların, han kızları ve damatlarının da büyük oğullarını bu sefere göndermeleri Ģeklindedir435
. Ögeday Han teğinlerinin çoğunu askerleriyle birlikte Batu Han‟ın emrine vermiĢtir. Bunlar Tuluy‟un oğlu Mengü, oğlu Güyük ve Kadan, Kölgen, Börü, Baydar ve Batu Han‟ın kardeĢi Orda isimli teğinlerdir. Ayrıca yanlarında bölgeyi bilmesinden ötürü Subutay Noyan da görevlendirilmiĢtir. Teğinler savaĢ hazırlıklarına baĢladıktan sonra bahar
431 Ebulgazi, a.g.e., s. 33. 432
Mustafa Kafalı, “Altın-Orda Hanlığı”, Türkler, Yeni Türkiye Yayınları, Cilt 8, Ankara 2002, s. 398.
433 Carpini, a.g.e., s. 71.
434 Cüveyni, a.g.e., Cilt 1, s. 281. 435
vakti Ġdil-Bulgar sınırında daha önce belirlenen yerde oldukça kalabalık bir orduyla toplanmıĢlardır436
.
Batu Han‟ın emrindeki ordunun 150.000437 veya 120.000438 kiĢiden oluĢtuğuna iliĢkin çeĢitli görüĢler vardır. Sefere katılan Moğol birliklerinin haricinde ele geçirilen bölgelerde yaĢayan halklardan oluĢan birliklerin yer aldığı düĢünülürse439
, 50.000 kiĢilik Bulgar ordusunun bir üstünlük sağlayamadığı440
da hesaba katılırsa Moğolların sayısının 50.000 kiĢiden az olmadığı sonucuna varılabilir. Hülasa kalabalık bir ordunun toplandığı441
açıktır. Nitekim Ögeday Han‟a sefere teğinlerin ve noyanların büyük oğullarının katılması fikrini Çağatay Han‟ın önerdiği, böylece ordunun kuvvetlenerek sayı bakımından kuvvetli ve azametli olarak kendilerine karĢı koyabilecek kavimlere bu Ģekilde boyun eğdirebilecekleri ifade edilmiĢtir442
.
DeĢt-i Kıpçak seferinde Kıpçaklar, Ġdil Nehri boylarındaki kavimler (BaĢkurtlar ve Ġdil-Bulgarları443
) ve Kafkas kavimleri444, 1237 ile 1238 arasında kuzeydeki Rus knezlikleri445 üzerine gidilmiĢtir. Rusların ardından Kafkas kavimlerini ve Ġdil Nehri‟ne yakın bulunan Marileri itaat altına alındıktan sonra Kıpçaklar üzerine yürünmüĢtür. Bu seferin ardından güney Rus knezlikleri üzerine yürünmüĢ446
, 1239-1240 arasında da Pereyaslavl, Çernigov ve Kiev baĢta olmak üzere güney Rus knezlikleri hâkimiyet altına alınmıĢtır447
.
1235‟ten önce de Ġdil-Bulgarları ve Kıpçaklar üzerine seferler yapıldığı bilinmektedir. Ġki baĢarısız seferin ardından 1232‟de Ġdil-Bulgarların üzerine yine bir sefer düzenlenmiĢ448, Moğollar Bulgar sınırına sonbaharda gelerek kıĢı da orada geçirmiĢlerdir. 1232 yılının yaz aylarında AĢağı Ġdil-Bulgarlarını, BaĢkurtları ve
436
Cüveyni, a.g.e., Cilt 1, s. 281; Anonim, Gizli Tarih…, s. 191.
437 Rorlich, a.g.e., s. 55. 438 Vernadsky, a.g.e., s. 85. 439
Kamalov, “İdil…”, s. 58.
440 Kamalov, “İdil…”, s. 57. 441 Cüveyni, a.g.e., Cilt 1, s. 281. 442 Anonim, Gizli Tarih…, s. 192.
443 David Morgan, The Mongols, Basil Blackwell Ltd. New York, 1987, s. 137. 444
Anonim, Gizli Tarih…, s. 196.
445 Kurat, Rusya…, s. 56-70. 446 D‟ohsson, a.g.e., s. 200-201. 447 Kurat, Rusya…, s. 56-70. 448
Kıpçakları üzerine yürüyerek449
Ġdil Nehri ve Bulgar Ģehrinin sınırlarına uzanan toprakları ele geçirmiĢlerdir450. Ancak ÇeremĢan, Kundurca ve ġeĢm nehirlerinin yakınlarında durdurulmuĢlar, 1234 yılında BaĢkurtlar itaat altına alınsa da AĢağı Ġdil- Bulgarları direniĢlerine devam etmiĢtir451
. Bunların haricinde Saksin üzerine de 1229‟da bir sefer düzenlemiĢlerdir452
. Bunlar o bölgedeki komutanlar tarafından yürütülen daha düĢük seviyedeki harekâtlardır. Nitekim Subutay Noyan‟ın 1234‟teki Çin seferi dönüĢünden itibaren 1236‟da baĢlayan Ġkinci DeĢt-i Kıpçak Seferi için bölgeye gönderilen orduyla buradaki birliklere katıldığı453
ve 1235‟deki kurultayda bölgedeki kavimlere boyun eğdirilemediğinin ifade edilmesi454
burada Moğolların bazı küçük çaplı seferlerde bulunduğunu destekler mahiyettedir.
1236‟da DeĢt-i Kıpçak‟a giren Batu Han komutasındaki Moğol ordusu, Kıpçaklarla Ģiddetli çarpıĢmalara girmiĢ, Kıpçaklar, Bulgarlar, BaĢkurtlar ve Alanların direniĢlerini kırmıĢtır455. 1236 baharında Uluberli boyundan BaĢbuğ BaĢman idaresindeki Kıpçaklar, BaĢbuğ Çıku ve BaĢbuğ Bayan idaresindeki BaĢkurt ve Bulgarlar, BaĢbuğ Kaçır Ülküle idaresinde de Alanlar ittifak ederek harekete geçmiĢlerdir. Batu, ġiban, Orda ve Tangut, BaĢkurt ve Bulgar ülkesine yürüyerek arazinin zorluklarına rağmen buraları ele geçirmiĢlerdir. Kıpçak BaĢbuğu BaĢman, Ġdil boylarında bir müddet direniĢi sürdürdüyse de 1237‟de bir adada Mengü ve Bucak tarafından yakalanarak katledilmiĢtir456. Moğollar buradan sonra Rus knezlikleri üzerine yürümüĢlerdir457
.
Rusların hâkimiyet altına alınması, Avrupa üzerine yapılacak seferlerde Moğolların gerilerini emniyette tutmak istemeleri Ģeklinde yorumlanabilir458
. 449 Kamalov, “İdil…”, s. 57. 450 Halikov, a.g.m., s. 71. 451 Kamalov, “İdil…”, s. 56-57.
452 Barthold, Tarih ve Uygarlık…, s. 301. 453 Kamalov, “İdil…”, s. 57.
454 Anonim, Gizli Tarih…, s. 191. 455
Kafalı, a.g.e., s. 49-50.
456 Yakubovskiy, a.g.e., s. 42-43; D‟Ohsson, a.g.e., s. 186, Grousset, a.g.e., s. 274; Gumilev, Eski Ruslar…, Cilt 2, s. 160.
457 Kafalı, “Deşt-i Kıpçak…”, s. 187. 458
Nitekim 1235 kurultayında boyun eğdirilmesi gereken halklardan bahsedilirken Ruslar ve Kiev Ģehri zikredilmiĢtir459.
Rus Ģehirlerinin ele geçirilmesinin pek bir zorluk teĢkil etmediği değerlendirmesi yapılmıĢtır460. Bu değerlendirme Rus Ģehirlerinin birer birer düĢerek, onların Kalka SavaĢı‟nda yaĢadıkları taktik hataları dikkate almadıkları Ģeklinde yapılan yorumla461
birlikte göz önünde bulundurulduğuna haklı bir değerlendirmedir. Moğolların, Rus knezlikleri üzerinde hâkimiyet kurmasında bir diğer etken ise Rus knezleri arasındaki iç çekiĢmeler ve idarecilerin Ģehir savunması konusunda ihtiyatsız davranmasıdır462. Moğolların knezlikler arasındaki bölünmüĢlükten faydalandığı açıktır463
. Nitekim Batu Han‟ın birliklerini çeĢitli kollara ayrılarak ilerlemesi bunun bir göstergesidir464, Moğolların knezlerin arasındaki çekiĢmeden haberdar olduğu ve buna göre hareket ettikleri söylenebilir.
Moğollar ilk olara Rus knezlerinin her birine teslim olmaları için bir elçi göndermiĢ, bunu kabul etmeyen knezlerden biri tarafından idare edilen Ģehirlerden Ryazan üzerine yürümüĢ465, Aralık 1237‟de Ryazan‟ı neft ateĢi, mancınık ve kuĢatma merdivenleri gibi gereçleri kullanarak466, Ģehri taĢtan topraktan siperlerle çevirmiĢlerdir467
. Aynı ay içinde Ryazan Ģehri düĢmüĢ, Kolomna Ģehri birkaç defa Batu Han‟ın birliklerine karĢı savaĢmıĢsa da bir baĢarı sağlayamamıĢ sonunda Moğollar tarafından zapt edilmiĢtir468
.
Moğollar, Kolomna Ģehrinin ardından Moskova Ģehrini ele geçirmiĢtir469 . Bir görüĢe göre Batu Han, Moskova üzerine ġiban‟ı 30.000 kiĢi ile öncü (karavul470
)
459 Anonim, Gizli Tarih…, s. 191. 460
Roux, a.g.e., s. 283.
461 Vernadsky, a.g.e., s. 85.
462 Gumilev, Eski Ruslar…, Cilt 2, s. 161-162. 463
Grousset, a.g.e., s. 274; Marhsall, a.g.e., s. 54.
464 Gumilev, Eski Ruslar…, Cilt 2, s. 163.
465 Rızaeddin Fahreddin, Altın Ordu ve Kazan Hanları, çev. Ġlyas Kamalov, Kaknüs Yayınları,
Ġstanbul 2003, s. 36; Grousset, Stepler…, s. 274.
466 Altan Aykut, “Batu Han‟ın Ryazan Seferi ile Ġlgili “Ryazan‟ın Batu Han Tarafından Yakılıp
Yıkılması Hikayesi”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi, Cilt 31, S. 1-2, Ankara 1987, s. 18.
467 Kurat, Karadeniz…, s. 331. 468 Fahreddin, a.g.e., s. 36. 469
olarak göndermiĢ, bu birlikler de Moskovalılara akın (ılgar471) düzenleyerek mağlup etmiĢler, ġiban Han‟a sayısız bağıĢ ve ihsanda (soyurgal472) bulunulmuĢtur473
.
Moskova‟nın ardından 3 ġubat 1238 Salı günü Vladimir Ģehrine gelen Moğollar, Zeremya mevkiinde üslenerek atlılarıyla Ģehri çembere almıĢlar, ardından buradan çıkan bir Moğol birliği Suzdal‟ı ele geçirerek474
çok sayıda esir ele geçirdikten sonra mancınıklar inĢa edip Ģehri siperlerle çevirmiĢlerdir. Bir gün sonra Moğollar Ģehre dört bir yandan saldırarak mancınıklarla ağır bir bombardımana baĢlayıp bu taĢlarla Ģehir içindeki pek çok kiĢiyi öldürmüĢlerdir. Moğollar, Altın Kapı kesimindeki ve aynı nedenden ötürü Lybedi‟den Orinim‟ya ve Bakırcılar‟a, Volga Kapısı‟ndaki Kulyazma‟dan ve diğer kısımlardaki surları delerek içeriye taĢlar doldurmuĢlar ve doldurulan taĢlar üzerinden surları delip Ģehre girerek zapt etmiĢlerdir475
.
14 ġubat‟ta Vladimir‟in düĢmesinin ardından Suzdal ve Rostov gibi büyük Ģehirlerle birlikte 14 Ģehir Batu Han‟ın hâkimiyeti altına girmiĢtir. Tver Ģehrini de
alıp Novgorod‟a yürüyen Batu Han, Novgorod‟a 100 verst476
kala ilkbahar selleri ve Kıpçak saldırıları nedeniyle geri çekilme kararı almıĢtır477
.
Vladimir Knezi Yuri, ailesinin Vladimir‟de katledildiğini öğrenince ihtiyatları beklemeden Moğollara karĢı yürümüĢ, Dorofey Semenoviç‟i 3.000 askerle Moğollara karĢı göndermiĢtir. Moğol kolları tarafından sarıldığını öğrenen Knez Yuri, yanındakilerle birlikte atlarına binerek Moğollara karĢı savaĢ düzeni aldırmaktayken birden bire Moğollar, Sit Nehri‟nde Vladimir knezi ile karĢılaĢmıĢtır.
470
Karavul: Bekçi, müfreze, posta ve keĢif kolu anlamlarına gelmektedir. Oktay Berber, “Muhakemetü‟l-Lügateyn‟deki Türk Ordu TeĢkilatına Ait Terimlerin KarĢılaĢtırmalı Ġncelemesi”,
Turkish Studies, Cilt 5, S. 3, Ankara 2010, s. 898. Metinde keĢif kolu anlamında kullanılmıĢtır. 471 Ilgar: Baskın, hücum, akın, atlı hücum, dörtnala hücum anlamlarına gelmektedir. Abdülkadir
Donuk, Eski Türk Devletlerinde İdari-Askeri Ünvan ve Terimler, TDAV Yayınları, Ġstanbul 1988, s. 98, Muharrem Ergin, Dede Korkut Kitabı-Metin ve Sözlük, Türk Kültürünü AraĢtırma Enstitüsü Yayınları, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara 1964, s. 187.
472
Soyurgal; Cengiz Han sonrasında kurulan Moğol devletlerinde, bilhassa Ġran, Azerbaycan ve Anadolu‟nun doğusunda kurulan Türkmen devletlerinde verilen, toprağa dayalı, vergi muafiyeti bulunan, veraseten geçebilen bir çeĢit bağıĢ ve ihsandır. Mehmet Ölmez, “Dil Verileri IĢığında Soyurgal ve Kökeni”, Trans-Turkic Studies Festschrift in Honour of Marcel Erdal, ed. Mark Kirchner, Matthias Kappler, Mehmet Ölmez Yayınları, Ġstanbul 2010, s. 167.
473
ÖtemiĢ Hacı, a.g.e., s. 4-5.
474 Tasviri için bkz. Ekler, Resim 6. 475 Kurat, Karadeniz…, s. 332-333.
476 Rus uzunluk ölçüsü. 100 kilometreye tekabül etmektedir. 477
Ruslar onlara saldırmıĢlar, Ģiddetli hücumlarına rağmen Moğollar bu savaĢtan da galip çıkmıĢ ve savaĢtaki çoğu soyluyla birlikte Yuri Vsevolodoviç öldürülmüĢtür. Birçok esir alan Moğollar, ordugâhlarını ġeren Ormanı‟nda kurmuĢlardır478
.
Berke Han komutasında bir Moğol kolu, 1238 yılında (diğer bir görüĢe göre 1239479) Kıpçaklarla son bir savaĢ daha yaparak 40 bin çadır Kıpçak topluluğunu BaĢbuğ Kutan idaresinde Macaristan‟a kadar göç etmek zorunda bırakmıĢtır480
. Bununla birlikte Kıpçakların çoğu Moğollara itaat ederek bölgede kalmıĢ ve “Cuçi Ulusu” olarak anılan hanlığın asıl ahalisini teĢkil etmiĢlerdir481. Yine 1238 yılında Ġdil-Bulgarlarına da boyun eğdirip topraklarını ele geçirmiĢlerdir482
.
Bu seferde uzun süre direnen Ģehirlerden biri de Barçınlığ Kent olmuĢtur. ġehrin etrafına hendekler kazarak üstünü kapatmıĢlar, hücum eden Moğol askerleri bu hendeklere düĢmüĢlerdir. Hendekleri toprakla doldurduktan sonra Ģehri ele geçirebilmiĢlerdir483
. 1238‟de Mengü ve Kadan, Çerkezler üzerine yürüyerek onları hükümdarlarıyla birlikte telef etmiĢ, 1239‟da ise Güyük, Mengü Han, Börü ve Ögeday‟ın oğlu Kadan idaresindeki Moğol ordusu, Alanların bulunduğu Mekes Ģehrini kuĢatma altına almıĢlardır484. Teğinler nüfus çokluğuyla tanınmıĢ ormanlarla çevrili bir Ģehir olan Mekes‟i ele geçirebilmek için üç-dört kağnının yan yana geçebileceği bir yol açtırmıĢtır. Kağnılar üzerine mancınıklar yerleĢtirerek Ģehir duvarlarına atıĢ yapabilecek menzile taĢıtmıĢlar, böylece bu Ģehri de ele geçirmiĢlerdir485
. Aralık 1238‟de ise bir baĢka Moğol ordusu Kırım‟a ilerleyerek Suğdak Ģehrini tahrip etmiĢtir486
.
1239‟da güneydeki Rus topraklarına yönelen Batu Han, Murom, Pereyaslavl ve Çernigov Ģehirlerini ele geçirmiĢ, ardından Don Nehri civarında istirahata çekilmiĢtir. 1240‟ta donmuĢ Dinyeper Nehri‟ni aĢarak487
Kiev üzerine yürüdüğünde, Kiev 478 Kurat, Karadeniz…, s. 334-335. 479 Fahreddin, a.g.e., s. 38. 480 Eckhart, a.g.e. , s. 65. 481 Grousset, a.g.e., s. 274.
482 Özcan, “Moğollara Dair…”, s. 29. 483 Carpini, a.g.e., s. 71.
484
Kafalı, a.g.e., s. 50.
485 Cüveyni, a.g.e., Cilt 1, s. 281. 486 Kurat, Rusya…, s. 68.
487 Rugoft, a.g.e., s. 84. Daha 1237‟de Moğollardan kaçan halkların Rusları bu konuda uyarmaları için
ahalisinin gönderdiği elçilerin öldürmesi ve savunma hazırlıklarına baĢlaması üzerine Ģehri kuĢatılmıĢ ve alınmıĢtır488
. Kiev‟in uğradığı tahribat sonucunda nüfusunun bir hayli azaldığı ifade edilmiĢtir489
.
Moğolların silah kullanmadan ele geçirdikleri Ģehirler de olmuĢtur. Vladimir Knezliği‟nin bünyesindeki Yaroslav, Rostov, Ugliç ve Tver gibi Ģehirlerin ahalisi anlaĢma yoluyla Moğol hâkimiyetini kabul etmiĢler, buralar herhangi bir tahribata uğramamıĢtır490
.
Sefer esnasında Batu Han ile bazı Moğol teğinleri arasında bir tartıĢma olmuĢtur. Buna göre seferden sonra toplanan bir ziyafette oradaki komutanlardan daha yaĢlı olduğu için herkesten önce yiyip içmeye baĢlaması üzerine Güyük ile Börü çadırı terk etmiĢlerdir. Batu Han ile aynı dereceden oldukları halde kendilerinden önce içmesine tepki gösteren teğinler, Ögeday Han tarafından disiplinsizliklerinin cezalandırılması için komutanlarıyla görüĢüp, Guyuk ile Harhasun‟un cezalarını Batu Han‟ın, Börü‟nün cezasını ise Çağatay Han‟ın vermesini emretmiĢtir491
.
Batu Han‟ın yönettiği Ġkinci DeĢt-i Kıpçak Seferi geniĢ bir iskan alanının zapt edilmesiyle sonuçlanmıĢtır492
. Seferlerin ardından bu bölgede “Cuçi Ulusu” veya “Kıpçak Hanlığı” olarak, çok sonradan da Altın Ordu ismiyle zikredilecek olan493
, ĠrtiĢ Nehri‟nden Tuna Nehri‟ne kadar uzanan, bir yanda Harizm‟i ve DeĢt-i Kıpçak‟ı, diğer yanda Ġdil-Bulgarları ve Rus knezliklerini hâkimiyeti altına almıĢ muazzam bir devletin temelleri atılmıĢtır494
. Bu hanlığın isimlendirilmesi ve tesisi tafsilatlı bir Ģekilde daha sonra ele alınacaktır.
Avupa sahasında gerçekleĢen seferler (Moğolların Polonya ile Macar topraklarındaki savaĢları ve Dalmaçya sahillerine kadar ilerlemeleri495
) Ġkinci DeĢt-i Kıpçak seferinin devamı mahiyetindedir. Nitekim Macaristan‟a kaçan Kıpçakların
488 Fahreddin, a.g.e., s. 38. 489 Carpini, a.g.e., s. 72.
490 Gumilev, Eski Ruslar…, Cilt 2, s. 162. 491
Anonim, Gizli Tarih…, s. 196-198.
492 Vernadsky, a.g.e., s. 87. 493 Yakubovskiy, a.g.e., s. 43. 494 Halikov, a.g.m., s. 72. 495
peĢine düĢtükleri bilinmektedir496
. Ancak DeĢt-i Kıpçak sahasının dıĢında olduğundan burada yaĢananlara ayrı bir baĢlık altında değinilmiĢtir.