Tarihin başlangıcından itibaren her insan din hissi denilebilecek, insanın kendi dışında esrarlı ve denetleyici bir güce duyduğu korku ve huşu duygularıyla birleşen genellikle ayin ve törenle katılanın olduğu bir inanca sahip olmuştur. İnsan, belli dönemlerde belli bir inancını kaybedebilir ama yine bu durumda da bilerek ya da farkında olmadan huşu duyabileceği tapınacağı yeni bir merciye adanmaya meyillidir. Bu bir toteme bir fetişe, bilime, ‘hakikat’a ya da bir ideolojiye olabilir. Yeter ki bu kavramlar insan zihninde ve kalbinde yüksek harflerle yazılsın 81
Aydınlanmayla birlikte akla yapılan aşırı vurgu insanların dini sorgulamalarını neden olmuştur. Dinin toplumsal düzeyde zayıflamaya başlamasıyla toplumda dinin işlevlerini yerine getirebilecek yeni bir fenomene ihtiyaç doğmuştur. Dinin sosyal bütünleştirme, insanları ortak bir amaç uğruna bir araya getirme, onların yaşamına anlam verecek yeni fenomen artık milliyetçiliktir. Bu yeni fenomen dinin bir çok birçok yönünü alarak yeni bir din görünümünü almıştır. Milliyetçilikte din tamamıyla devre dışı bırakılmak istenilmemiştir. Örneğin İngiliz kilisesinin tamamen ortadan kalkması yerine ondan beklenen milli devlettin yüceltilmesidir. Ünlü Fransız deisti ve Fransız vatanseveri Abbe Raynal’ın dediği gibi; artık devlet din için değil, din devlet içindir. Devlet her şeyin üstündedir.82
Sanayi Devrimiyle birlikte kitleler yalnızca atalarına ait toprakları değil, atalarının dinlerinden de kopmuş ya da dine karşı lakayt kalmışlardır. Bu nedenle modern Avrupa’da ve çağdaş dünyadaki kitleler için bir çeşit hükümsüz din meydana getirilmiştir. Bu dönemde dinin yokluğu yeni bir inançla doldurulmaya çalışılmıştır. Bu kimileri için bilimcilik, kimisine göre pozitivizm ya da insancılık olmuştur. Ancak
81 Age. s.24 82 Age. s.62
31
burada dinin yerine en etkili ikameyi milliyetçilik ve komünizm yerine getirilmesi beklenmiştir. Alenen ateist ve materyalist olmasına rağmen komünizm bir dünya cennetini vaat etmektedir. Yine milliyetçilik insanın sadece ekmekle yaşamayacağını, insanın ölümsüzlüğe ve özgürlüğe duyduğu tutkuyla birlikte onun geçmişiyle bağlarını sağlamaktadır. 83
Ernest Renan ve benzerleri gibi bazılarına göre din ile milliyetçiliğin arasındaki bağ, her ikisinin de manevilik, kutsallık ve şuurluluk hallerine müncer olmasıdır.84
Dinin yerine getirebildiği, ötekilerle ilişki kurmayı olanaklı kılma ve güç verme işlevleri özellikle ulusak kimlik kişisel düzeyde ele alındığında; ulusal kimliğin ötekilerle ilişkileri olanaklı kıldığı görülür. Çünkü ulus ortak kültüre sahip bireylerin anlamlı bir dünya yaratmak için yaşadığı ve çalıştığı ortak bir havuz olarak görülür. Yine ulusal kimlik, bireylere kendilerini aşan bir varlıkla yani ulusla özdeşleştirmelerini, yansıttığından güç verir.85
Modern milliyetçilik ilk olarak Hıristiyan âleminde ortaya çıktığından Hıristiyanlığın birçok adet ve örfünü kendi amaçlarına göre uyarlamıştır. Kilisede olduğu gibi kendisine adanan bireylere ölümsüzlük vadetmiştir. Burada millet baki kabul edilmekte, sadık evlatlarının onun için ölmesi onun ölümsüz ihtişamını artırmaktadır. Üyelerine dış mihraklara karşı korumakta, onları sanat ve bilimle beslemekte, rızkı onlara o vermektedir. Bayrak selamlama, şairlerin bayrağa methiyeler yazması, çocukların bayrakla ilgili şiirler okuması ve ona sadakat yeminleri edilmesi, milli marş okunduğunda hazırolda bekletişiyle bir nevi dinin bıraktığı boşluk böylece doldurmaya çalışmaktadır.86
Nasıl ki dini devletlerde dini bayramlar varsa milli devletlerde milli bayramlar düzenlenmiştir. Örneğin Türkiye Cumhuriyeti kurulduktan sonra Cumhuriyet Bayramı, 19 Mayıs Gençlik Bayramı, Zafer Bayramı gibi milli bayramlar ortaya çıkartılmış, böylece halkın milli duygularını uyandıracak merasimler yapılmaya başlanmıştır.
83
Age., s.27
84 Peter H. Merkl-Ninian “Smart, Religion and Politics in The Modern World”, New York and
London 1985, s. 16,17, Aktaran: Sezen, age. s. 135
85 Vatandaş, age. s. 26 86 Hayes, age. s.192
32
Bu dönemde özellikle Hristiyanlıktan tavizler verilerek onun milliyetçi yapıyla uzlaştırma teşebbüsünde bulunulmuştur. Din adamları sivil tüzüğü çıkartılarak din adamlarının halk tarafından seçilmesini karara bağlanmış, kilisenin mallarına el konularak, din adamlarının maaşı devlet tarafından ödenir hale getirilmiş ayrıca milliyetçiliğin yayılmasında din görevlerinin de belli görevlerinin yerine getirmeleri istenilmiştir. Bütün bunların yanında dinin yokluğu tamamıyla milliyetçi duygularla kapatılmaya çalışılmıştır. Artık savaşlarda ölenlerin mezar taşlarına Tanrı için öldü yerine vatan için öldü, yazılmaya başlanmış, dini nikâhlar yerine medeni nikâhlar düzenlenmeye ayrıca medeni cenaze törenleri düzenlenmeye başlanmıştır. 87
Yeni milliyetçi devletler dile dayalı milliyetçilikten ziyade ırki veya dini- kültürel hususiyetlere dayanıyordu. Örneğin Hindistan'daki milliyetçilik milletlerin ayrı dillere göre değil ayrı dinlere göre ayrışmış, Hindistan kendi içinde Hindu Hindistan, Müslüman Pakistan ve Budist Burma olarak ayrılmıştır. Milliyetçilik birçok kültünü eski dinlerden almış olmalarına rağmen eski dinler milliyetçi yapıyla birlikte bireylerde sözde hala dine inanlar olarak kalmalarına devam ederken onun tapınma ve disiplin gereklerini milliyetçi yapıdan almaya devam etmiştir. Örneğin İslamiyet gibi uzak Hintlere ve Afrika'ya kadar genişleyen bir dinken özellikle milliyetçiliğin yayılmasıyla birlikte Mustafa Kemal ve Şah Rıza Pehlevi’nin takipçileri, kendilerini önce Türk ve Fars sonra Müslüman olarak tanımlamışlar. Yine Müslüman Araplar Yahudi milliyetçiliğine karşı Hristiyan Araplarla birlikte hareket etmişlerdir.88
Din, insanlık tarihi boyunca birey ve toplum hayatında önemli bir yer tutmuştur. Dinin tarihsel süreçte rolünü oynayıp artık onun ortadan kalkacağını ön gören yaklaşımlara rağmen günümüzde hala birey ve toplum hayatında önemli yer kaplamaktadır. Bunun önemli nedenlerinden birisi de dinin toplumsal yaşamda üstlendiği sosyal işlevlerinden kaynaklanmaktadır. Dinin toplumda var olmasının istenmesinin en önemli nedenlerden birisi de dinin bireylerde psikolojik yönde oluşturduğu etkidir. Bunlar kısaca; tabiat olayları karşısında çaresizliği aşma, insanın gerçek hayatta elde etmeyi arzu edip ulaşamadığı şeyleri bastırıp onu ‘diğer dünya’da oluşabileceği inancını vermesi, ölüm korkusu karşısında ‘gerçek hayat’ta olan inanç,
87 Age. s.71 88 Age. s.203-204
33
suçluluk ve günahkârlık duygusu karşısında aşkın varlığa karşı af dilenme ve bunun tekrarlanmasını engelleme, kişinin kimlik arayışlarına cevap verme ve sıkıntı, endişe, maddi sıkıntılar ıstıraplar karşısında dinin koruma fonksiyonunu yerine getirmesi gibi unsurlardır.89
Siyasal iktidarın veya devletin devamlılığını sağlayabilmesi, toplum düzeyinde meşruluğuna bağlıdır. Devletin meşruluğu da toplumdaki dine sistemle yakından alakalıdır. Siyasi iktidarlar özellikle insanların kendisine itaat etmesinde dini meşrulaştırma yoluna gidebilmektedir. Bu bazen din bilginleri, ulema ve diğer dini önderler vasıtasıyla bazen de direk devlet ve yönetici seçkinler vasıtasıyla da gerçekleştirilebilir. Burada dini meşruluk devletin psikolojik otoritesini oluşturur. Psikolojik otorite olmaması durumunda zorba yönetim anlayışının olması gerekmektedir.90
Dinin, modern laik devletin ideolojik aygıtı olarak işlevsel kılması ve laik siyasetin dini kendisi çıkarları doğrultusunda bir araç haline getirmesinin hem batıda hem Doğu’da hem de Türkiye’de birçok örnekleri bulunmaktadır. Politikacıların yeri geldiğinde dine, dini kurumlara, dini söylemlere başvurmaları, milliyetçiliğin dinselleştirilmesi, dini bir görünüme büründürülmesi, dinle desteklenmesi bunun yanında dinin sivilleştirilmesi ve devletin dini güçlü bir denetime tabi tutması, gerektiğinde dini hizmetine alması günümüzde dinin bir araç gibi görülmesinin örneklerdir.91
Günümüzde laik ve modern ulus devlet düzenlerinde din-siyaset ilişkisi temelde meşruiyetini dinden almadığı belirtilse de ulus devletler veya parti seçkinleri, gerekli görmeleri halinde, insanlarla ilişkilerinde dinden, dini değer ve kurumlardan istifade yoluna gitmişlerdir. Laik bir devlet olduğu ısrarla vurgulanan Türkiye Cumhuriyeti örneğinde de görülebileceği gibi din kendi başına özerk bir halde bırakmamış, Diyanet İşleri Başkanlığı adı altında din, devlet kontrolünde ve devlet çıkarlarını gözetecek şekilde siyasal hale getirilmiştir.
89 Bu konuda ayrıntılı bilgi için; Hayati Hökelekli, Din Psikolojisi, Türkiye Diyanet Vakfı yay,
Ankara 2010
90 Okumuş, age. s.106-107 91 Age. s. 207-208
34