Öncelikli olarak metodolojiyi sınamak üzere seçilen Prizren Gazi Mehmet Paşa hamamı ile ilgili genel bilgiler ulaşıldıktan sonra sırasıyla yapısal, mekânsal ve form analizleri yapılarak verilere ulaşılmayı hedeflenmektedir. Veriler sonucunda merkez ve çeper veriler içerisinde değerlendirip yapının merkez çeper ilişkisi içerisinde nerde ve nasıl etkilendiği konusunda kanılara varılmaktadır.
GAZİ MEHMET PAŞA HAMAMI (PRİZREN)
Konumu: Hamam Prizren şehrinin merkezinde yer almaktadır. Kuzeyinde Emin Paşa Camisi ve küçük dükkanların yer aldığı hamamın güneybatısında Saraçhane (Kukli Mehmet Bey) camii, PTT binası ve güneydoğusunda da Arasta camii vardır -günümüzde sadece minaresi ayaktadır
İnşa tarihi: Hamamın inşa tarihi kesin olarak bilinmemektedir. Bazı belgelerde kaynak verilmeden hamamın hicri 972, miladi 1564 yılında inşa edildiği [114] bildirilmektedir. Bir rivayete göre hamamın, Gazi Mehmet Paşa Camii’nden daha önce inşa edildiği de ileri sürülmektedir [115].
Mimarisi: Kuzey-Doğu istikametine uzanan hamam, erkekler ve kadınlar kısmından oluşmakta. Her iki kısımda aynı mekân sıralamasında yapılmışsa da kadınlar kısmı ılıklık, sıcaklık bölümleri daha küçüktür. Erkekler bölümüne Kuzeydoğu cephesinde, ana yoldan, zaman içerisinde yoldaki yükselmeden dolayı dış merdivenlerden inilerek giriş sağlanmaktadır. Erkekler Soyunmalık bölümü yaklaşık olarak 9,7x9,7metre olup kare plana sahip, üzeri kubbe ile örtülmüştür. Bu alan kubbe feneri hariç, Kuzeyde zamanda cephede bir adet alt pencere ile aydınlanmaktadır ve ayrıca kasnak seviyesinde dört taraftan bir adet olmak üzer üst pencere ile aydınlatılmaktadır. Soyunmalığın Güney duvarının güney tarafında bulunan açıklıktan ılıklığa geçilmektedir. Ilıklık mekânı tonoz örtülü ve doğu tarafında traşlık mekanına ulaşılmaktadır. Ilıklıktan Sıcaklığa geçilmekte ve burada sıcaklığın etrafında köşelerde halvetler vardır. Ayrıca sıcaklığın üç tarafı da eyvana sahiptir.
165
Bu organizasyon şeması ile Eyice sınıflandırmasında “A” grubunda yer almaktadır. Kadınlar kısmına Kuzey cephesinden duvarın yandan giriş sağlanmaktadır. Soyunmalık bölümü yaklaşık olarak 9,70x9,70 metre olup kare plana sahip, üzeri kubbe ile örtülmüştür. Aynı şekilde soyunmalıktan ılıklığa geçilmektedir. Nispete daha küçük olan ılıklıktan sıcaklığa geçilmekte ve bir eyvan ve üç adet halvetten oluşmaktadır. Bu tip organizasyon şeması ile de erkeklerde olduğu gibi Eyice sınıflandırmasında “E” grubunda yer almaktadır
Şekil 7. 1 Prizren Gazi Mehmet Paşa Hamamı Planı (Mermer, 2009)
Malzeme ve teknik özellikleri: Hamam inşasında büyük ölçüde moloz taş kullanılmışsa da yer yer tuğla kullanıldığı da görülmüştür. Cephe duvarlarında moloz taş
166
kullanılmıştır. Çok nadir de olsa aralarda tuğla kullanılmıştır. Soğukluk kasnaklarında ise bu oran az da olsa farklıdır. Kullanılan tuğla oranı biraz daha fazladır. Kasnaklarda bulunan pencere boşluklarının kemerleri de tuğladan yapılmıştır. Hamamın bütününde yer alan silmelerin hepsi küfeki taşından yapılmıştır. Dış cephede mevcut bütün kapı, pencere ve niş boşluklarının üst kısımları (kemerleri) tuğladan yapılmıştır, bir tek erkekler kısmının giriş kapısı kemeri mermerdendir.
Tamirat ve tadilat: Kuzey doğu tarafında bulunan erkekler bölümünün ahşap giriş kapısı üstünde mermer üzerine, talik ile yazılı iki satırlı, cetvelli ve 40x35 cm. Büyüklüğünde kitabe yer almaktadır (Resim 4.18-19). Bu kitabe hamamın tamirine aittir. Kitabenin metni Arapça başlamakta, Osmanlıca olarak devam etmektedir. Kitabede, Gazi Mehmet Paşa Hamamı’nın o dönemde Prizren mutasarrıflarından olan Mahmud Paşa ile kardeşi Emin Paşa tarafından Hicri 11 Muharrem 1249, Miladi 31 Mayıs 1832 yılında tamir edildiği anlaşılmaktadır. Gazi Mehmet Paşa Hamamı; her ne kadar 1960'lı yılların sonlarına doğru kadınlar kısmının sıcaklık bölümü yıkılmış ve (Resim 4. 116-117) sonradan tekrar onarılmışsa da büyük bir bölümü ilk günkü haliyle günümüze kadar ulaşmıştır.
Çalışma kapsamında önerilen metodoloji üzerine Prizren Gazi Mehemet Paşa hamam yapısında sırasıyla yapısal, mekânsal ve form analizler yapılıp, çıkan sonuçları dğerlendirme altına alınmaktadır.
167 Tablo 4. 1 Gazi Mehmet Paşa Hamamı Yapısal Analiz Tablosu
168 Tablo 4. 2 Gazi Mehmet Paşa Hamamı Yapısal Mekân Tablosu
169 Tablo 4. 3 Gazi Mehmet Paşa Hamamı Form Analiz Tablosu
170 Tablo 4. 4 Prizren Gazi Mehmet Paşa Hamamı Yapısal Analizi
Tablo 4. 5 Prizren Gazi Mehmet Paşa Hamamı Mekânsal Analizi
171
Prizren Gazi Mehemet Paşa hamam yapısında Yapısal analizinde yapı kurgusu genel anlamda ana mekân geçiş, orta ve köşe mekânlarına uymakta ve en çok Üsküp Davud Paşa hamamına benzemektedir. Kullanılan geçiş elemanları itibari ile çeperdeki yapıların genel anlamda ana kubbelerde en çok tercih edilen tromp kullanılmıştır. Diğer mekanlarda ise pandantif kullanımına rastlanmaktadır. Kemer kullanımında ortak tercih olan askı kemerlerinde çift merkezli basık sivri kemer kullanılmıştır. Geçişlerde aynı kemer, çift merkezli basık sivri kemer kullanılmıştır. Üst örtü anlamında hamam yapıların en belirgin öğesi olan kubbe kullanımı çoğunlukta olurken ılıklıkta ve sıcaklıkta tonoz kullanımına rastlanmaktadır. Duvar örgüsü düz olarak tercih edilmiştir. Kasnak çeşitleri anlamında sekizgen kasnak kullanılmıştır. Kubbe kasnak ilişkisinde kubbenin kasnağın alt kısmından başladığını görünmektedir.
Prizren Gazi Mehemet Paşa hamam yapısında Mekânsal analizinde, öncelikli olarak yapı Kuzey-Güney aksında uzanmaktadır., sirkülasyon lineer ve radyal olarak kullanım görmektedir. Yakın çevre ilişkisinde genel kural olan cami yapısı ve ona uzaklığı 50 metre dir, medreseye olan uzaklık 150 metre civarında ve han yapısına olan uzaklığı100 metre dir. İşlevsel alanların hesaplanmasında kadınlar ve erkekler soyunmalıklarında toplam alanının ½ oluştururken, ılıklık 1/6 oranında, traşlık 1/6, sıcaklık ¼ ve halvetler 1/5 oranında dır.
Form analizinde, öncelikli olarak yapı planimetrik açısından dolu boş oranları dolu kısmı %25 civarı iken boş kısmı %80 oranında kapsamaktadır. Cephelerdeki durum da çeper yapıları ile uyumlu olarak erkekler giriş cephesinde dolu %95, boş %5, aynı durum kadınlar giriş cephesinde de geçerlidir. Kümesel oluşumda ana mekâna bağlı olarak ve ana mekândan küçük doğrultuda uzanmaktadır. Kadınlar kısmı kümesel oluşum ana mekâna bağlı olarak diğer mekanların aynı hizada bağlanmakladır. Kubbe yükseklik- genişlik ilişkisinde erkekler soyunmalıkta 4/3, halvette 9/5, kadınlar soyunmalıkta 4/3 ve halvette 9/5 oranını korumaktadır. Cephe oluşumu hem erkek hem kadınlar kısmı aynı şekilde düşünülmüştür. Girişler yandan, penceresiz, sadece kasnak seviyesinde pencere mevcuttur. Malzeme kullanımı yine çeper malzeme kullanımına uygun olarak kemerler ve kubbeler tuğla, kasnak ve duvarlar ise almaşık taş.
172