Mevlânâ’ya Göre Ezan

Şüphesiz ki Mevlânâ'nın irşat ve davet için önemli saydığı vasıtalardan biri de hem namaza çağrı, hem de dinin ve davetin şiarı kabul edilen ezandır. O ezanın hem ibadetlere bir çağrı olarak müminlere, yani ümmet-i icabete hitap ettiğini, hem de ümmet-i davet için İslam’a ve hidayete çağrı anlamı taşıdığını düşünmektedir.

389 _{Emine Yeniterzi, Mevlânâ Celâleddin Rumi, s. 417.}

390 _{Ali Nihat Tarlan, Mevlânâ, Hareket Yayınları, İstanbul, 1974, s. 88.} 391 _{Mevlânâ, Mesnevi, çev: Veled İzbudak, c. I, s. 1, b. 6.}

Sözlükte ezan mutlak çağrı, ıstılahta ise belirli sözler ile namaz vaktinin girdiğini ila etmek, haber vermek demektir.392

Mesnevî’deki "Can kemaldir, onun çağırması ve sesi de kemaldir. Onun için Hz. Peygamber; "Ey Bilal, bizi dinlendir, ferahlandır, Ey Bilal Gönlüne nefhettiğim o nefhadan, o feyizden dalga dalga coşan sesini yücelt. Adem'i bile kendinden geçiren, gök ehlinin bile akıllarını hayrete düşüren o nefhayla sesini yükselt"393

buyurdu şeklindeki ifadeler Hz. Peygamber’in(sav) müezzini olan Bilal-i Habeşi'nin hoş seda ve sesiyle okuduğu ezanın mahiyetini ortaya koymaktadır. Bu beyitler de göstermektedir ki, Hz. Peygamber (sav) bu dünya vazifeleriyle fazla meşgul olup da dünyanın gürültü ve görüntüsünden kaçıp, mânâ âlemine sığınmak, bu mânâ âleminde dolaşıp dinlenmek ihtiyacını duyduğu zamanlarda da bu sefer Bilal-i Habeşi'ye seslenirdi. "Erihna ya Bilâl!" Çünkü güzel insan sesinde ruhaniyetin ihtizazları vardır. İnsanı ruhlar âlemine yine insan sesi yükseltir. Bilal-i Habeşî’nin sesi çok güzeldi, davudi ve ruhaniydi. Hz. Muhammed(sav) bu sesten yükselen şevk ile mânâ âlemini deler ve dünya ile ukba arasında bir itidal arasında dururdu.394 Bu da göstermektedir ki, insanın dünya işleri ile hemhal olup, manevi âlemden ve ilahî menşeinden uzaklaştığı anlarda onu kendine getirecek, aslını ve gayesini, varoluş sebebini hatırlatacak yegâne unsur güzel sestir. Gayesi insana bu hususiyetlerini hatırlatmak olan Mevlânâ da bunun önemini müdrik bir mutasavvıftır.

Mevlânâ, yine Mesnevî’de ezan ve müezzin kelimelerine âlem olmuş Bilal-i Habeşi'nin İslam ile şereflenmesi üzerine ona yapılan eza ve cefaları, Hz. Ebû Bekir ile Hz. Peygamber'in (sav) onun kurtarılması için ortaya koydukları fedakârlık ve gayretlerini anlatır. İslam’ın tebliğinde onun üstleneceği büyük misyonun ve ifa edeceği görevin önemine binaen onu çektiği sıkıntılardan ne pahasına olursa olsun

kurtararak İslam’ın emrine sunma gayretlerini dile getirmektedir. Hz.

Peygamber'in(sav) Bilal’e müezzinlik görevi vermesine işaret ederken de; "Ey Bilal bizi ferahlandır" demek için bir güneş Bilal’in evine gitti. Ey Bilal, düşman

392 _{Cürcani, a.g.e., s. 100.}

393 _{Mevlânâ, a.g.e., c I, s. 158, b. 1986-1988; İsmail Rasuhi Ankaravî, Hadislerle Tasavvuf ve}

Mevlevî Erkanı-Mesnevî Beyitleriyle Kırk Hadis Şerhi, Haz. Semih Ceylan, Dârul Hadis Yayınları,

İstanbul, 2001, c. I, s. 404. Hadis için bkz.; Ali Yardım, Mesnevî Hadisleri (Doktora Tezi), Kayseri, 1970, s. 41.

korkusuyla dudak altından söylediğin sözü minarelere çık da kâfirlerin körlüğüne rağmen bağır!”395 _{Dediğini ifade ederek onun bu görevinin ulviliğini belirtmektedir.}

Mevlânâ ezanı Hz. Peygamber'in(sav) adının baki kalmasını ve getirmiş olduğu dinin yüceliğinin haykırılmasını temin eden bir vasıta olarak görmektedir. O’nun (sav) soyunun devam etmeyeceğini ima eden kimselere karşı Kur'ân- Kerim'in bu husustaki ayetlerine396 paralel bir ifade ile: "Ey soyu-sopu belli kişi, o mızraklarla sopayı görmediysen o beylerin adlarıyla Hz. Peygamber'in adına bak! Onların adlarını kuvvetli, şiddetli ölüm seli sildi süpürdü. Fakat Ahmed ‘in adı ve devleti bâki! Onun nöbetini günde beş defa vuruyorlar. Bu kıyamete kadar her gün böyle sürüp gidecek!”397 _{demektedir. Yine bu anlamda, "Niçin minarelerde yalnız Allah a}

sena etmeyip, Muhammedi de anıyorlar diyen birisini, "Muhammed'in övülmesi, Allah'ın senası değil midir?”398 _{seklinde ikaz etmektedir.}

Bir mektubunda dile getirdiği şu ifadeler de aynı manaya işaret etmektedir: "Yüce minarelere bak; müezzinlerin ezanları, yüce minberlerde söylenen sözleri, vaaz edenlerin vaazları, çocukların mekteplerdeki ilahilerini, daha da başka sözleri dinle. Bunların hepsi de, Allah rahmet etsin, esenlik versin ona, Muhammed'in iyilikleridir, çabasıdır, kâfirlerden çektiklerine, onların kasıtlarına karşı sabredişini övüştür.”399 _{Bu genel anlayıştan sonra ezanın aynı zamanda insanın kurtuluşu için}

genel bir dâvet olduğunu düşünen Mevlânâ, "Kul günde beş kere namaza gel, feryâd et diye dâvet edilir. Müezzinin "Haydin felâha" demesi yok mu? O felâh, bu ağlayış bu sızlanıştır.”400 _demektedir.

Mevlânâ'nın irşat konusundaki en dikkat çekici ifadelerini, Mesnevi’de hikâye ettiğini görmekteyiz. Hz. Peygamber'in(sav) uygulamasında da görüldüğü üzere ezan okuyan kimsenin sesinin ve okuyuş tarzının bu dâvet ve irşat ile uygunluk arz etmesi onun da üzerinde titizlikle durduğu bir gerçektir. Bu hususu ortaya koymak için

395 _{Mevlânâ, a.g.e., c. VI, ss. 90, b. 1098-1099.} 396 _{Kevser, 108/3.}

397 _{Mevlânâ, a.g.e., c. IV, s. 225, b. 2799-2801; Ankaravî, a.g.e., c. IV, s. 627; Tahir Olgun (Tâhiru’l-} Mevlevî), Şerh-i Mesnevî, Şamil Yayınevi, İstanbul, ts., c. XIII, s. 725.

398 _{Mevlânâ, Fîhi Mâ Fîh, s. 346.}

399 _{Mevlânâ, Mektuplar, trc.: Abdülbaki Gölpınarlı, 1. Baskı, İnkılap Kitabevi, İstanbul, 1999, ss.} 157-158.

anlattığı kâfir ülkesinde ezan okuyan kötü sesli müezzin ile ilgili hikâye önemlidir. Hikâye ana hatları ile şu şekilde ifade edilmektedir:

Hristiyan ülkesinde ezan okuyan kötü sesli bir müezzin vardır. Etrafındaki Müslümanlar ona "Ezan okuma, savaş çıkar, düşmanlık uzar" deseler de inat edip o ülkede ezan okumaya koyulur. Halk genel bir kargaşalıktan korkarken bir de bakarlar, elinde bir elbise, Hristiyan’ın biri çıka gelir. "Söyleyin o müezzin nerede? Onun salâ ve ezanı, bana rahatlık verdi" diye müezzini aramaktadır. "Yahu nasıl olur? Hiç o kötü ses, insana rahatlık verir mi?" diye sorduklarında, "Benim çoktandır Müslüman olmak isteyen güzel bir kızım vardı. Bu Müslüman olmak sevdası kafasından bir türlü çıkmıyordu. Bu kadar Hristiyan ona öğüt verdi fakat gönlünde iman sevgisi, öyle bir yerleşmişti ki bu dert beni kahrediyordu. O her an imana yöneldikçe ben dert içindeydim. Bu hususta elimde hiçbir çare yoktu der. Nihâyet bu müezzin ezan okuyunca kızım, "Bütün ömrümde bu kilisede, şu manastırda bu derece çirkin bir ses duymadım. Bu çirkin ses nedir? Kulağıma geldi de beni berbat etti" dedi. Kız kardeşi ona, "Bu ezandır, Müslümanlar okur, bununla Müslümanları ibadete çağırırlar" deyince önce inanmadı başkalarına sordu, onlar da evet deyince inandı ve yüzü sapsarı kesildi ve Müslümanlık hevesi de kalmadı. Ben de bu sıkıntı ve azaptan kurtuldum, dün gece korkusuz, rahat bir uyku uyudum. Onun sesinden bundan dolayı rahatladım. Onun için de ona hediye getirdim, nerede o adam?" diye sorar. Müezzini görünce de, "Bu hediyeyi kabul et, beni büyük bir dertten kurtardın, elimi tuttun. Bana öyle bir ihsanda bulundun ki, senin azat kabul etmez bir kulun oldum. Malda, mülkte, zenginlikte tek bir kişi olsaydım ağzını altınla doldururdum"401 der. Mevlânâ zahirde de önemli gördüğü bu hikâyeyi anlattıktan sonra her zaman ki gibi kıssadan hisse çıkararak irşada yönelmekte, bir benzetmeyle benzeri bir başka hususu ifade etmektedir. Ona göre bu ve böylesi bütün ezanlar imanı ve Mü’min adını sâdece isim ve sıfat olarak taşıyan, imanının gereklerini yerine getirmeyen insanların imanı gibi yol kesicidir, kötü bir örnektir402 _{ve faydadan}

çok zararlı sonuçlar doğurmaktadır.

401 _{Mevlânâ, a.g.e., c. V, ss. 275-277, b. 3367-3390.} 402 _{Ankaravî ,a.g.e., c. V, s. 721.}

Mevlânâ ezanı, Allah'ın ve onun yüce Peygamber'inin(sav) adının tazim ve hürmetle anılması olarak kabul eder. Bu anılma esnasında ona içinde anılan isimlerin sahiplerine gösterildiği üzere her türlü saygı ve ihtiramın gösterilmesi gerekmektedir. Eflâkî, Mevlânâ'nın bir vaazında namazın önemi ve namaz kılanların faziletleri hakkında irşat edici bilgiler anlatırken onun ezana karşı saygıyı ortaya koyması açısından önemli olan şu menkıbeyi rivayet ettiğini ifade etmektedir: "Belh'te bir derviş vardı. Müezzinin "Allahu Ekber" demesinde ayağa kalkar ve müezzin ezanı bitirinceye kadar tevazu ve zillet gösterirdi. Bu adam son nefesi gelip de temiz ruhunu Allah'a teslim edeceği sırada ölüm döşeğinde iken müezzin ezan okumağa başladı. Ezanı duyar duymaz yine Allah'ın izni ile eskisi gibi yerinden kalktı, aynı ikram ve tazimde bulundu. Allah onun yaptığı bu büyük tazimin bereketi yüzünden ölüm azabını ona tatlılaştırdı ve o insan ruhunu kolay teslim etti. Bu davranışı sebebiyledir ki onu mezara koydukları vakit Münker ve Nekir gelip, sorgularda bulundukları zaman Allah, "Benim kulumun işini kolay yapınız, edep ve terbiye ile dönüp gidiniz. Çünkü o hayat kaydında iken daima benim aziz olan adımı yüceltir ve bana tevazu gösterirdi" buyurmuştur.403 Mevlânâ'nın bu tür hikâye ve menkıbelerle özendirmeye yönelik irşat ve anlatımlarının varlığı görülmektedir. Bu hikâye ile ezana hürmeti ve ezanın bir Mü’min için neler ifade etmesi gerektiğini açık bir şekilde ifade ettiği görülmektedir.

Mevlânâ, ezanın sâdece bir mûsikî unsuru ve insanı etkileyip cezbeden bir ses olmadığını, İslam’ın şiârından olması sebebiyle bu dinin temsil ve tanıtım özelliklerinden birisi olduğunu düşünmektedir. Allah'ın ve Hz. Peygamber'in isimlerinin genellikle kâinata ve insanlığa sunulduğu, insanların maddî ve manevi olarak "hayat verici bir çağrı"404 ya dâvet edildiği önemli bir unsur olarak görmektedir.

403 _{Ahmed Eflâki, Menâkıbu’l-Ârifîn (Ariflerin Menkıbeleri), trc. Tahsin Yazıcı, Kabalcı Yayınları,} İstanbul, 1989, c. I, s. 214.