Moğol İstilası ve Harezmşahlar Devleti’nin Yıkılması

Sultan Alaaddin Muhammed’in başarılar ile geçen saltanatına en büyük darbe ve devletinin yıkılmasına sebep olan hadiseler devletinin doğu sınırında ortaya çıktı. Bu dönemde İslam dünyasının en kudretli devleti olan Harezmşahlar Devleti dışa karşı ihtişam ve kuvvetini korusa da içten içe kendisini yiyip bitirmişti. Sultan Alaaddin Muhammed ve annesi Terken Hatun ile onun nüfuzu altında bulunan devlet adamları ve komutanlar arasında büyük bir siyasi çekişme mevcuttu. Kanglı ve Kıpçak kuvvetleri yukarıda daha önce belirtmiş olduğumuz gibi Harezmşah Atsız döneminde Harezm ordusunda kullanılmaya başlanmıştı. Harezmşah Atsız’ın bu siyaseti oğlu İl Arslan döneminde de devam ettirildi. Sultan Tekiş bu siyaseti bir adım öteye taşımış ve önemli Kanglı beylerinden birinin kızı olan Terken Hatun ile evlenmişti. Terken Hatun oğlu Sultan Muhammed döneminde devlet içerisinde önemli bir nüfuz sahibiydi. Özellikle Kanglı ve Kıpçak asıllı olan devlet adamları ve komutanlar

üzerinde Terken Hatun önemli nüfuza sahipti.217

Sultan Muhammed devlet içerisinde annesi Terken Hatun ile nüfuz mücadelesi içinde iken diğer yandan da devletinin doğu sınırında yaşanmakta olan siyasi olayları takip etmekteydi. Sultan Muhammed’in takip içinde olduğu bu siyasi hareketlilik sadece onun devleti için değil bütün dünya da derin izler bırakacak olan siyasi ve askeri alanda yeni bir kuvvet olan Moğol Devleti’dir. Cengiz Han tarafından bozkırdaki Moğol kabilelerinin bir araya getirilmesi ile kurulan Moğol Devleti ile Harezmşahlar Devleti ilk defa Sultan Alaaddin Muhammed’in 1215-16 yıllarında çıktığı Kıpçak seferi esnasında tesadüfen karşılaşmışlar ve Sultan Muhammed burada

yapılan çarpışmada Moğollar’ın savaş kabiliyetini görmüştür.218

Sultan Muhammed, devletinin doğu sınırlarında yaşanmakta olan bu olaylardan Cengiz Han ve Moğollar hakkında bilgi edinmek için Cengiz Han’a hediyelerle bir elçi heyeti göndermiştir. Bu hareketten memnun olan Cengiz Han’da Sultan Muhammed’e bir elçi heyeti gönderdi. 1218 yılında Maveraünnehir’de Moğol elçilerini kabul eden Sultan Muhammed’e elçiler Cengiz Han’ın iki devlet arasında

217_{Barthold, Moğol İstilasına Kadar Türkistan,390-391. Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi,}

210.

218_{Taneri,,40. Barthold, Orta Asya Tarihi Hakkında Dersler, 133. Cüzcani, Tabakat-ı Nasıri, 135.}

66 dostluk ve ticari ilişkiler kurma niyetinde olduğunu bildirdiler. Sultan Muhammed iki devlet arasında dostluk ve ticari ilişkileri uygun bulmasının ardından anlaşmalar

yapılmış oldu.219

Harezmşahlar ve Moğollar arasında yapılan bu anlaşmaların ardından ilk ticaret kervanı Moğollar tarafından 450-500 kişi kadar bir kervan ile Harezmşahlar Devleti’ne gönderildi. Moğol ticaret kervanı Harezmşahlar Devleti’nin sınır şehri Otrar’a geldiklerinde şehrin valisi Kayır Han lakaplı İnalcık tarafından casusluk gerekçesiyle tutuklanarak mallarına el konuldu. Otrar valisi İnalcık daha sonra

mallarına el koyduğu Moğol kafilesinin tamamını idam etti.220 _{Ancak Moğol}

kervanından kurtulan bir kişi kaçarak yaşanılanları ve İnalcık’ın yaptıklarını Cengiz Han’a anlattı. Tüccarlarının öldürülmesine çok kızan Cengiz Han, Sultan Muhammed’e bir elçi göndererek İnalcık’ın kendisine teslim edilmesini ve tüccarlarının el konulan mallarının iadesini istedi. Ancak Sultan Muhammed, ne Terken Hatun’un yakını olan İnalcık’ı teslim etti ne de tüccarların mallarını iade etti. Cengiz Han bütün isteklerinin reddedilmesi üzerine büyük bir batı seferi için

hazırlıklara başladı.221

Cengiz Han bütün bu isteklerinin reddedilmesinin ardından Harezmşahlar Devleti ile savaş hazırlıklarına başladı. Otrar şehrinde yaşanan olay yalnız Harezmşahlar Devleti’nin büyük yıkım ile ortadan kalkması ile kalmayarak İslam dünyasında uzun yıllar akacak kan ve binlerce insanın ölümü ve onlarca şehrin harap olması sonucunu

ortaya çıkaracaktır.222 Cengiz Han, İrtiş nehri kenarında 1219 yılında savaş için

büyük hazırlıklara başladı. Hazırlıkların tamamlanmasının ardından 1220 yılı başında İslam tarihçilerinin aktardıklarına göre sayısı 200 bine yaklaşan ordusu ile harekete

geçti.223 _{Cengiz Han ilk önce önemli komutanlarından Cebe’yi Moğollar’ın önünden}

kaçan ve Karahıtay Devleti’ne hâkim olan Nayman lideri Küçlük’ü yakalaması için Kaşgar’a gönderdi. Cebe, Bedahşan yakınlarında yetiştiği Küçlük’ü yakalayarak

219_{Taneri, 40, Cüzcani, Tabakat-ı Nasıri, 53. Barthold, Moğol İstilasına Kadar Türkistan,407-410.}

Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi, 233-234.

220_{Barthold, Moğol İstilası Devrinde Türkistan, 394. Alican, 60. İbnü’l-Esir, Cilt 12, 316. Kazvini,}

Tarih-i Güzide, 395. Nesevi, 29.

221_{Barthold, Orta Asya Türk Tarihi Hakkında Dersler, 131. Alican, 60-61.Barthold, Moğol İstilası}

Devrinde Türkistan, 395.Cüzcani, 53. Kazvini, Tarih-i Güzide, 395.

222_{Taneri, 41}

67 öldürdü. Küçlük’ün öldürülmesinin ardından takip edilen Naymanlar imha edildiler

ve böylece Karahıtay Devleti tarihe karışmış oldu.224

Sultan Muhammed, Karahıtay Devleti’ne hâkim olan Nayman lideri Küçlük ile yaptığı başarısız mücadelelerin ardından Küçlük’ün bu şekilde Moğollar tarafından kısa zamanda ortadan kaldırılması sonrası endişeye kapıldı. Cengiz Han’ın ordusu ile harekete geçtiği haberinin ardından Sultan Muhammed’in topladığı savaş meclisi Seyhun nehri kıyısında Moğollar’ı meydan savaşında karşılama fikri alsa da Sultan Muhammed bu fikri kabul etmemiştir. Cengiz Han’ın sahip olduğu kuvvetleri kadar hatta daha fazlasına sahip olan Sultan Alaaddin Muhammed ordusunu küçük guruplara bölerek şehirlere savunma için dağıtmıştır. Sultan Muhammed’in bu stratejisinin de nedeni Moğollar’ın surları aşamayacağını ve şehirleri kuşatmada başarısız ve yetersiz olacaklarını düşünmüş olması muhtemeldir. Ancak Moğollar surları aşma ve şehirler alma konusunda Çin seferinde tecrübe kazanmışlardı. Sultan Alaaddin Muhammed ordusunu şehirlere böldükten sonra Horasan bölgesine geçti. Sultan Muhammed’in Moğollar’a karşı meydan savaşını kabul etmemesinin nedenlerinden birisi de annesi Terken Hatun’un nüfuzu altında olan Kanglı kumandanlarına ve askerlerine güvenmemesiydi. Sultanın bu güvenmemesinin nedeni de kendisine karşı yapılan bir suikastı önceden haber alarak kurtulması olayı

etkili olmuştur.225

Harezmşahlar Devleti ve şehirleri hakkında yeterli bilgi toplayan ve hazırlık yapan Cengiz Han şehirleri bir bir ele geçirerek ilerlemekteydi. İlk olarak Otrar şehri ele geçirildi ve İnalcık öldürüldü ardından şehirde büyük bir katliam yapıldı. Ordusunu parçalara ayıran Cengiz Han Maveraünnehir’de bulunan şehirleri birer birer ele geçirmekteydi. Moğollar direnen şehirlerde korkunç katliamlar yapmaktaydı. Maveraünnehir bölgesinin en önemli iki şehri Buhara ve Semerkand’da Moğollar tarafından ele geçirildi ve bu şehirlerde büyük katliamlar yapıldı. Bunların yanında

Otrar, Sığnak, Barçınlıg-Kent, Cend ve Hocend gibi şehirlerinde akıbeti aynı oldu.226

Harezmşahlar Devleti toprakları Moğollar tarafından yakılırken Sultan Alaaddin Muhammed, Belh şehrinde bulunmaktaydı. Cengiz Han, Sultan Muhammed’i

224_{Taneri, 41.Barthold, Moğol İstilası Devrinde Türkistan,399.}

225_{Cüzcani, Tabakat-ı Nasiri, 138. İbnü’l-Esir, Cilt 12, 317. Barthold, Moğol İstilasına Kadar}

Türkistan,416.

68 yakalaması için komutanlarından Cebe Noyan’ı görevlendirdi. Sultan Muhammed kendisini takip eden Moğollar’dan kurtulmak için Irak-ı Acem bölgesine oğlu Rükneddin Gursançtı’nın yanına doğru yola çıktı. Sultan Muhammed Hemedan civarında geldiğinde oğlu Rükneddin 30 bine yakın kuvveti ile babasını karşıladı. Ancak Sultan Muhammed ülkesinde yaşanan olaylardan dolayı moral olarak çökmüş

vaziyette bulunmaktaydı.227 _{Bu arada Moğollar yetişerek Rey şehri civarında}

Devletabad yakınlarında Sultan Muhammed ve kuvvetlerini sıkıştırdılar. Sultan Muhammed’in yanında bulunan kuvvetleri Moğollar tarafından ağır bir mağlubiyete uğratıldı. Sultan Muhammed yanında kalan az sayıda ki kuvveti ile korkarak ve telaş içinde Mazenderan yolu üzerinden Hazar Denizi’nde bulunan Abiskun adasına geçti. Burada hastalığı iyice artan Sultan Muhammed Harezmşah 1220 yılında Abiskun

adasında hayatını kaybetti.228

3.2. ALAADDİN KEYKUBAD DÖNEMİ TÜRKİYE SELÇUKLU