Mekân Kurucu Oyuncak Konusundan Erken Dönem Belirsizlikler

Her türlü oyuncağın mekan kurma potansiyelinden bahsetmiştik, ancak ortaya çıktığı dönemdeki kullanılma şekillerinden ötürü tam anlamıyla oyuncak kategorisine sokamadığımız örnekler mevcuttur. Yetişkinin gündelik yaşam rutini içerisindeki mekan kullanımının birer minyatür kopyası olarak nitelendirilebilecek bebek evleri ve oyuncak tiyatrolar anlık birer sahne olarak karşımıza çıkmaktadır. Öte yandan ilk başta mekan kurucu oyuncak olarak üretilmeyen fakat zamanla ölçek/boyut itibariyle oyuncak kategorisine dahil olan bebek evleri ilk incelenecek olan erken dönem belirsizliğidir. İkinci olarak da tiyatro sahnesindeki oyunun minyatür bir kopyası olan oyuncak tiyatrodan bahsetmek anlamlı olacaktır.

4.1.1. Bebek Evleri

16.yy’da ilk örnekleri üretilmeye başlanan Bebek Evleri, sahibinin evinin tam bir minyatür kopyası olup, gerçek bir evin küçük, “bebek” versiyonunun sahibinin servetini sergilemek için tasarlandığı söylenebilir. Bebek evleri sahiplerinin statülerini çevrelerine iletmek için kullandıkları bir mesaj olarak belirtilmektedir (Broomhall, 2007, s. 56). Bryan (2003, s.2) bebek evlerinin sanal gerçekler olarak işlev gördüklerini, bu bebek evlerindeki yaşamların hayal edilebileceği insan ortamlarının temsili olduklarını belirtir. Ayrıca sahip olunan mülkün, belki de tam performans ile kullanılamayan varlığını ifade etmektedir.

Nispeten yüksek inşaat maliyetleri nedeniyle, sadece toplumun varsılları tarafından yaptırıldıkları bilinmektedir. Eskiden Almanya, Fransa, Hollanda, İtalya ve İngiltere'deki kraliyet mahkemelerinde, saraylarda ve zengin aristokrasinin malikanelerinde bulunurlardı. Günümüzde ise eski bebek evleri müzelerde ve özel koleksiyonlarda yer

almaktadır. “Onlar, çağın üç boyutlu belgesini temsil eder - hem maddi hem de manevi olarak” (Güntürkün, 2009, s.70).

Nuremberg'de yer alan ilk bebek evi imalathanesinde, üretilen minyatür evler, mükemmel gerçek hayatın küçük ayrıntılarını tam olarak inşa edebilmek için çalışılmıştır. Varsıl aileler tarafından yaptırılması oldukça yüksek bir maliyete sahip oldukları ile ilgili bilgi vermektedir. Paris, bebek evi üretimi açısından Nürnberg'e göre ikinci sırada yer alırken, kraliyet sarayı ve zengin aristokrasi üyeleri tarafından sevilen İngiliz bebek evlerinin birçoğu şimdi çeşitli müzelerde yer almaktadır. Hollandalı bebek evleri (“poppenhuizen” olarak anılmaktadır), eşyalar açısından diğer ülkelerdeki bebek evlerini kıyasla daha nitelikli idi (Broomhall, 2007, s.55). Zengin bir şekilde süslenmiş, fildişi, gümüş ve porselen gibi değerli malzemelerle donatılmışlardı. Damadın gelinine verdiği düğün hediyeleri genellikle vardı ve gelinin aile mülkünü yansıtarak, gelinin evliliğini yatıştırmaları gerekiyordu. Ayrıca Onur (2005, s. 161) bebek evlerini üreten esnafların ayrı bir lonca ile ilişkilendirildiğini belirtmiştir.

Bebek evlerinin 1700-1900 yılları arasındaki dönemde yoğun olarak gündemde olduğu bilinmektedir. Başlangıçta, bebek evleri bir oyuncak olmaya yönelik değil, çeşitli işlevleri yerine getiren minyatür sanat eserleri olup başlıca işlevi dekoratif ve temsil için bir vitrin görevi görmesiydi. Üst gelir grubuna mensup ev hanımlarının servetlerini gösterme şekillerinde adeta evlerinin ayrı bir odası niteliğinde bir öneme sahiptiler. Bebek evleri, en yaygın olarak gerçek çoğaltmalar ve malikânelerin süslemeleri olarak kullanılmıştır. Sadece gerçek mobilyaların minyatürleri değil; aynı zamanda halı, perde, minyatür porselen, gümüş yemekleri, fildişi süslemeleri, ünlü sanatçıların ve kitapların tablolarını da içeriyorlardı. Bavyera Prensi Albrecht V'in kızı tarafından sahip olunan gerçek malikinin küçük bir versiyonu minik şişeleri küçük şarap mahzenlerinde gerçek şarap ile barındırıyordu. Daha sonraki tasarımlar gelişen teknoloji ile elektrik ve kanalizasyon sistemini de içermeye başlamıştır (Broomhall, 2007, s.60). İlerleyen zamanlarda özellikle kız çocuklarının bebek evlerini ve içindeki ekipmanlarını gözlemleyerek bilgi edindikleri, daha sonra onlarla oynayarak yetişkin yaşamlarındaki ev hanımı rolleri için hazırlandıkları söylenebilir. Şaşırtıcı görünebilir, ancak 1512'de Saksonya Prensesi'nin kızlarına verdiği bir evde mutfak ekipmanları üzerinde durulmuştur. Öte yandan diğer bebek evlerinde kitaplar değil, aynı zamanda haritalar, mini küreler veya otantik tarihi binalar sunan

çizimler de bulunduğu bilinmektedir. Bu şekilde yorumlanan bebek evleri, çağın somut bir belgesi ve sahiplerinin kültür ve yaşam tarzı hakkındaki bilgi kaynağıdır.

En ünlü bebek evi, İngiliz Kraliçesi Mary'nin evi 1:12 ölçekli bir Winsor kalesi sunuyor ve ekipman 20. yüzyılın 20'li yıllarına dayanıyor. Birinci Dünya Savaşı sırasında onun tutum ve özverisi için kraliçesine teşekkür etmek isteyen minnettar konuklar tarafından verilen Queen Mary's doğum günü için bir hediye oldu. Başlangıç fikri, Kraliçe'nin kuzeni Prenses Marie Louise'den geldi ve tasarım Sir Edwin Lutyen tarafından hazırlandı. Bu inanılmaz minyatürun tamamlanması dört yıl aldı. İç mekanları hassasiyet ve doğrulukla büyülemektedir. Duvar kağıtları, halılar, perdeler ve mobilyalar, Kral Meryem'in döneminden itibaren gerçek kale ekipmanlarının tam kopyalarıdır. Evde çağdaş tablolar, A. Conan Doyle, J. Conrad, R. Graves ve diğerleri gibi yazarların 300 kitabı, Tanrı'yı oynayan minyatür bir gramofon Kral'ı kurtaran, Fotoğraf albümleri ve diğer birçok öğe. Benzinli motorlu kraliyet araba yakınlardaki bir garajda bulunabilir. Banyolarda minik havlular ve kiler ev şişeleri gerçek şarap içerir. Banyolar sıcak ve soğuk su ile tamamen doldurulmuştur; Hatta ışık armatürleri çalışıyor. Aralarında sanatçı, zanaatkâr, heykeltıraş, ressam, yazar ve şair olmak üzere 70 kişi evde yaşıyordu. Şimdi Windor kalesinde sergileniyor (Onur, 2005, s.165).

18. yüzyılın başında çocukluk tanımlarının değişmesi, oyun fikrini değiştirmiştir, ancak sanayi devrimi ile kitlesel olarak üretilen nesnelerin artması minyatür kopya olan bu bebek evlerinin oyuncak olarak yorumlanmaya başlanmasında önem teşkil etmeye başlamıştır; ancak unutulmaması gereken bir nokta vardır ki o da bu dönemde ayrıcalıklı/özel olan - yeni keşfedilen çocuk değil- bazı sınıflardır. Bu sınıflara ait yetişkin hayatının en azından mekan kurma aracı bir oyuncak şeklinde görülmesinden ziyade üst sınıflara ait lüks bir tüketim nesnesi olarak karşımıza çıkmaktadır.

4.1.2. Oyuncak Tiyatro

18.yy.’ın sonu ve 19.yy. başında Avrupa’da yaygınlaşan “Papiertheater” (Oyuncak Tiyatro), oyuncakların toplumdan bağımsız düşünülemeyeceğine iyi bir örnektir. XIX. yüzyılın ilk yarısında, İngiltere'de, William West, o zamanın oyunlarını, kağıttan yapılma minyatür bir sahne olan oyuncak, seri üretimle hızla piyasada yerini alır ve üretilen tüm “oyuncak tiyatrolar” dönemin tiyatrolarında popüler olan oyunların replikalarıdır. Bu çok

tutulan “oyuncak tiyatro” günümüze kadar varlığını sürdürmeyi başarmıştır (Green, 2006, s.1).

19.yy.’ın ikinci yarısında Londra’da en çok rağbet gören üç yüzden fazla oyunun oyuncak tiyatrosu yapılmıştır (Speaight,1946 s. 17). Bu şekilde oyunların hepsi evlerde çocuklar ve aileleri için birer eğlence aracına dönüşmüştür. Oyunun en akılda kalıcı sahnelerini, manzarasını, kostümlerini ve karakterlerin hepsini bu kağıttan yapılma tiyatrolarda görmek mümkündür (Şekil 4.1).

Model tiyatroya Danimarka'da ”Dukketeater” ya da bebek tiyatrosu ve Almanya'da “Papiertheater” ya da oyuncak tiyatrosu denir. Diğer ülkelerin de model tiyatrolar ürettiği bilinmekte, ancak Danimarka ve Almanya'dan çıkan baskılar dönemin en seçkin örneklerdendir (Green, 2006, s.5). 1808-1811 yılları arasında John Kilby Green adında bir genç yazıcı çırağı, bu basit konsepti icat ettiklerini iddia ediyor ancak İngiliz tarihinin en başarılı oyuncaklarından birinin başlangıcını oluşturmaya devam ediyordu. J. K. Green, standart tiyatro baskısını aldı ve sekiz karakterin tek bir sayfaya sığacağı şekilde boyutunu küçültmüş ve her birinin altına kısa bir kafiye yazdırmıştır. Bunlar “Juvenile Theatrical Prints” idi. William West bu fikri gündeme getirdiğinde sonraki popüler oyundan sahneleri ekleyerek “Çocuk Tiyatrosu” veya daha yaygın olarak “Oyuncak Tiyatrosu” olarak adlandırılan sahneyi icat ettiğinde bir sonraki aşamaya geçilmiş oluştur.1812 yılına gelindiğinde, “Oyuncak Tiyatrosu” endüstrisi, beşten fazla yazarında işlerine katkıda bulunarak iyi ve gerçekten kuruldu. William West ile Jameson ve Bayan Hebberd en önemli kişilerdir bu anlamda en önemli kişilerdir. (Speaight,1946 s. 37).

Şekil 4.1. Papiertheaterszene ‘Bergwerk’ Alman Tarih Müzesi, Papiertheater

Koleksiyonu, Berlin, 1730.

Kaynak: Alman Tarih Müzesi, internet arşivi. Erişim adresi: https://www.dhm.de/en/collections- research/sammlungen00/material-culture/toys.html, Erişim tarihi 02.10.2016.

Oyuncak Tiyatrosu'nu kimin icat ettiği konusunda zamanla birçok iddia ortaya atılmıştır. Oyuncak Tiyatrosunun aslında tek bir adımla icat edilmemiştir, ancak 1808 ile 1812 yılları arasında üç aşamalı bir işlemin sonucu olarak, önce “Genç Tiyatro Baskılar” ın yaratılması daha sonra “Gençlik Drama” ve son olarak “Proscenium”un ortaya çıkması ile hayat bulmuştur (Speaight,1946 s. 42). Green (2006, s.7) erken dönemin gravürünün genel kalitesi, ayrıntılı ve dekoratif, en yüksek kalitesinin oyuncak tiyatroya yansıdığını eklemiştir.

Tasarımlar, şu anda Londra'da oynayan şovların doğrudan kopyalarıydı. Sanatçılar sahnede izledikleri kostüm tasarımlarını belgelemek için ilerlemiş oldukları yarım çizilmiş, çizilmemiş figürlerle hazırlanan taslak pabuçlarla silahlandırılan yeni açılan şovlara katıldı. 19. yüzyıl İngiltere'sindeki sahnelerin çoğunun jenerik olduğu ve birden fazla üretim için kullanıldığı halde sahne benzer şekilde belgelenmiştir (Speaight,1946 s. 52). Sanatçılar, dükkanlarına döndüklerinde, gravür makineleri ile baskı plakaları hazırlamak için çalışıyorlardı ve popüler bir gösteri, açılışından sadece günler sonra oyunun oyuncak tiyatrosu olarak yapılabilirdi. Günümüzde de popüler oyunların çeşitli

oyuncak tiyatroları ve stilleri bugün oluşturulmaya devam edilse de, eski tasarımlar ara sıra antikacılarda ve müzelerde bulunmaktadır.

Oyuncak tiyatrosu, halkın eğlence kaynaklarından olduğu için esas bu kağıttan replika edilmiş minyatür sahnelerle aile büyüklerinin vakit geçirdiği düşünülebilir. Çünkü yüzyıl itibari ile tiyatroya verilen önem ve çocukluğun icadının yeni yeni gündeme dönem düşünüldüğünde tiyatroyu deneyimleme fırsatı olmayan orta sınıf ebeveynlerin ailesi ile birlikte boş zaman aktivitesi gibi bu oyuncak tiyatrolar ile oynadığı düşünülebilir. Bu açıdan bebek evleri ile benzer bir oyuncak olma ile yetişkine hitap etme arasındaki ikilemi ortaya çıktıkları ilk zamanlarda yaşamıştır. Ne tam oyuncak ne de tam bir süs olma ibaresini gösteren bebek evleri ve oyuncak tiyatrolar mekan kurucu oyuncak bağlamında bir erken dönem belirsizliği olarak karşımıza çıkmaktadır.