İhraççının hukuki yapısı, vergi konusundaki seçimi ve zorunlulukları menkul kıymetleştirme işleminde farklı yapıların oluşmasına neden olabilmektedir (Öcal, 1997: 17). Menkul kıymetleştirme işleminde başlıca üç tür menkul kıymet yapısı vardır. Bunlar; pass-throughs (ödeme aktarmalı sertifikalar), varlığa dayalı tahviller ve pay- throughs (nakit aktarmalı sertifikalar)’lardır (Tantan, 1996: 8).
Bu bölümde menkul kıymetleştirme yöntemleri detaylı bir şekilde incelenecektir. Ayrıca literatür taramasına yer verilecektir.
2.5.1. Ödeme Aktarmalı Menkul Kıymetler (Pass-Through Securities)
İhraç edene herhangi bir borç yükümlülüğü doğurmayan ödeme aktarmalı menkul kıymetler vade, faiz oranı ve kalite bakımından birbirine benzer özellikler
taşıyan varlıklardan oluşmuş bir portföye veya başka bir deyişle alacak havuzuna dayanılarak çıkarılmış menkul kıymetlerdir (Öcal, 1997: 17).
Yatırım fonu şeklinde oluşturulan portföydeki katılma belgeleri yatırımcılara satılmaktadır. İhraç kurumu portföyü yönetmekte, faiz ve anaparayı tahsil edip hizmet komisyonunu düştükten sonra yatırımcıya yansıtmaktadır. Portföydeki varlıklar, doğrudan yatırımcıya ait olduğu için ihraç edenin bilançosunda yer almamakta ve bu nedenle ihraç edenin borç yükümlülüğü bulunmamaktadır (Vatansever, 2000: 266). Yatırımcılar, alacak havuzunun meydana getireceği nakit akımlar üzerinde, satın alacakları menkul kıymet pay oranı kadar mülkiyet hakkına sahip olup, her bir menkul kıymet, alacak havuzunun bölünmez hakkını temsil etmektedir. Dolayısıyla, İDMK(İpoteğe Dayalı Menkul Kıymetler )/VDMK(Varlığa Dayalı Menkul Kıymetler) sahibi yatırımcılar varlık havuzu üzerinde bir alacak hakkına değil, bir katılma hakkına sahip olmaktadır. Burada varlık havuzundan elde edilecek nakit akışı doğrudan yatırımcıya aktarılmaktadır (Tüysüz, 2011: 87).
Ödeme aktarmalı sertifika şeklinde yapılandırılan varlığa dayalı menkul kıymetlerin nakit akımında borçlanıcılar tarafından yapılan anapara ve faiz ödemeleri, bir bankanın fon varlıklarını saklayan güvenilir kişi adına açtığı faizli bir hesaba yatırılmaktadır. Bu hesaba yapılan ödemeler, öncelikli olarak sertifika hamillerine aylık anapara ve faiz ödemelerini yapmak için; ikinci olarak ise hizmet veren aracı kuruma ücretini ödemek için kullanılmaktadır. Ödeme tarihinde güvenilir kişi, aylık anapara ve faiz ödemelerini yatırımcılara yapmaktadır. Kaynak kuruluş, güvenilir kişiye komisyon ve kefalet senedinin komisyonunu ödemekle yükümlüdür (Vatansever, 2000: 266).
2.5.2. Varlığa Dayalı Tahviller (VDT)
Kredi veren (kaynak) kuruluşun, varlıklara dayalı olarak menkul kıymetleri kendisinin ihraç etmesi de mümkündür. Varlığa dayalı tahvilleri (asset-backed bonds)
ve ipoteğe dayalı tahvilleri (mortgage-backed bonds) kredi veren kurum (kaynak kurum) kendisi ihraç ettiği için, bunlar onun borcu olup, bilançosunun pasifinde yer almaktadır. Zira bunların mülkiyeti kredi veren kuruma ait olup alacak havuzuna dayalı olarak ihraç edilmektedirler. Ödeme aktarmalı menkul kıymetlerden farklı olarak alacak havuzu satılmamaktadır. Bu senetler, “varlığa dayalı yükümlülükler (asset- backed obligations)” veya “varlığa dayalı tahviller (asset-backed bonds)” ya da “varlığa dayalı senetler (asset-backed notes)” olarak ifade edilmektedir (Tüysüz, 2011: 90-91).
2.5.3. Nakit Akımlı Tahviller (Pay-Through)
Pay-through yapıda, menkul kıymetlerin teminatını varlık havuzları oluşturmakta ve menkul kıymet ihracında bulunan kişinin finansal tablolarında borç olarak gösterilmektedir. Varlıklardan gelen nakit akışları, pass-through’lardaki gibi, tahvillerin hizmetinde kullanılmaktadır (Tantan, 1996: 11).
Bu yapıda kaynak (originator) kuruluş, menkul kıymetleştirilecek varlıkları (alacakları) seçmekte, daha sonra bunları SPV’ye devretmektedir. SPV’nin tek amacı, yatırımcılar lehine belirlenen alacakları elde bulundurmaktır. SPV devredilen varlıklara (alacaklara) karşılık varlığa dayalı tahvil (asset-backed notes veya asset-backed bonds) çıkarıp bunları kaynak (originator) kuruluşa ihraç etmekte ya da bu şekle alternatif olarak, menkul kıymetlerin kaynak (originator) kuruluş tarafından satışa sunulması gerekmediği durumda SPV senet veya tahvilleri doğrudan yatırımcıya ihraç etmektedir. Kredi veren kurumun (originator) elinde artık alacaklarının yerine menkul kıymetler bulunmaktadır. Bu senet veya tahviller (menkul kıymetler) kaynak kuruluş tarafından satılmak üzere yatırımcılara sunulmaktadır (Tüysüz, 2011: 90).
Nakit akımlı tahviller (pay-through), ihraç edene borç yükümlülüğü doğurmayan menkul kıymetler (pass-through)’in bazı özellikleri ile birlikte varlığa dayalı tahvillerin bazı özelliklerini bünyelerinde toplamaktadırlar. Bu tür menkul kıymetlerin özellikleri aşağıda sıralanmıştır (Öcal, 1997: 22-23):
- VDT’lerde olduğu gibi, tahvillerin dayanağını oluşturan alacakların mülkiyeti ihraççıya aittir.
- Varlıklar karşılığında ihraç edilen menkul kıymetler, tıpkı VDT’lerde olduğu gibi, ihraç edenin ya da özel amaçlı kuruluşun borcu olduğundan bilançosunun pasifinde yer almaktadır.
- Ödeme aktarmalı menkul kıymetlerde olduğu gibi, tahvillerin kaynağını oluşturan varlıkların nakit akımları tahvillerin anapara ve faizlerinin ödenmesinde kullanılmaktadır. Teminat portföyünü oluşturan alacakların nakit akımları ile tahvillerin ödenmesi farklı zamanlarda gerçekleşse bile, alacaklardan sağlanacak nakit akımlarının, tahvillerin ödemelerinin tam olarak ve zamanında yapılmasını sağlayacak şekilde yapılandırılmaktadır.
- Diğer menkul kıymetleştirme uygulamalarında mevcut olan erken ödeme riskini önlemek için pay-through yönteminde bir takım yeni yapılar geliştirilmiştir.
- Bu yöntemde teminatların vadesi ve ihracı gerçekleşen menkul kıymetlerin vadeleri birbiriyle uyumlu olmak zorunda değildir. Sadece bir alacak havuzuna bağlı olarak, farklı vadelere sahip birden çok tahvil sınıfı yaratmak mümkün olabilmektedir.
- Bu yöntemde de, ödeme aktarmalı menkul kıymetlerdekine benzer olarak, kredi veren kurum bir araya topladığı alacakları özel amaçlı kuruma satmaktadır. Özel amaçlı kurum, ya anonim şirket ya da owner trust olacak şekilde yapılandırılmaktadır.
- Özel amaçlı kurum aldığı varlıklarla desteklenmiş değişik vadeli menkul kıymet ihraç etmektedir.
- İhraç edilen menkul kıymetler bir yatırım bankası aracılığıyla yatırımcılara satılmaktadır.
Ödeme aktarmalı tahvillerin yapısı, otomobil kredileri, kredi kartı alacakları ve teminatsız tüketici kredileri gibi ipoteğe dayalı olmayan varlıklara uygun olup, buna ek olarak söz konusu tahvil yapısı, hayat sigorta poliçesi sahiplerinin borçlanmalarında özel plasmanlar şeklinde yapılandırılmıştır (Vatansever, 2000: 267).