Araştırma, Malatya vilayeti Gıda, Tarım ve Hayvancılık Müdürlüğüne ait üretim istasyonu deneme sahasında (38° 27'10 K; 38° 21'26 D, 734 m yükseklik) 2001-2002 ve 2002- 2003 üretim sezonunda yürütülmüştür.
Deneme sahasının Toprak ve İklim Özellikleri: Deneme sahasına ait bazı toprak ve iklim
özellikleri Çizelge 1 ve Çizelge 2’de verilmiştir. Denemede ön bitki olarak, 1. yıl fasulye, 2. yıl ayçiçeği ekilmiştir.
Çizelge 1. Deneme sahasına ait bazı toprak özellikleri
Çizelge 2. Malatya vilayetine ait 2001-2003 yılları arası bazı iklim kıymetleri.
Year Toplam yağış Nispi nem Sıcaklık (
oC)
(mm) (%) Max. Min. Mean
2001-02 354.6 52.9 19.6 8.9 52.9
2002-03 373.2 56.8 19.1 8.4 56.8
Long term 359.3 52.8 19.1 8.4 52.8
Kaynak: Meteoroloji İşleri Müdürlüğü, Malatya
Materyal: Denemede 3 ileri arpa hattı ve 18 tescilli çeşit kullanılmıştır (Çizelge 3). Kışlık
dilimde çalışan enstitüler tarafından geliştirilen çeşit ve hatlar alternatif/kışlık tabiatlı ve yüksek verim potansiyeline sahip olmaları dikkate alınarak seçilmiştir.
Yöntem: Denemeler tesadüf blokları deneme deseninde üç tekerrürlü olarak yürütülmüştür.
Ekim, parsel mibzeri ile 2 Kasım 2001 ve 1 Kasım 2002 tarihlerinde yapılmış olup, parsel ebatları, ekimde 1.2 x 6 = 7.2 m2, hasatta ise 1.2 x 5 = 6 m2 olarak değerlendirilmiştir. Ekimde kullanılan tohumluk miktarı 400 tane/m2 tohum olacak şekilde çeşitlerin bin tane ağırlıklarına göre tespit edilmiştir. Parseller 10 kg saf azot (N) ve 6 kg saf fosfor (P2O5) ile gübrelenmiştir.
Fosforun tamamı ile azotun yarısı ekimle, kalan azotun yarısı da sapa kalkma döneminde verilmiştir. Denemeler yağışa dayalı şartlarda yürütülmüştür. Hasat olgunluğuna gelen parseller Hege 140 parsel biçerdöveri ile hasat edilmiştir. Williams ve ark.(1988)’nın tatbik ettikleri
Derinlik (cm) İşba % Toprak Yapısı E.İlet. E.C.x 103 (mS) Kireç (CaCo3) (%) Su ile doymuş Toprakta pH Bitkilere yarayışlı besin mad. kg/da
Organik Mad. (%) Fosfor P2O5 Potas K2O 0-30 63 Killi-tınlı 0.055 36.26 7.51 1.21 36.6 1.453 104
usuller esas alınarak tane verimi ile birlikte hektolitre ağırlığı, bin dane ağırlığı, 2.5 mm elek üstü nispeti, irilik sınıfı ve tane de protein nispeti gibi kalite özellikleri belirlenmiştir. Araştırmada elde edilen müşahedelere ait değerlerin varyans analizleri JMP-501" paket programı kullanılarak yapılmıştır. Önemli bulunan faktör ortalamaları arasındaki fark Asgari Önemli Fark (A.Ö.F.%5)’a göre gruplandırılmıştır.
Çizelge 3. Denemede kullanılan arpa hat ve çeşitlerine ait bazı özellikler
NO Çeşit Adı Tescil
senesi
Özelliği NO Çeşit Adı Tescil
senesi
Özelliği
1 Tokak 157/37 1963 2 sıralı alternatif 12 Kıral-97 1997 6 sıralı alternatif
2 Bülbül-89 1989 2 sıralı alternatif 13 Sladoran 1998 2 sıralı alternatif
3 Tarm-92 1992 2 sıralı alternatif 14 Balkan-96 1996 2 sıralı kışlık
4 Yesevi-93 1993 2 sıralı alternatif 15 Kalaycı-97 1997 2 sıralı alternatif
5 Orza-96 1996 2 sıralı alternatif 16 Erginel-90 1990 6 sıralı alternatif
6 Çetin-2000 2000 6 sıralı alternatif 17 Şahin-91 1991 2 sıralı kışlık
7 Aydanhanım 2002 2 sıralı alternatif 18 Anadolu-98 1998 2 sıralı alternatif
8 Aday-2 - 2 sıralı alternatif 19 Angora 1999 2 sıralı alternatif
9 Avcı 2002 6 sıralı alternatif 20 Efes-3 - 2 sıralı alternatif
10 Aday-4 - 6 sıralı alternatif 21 Efes-98 1998 2 sıralı alternatif
11 Karatay-94 1996 2 sıralı alternatif
ARAŞTIRMA SONUÇLARI ve TARTIŞMA
Hektolitre ağırlığı: Denemeye alınan arpa çeşitlerinin ortalaması olarak hektolitre ağırlıkları
59.5-69.1 kg/hl arasında değişmiştir (Çizelge 4). İlk üç sırada yer alan Karatay-94, Orza-96 ve Aydanhanım çeşitleri sırasıyla 69.1 kg, 68.5 ve 68.3 kg/hl hektolitre ağırlıklarına sahip olmuşlardır. En düşük hektolitre ağırlığına ise Kral-97 (59.5kg/hl) çeşidi sahip olmuştur. Hektolitre ağırlığı çevre şartları ve kültürel uygulamalara bağlı olarak değişmekle birlikte (Kün, 1992; Atlı ve ark., 1999; Sade ve ark., 1999), bu değişimin üzerine genetik etkiden kaynaklanan tanelerdeki tekdüzelik, kavuz nispeti ve endosperm yapısı da etkili olabilmektedir (Kün ve ark., 1992; Öztürk ve ark.,1997). Bu çalışmadan elde edilen hektolitre ağırlıkları, Öztürk ve ark.(2001) bildirdiği 61.6-62.9 kg/hl ile Kılıç ve ark. (2010)'nın bildirdiği 59.3-68.4 kg/hl arasında değişen değerlere yakın, Öztürk ve ark. (1997)’nın bildirdiği 76.6-91.9 kg/hl den daha düşük kaydedilmiştir.
Bin dane ağırlığı: Bin dane ağırlığı önemli bir verim unsurudur (Peter ve ark., 1979). Danenin
irilik ve dolgunluğunun bir ifadesi olan bin tane ağırlığı, çoğunlukla genetik yapı tarafından idare edilmektedir (Demir 1983; Akdeniz ve ark., 2004; Kılıç ve ark. 2005; Geren ve ark, 2012). En yüksek bin dane ağırlığına sahip Orza-96 (42.8 gr.), Şahin-91 (42.2 gr), Karatay-94 (41.1 gr), Yesevi-93 (41.1 gr), Efes-98 (40.8 gr), Tokak 157/37 (40.7 gr), Aydanhanım (40.5 gr) ve Bülbül-89 (40.3 gr) aynı grupta yer almışlardır. En düşük bin dane ağırlığı ise Kıral-97 çeşidinde (26.2 g) tespit edilmiştir (Çizelge 4). Yüksek bin dane ağırlığına sahip çeşitlerin 2 sıralı olmaları dikkat çekmiştir. Erzurum şartlarında Öztürk ve ark.(2001), Van şartlarında Akdeniz ve ark. (2003) ve Elazığ şartlarında ise Kılıç ve ark. (2010), sonuçlarımızla paralel olarak arpa genotipleri arasında bin tane ağırlığı yönünden önemli farklar bulmuşlardır.
Protein nispeti: Arpa, ülkemizde daha çok hayvan yemi olarak üretilip tüketilmektedir. Bu
cihetle yem değerini belirleyen en önemli kalite özelliklerinden tanede protein nispetinin yüksek olması arzu edilir. Yapılan varyans analizinde, istatistiki manada önemli bir fark görülmemekle birlikte tane de protein nispeti % 10.6 ile %13.4 arasında bir değişim göstermiştir.(Çizelge 4). Van şartlarında Tokak 157/37’nin de yer aldığı çeşitlerle yürüttükleri bir çalışmada Akdeniz ve
ark. (2003) ham protein nispeti yönünden far bulmazken, Erzurum şartlarında Akkaya ve Akten (1990) ve Öztürk ve ark. (2001); Trakya şartlarında Öztürk ve ark. (1997); Elazığ şartlarında Kılıç ve ark. (2010) çeşitler arasında önemli farklılıklar tespit ettiklerini bildirmişlerdir.
2.5 mm elek üstü nispeti: Yeknesaklığın bir ifadesi olan 2.5 mm elek üstü nispeti, yemlik arpa
üretiminde pek ehemmiyet verilmemektedir. Bu kalite özelliğinin bin dane ağırlığı ile irtibatlı olduğu bildirilmiştir (Çölkesen ve ark. 2002). Aydanhanım (% 83.3) ve Orza-96 (%76.2) çeşitleri öteki genotiplerden önemli derecede yüksek 2.5 mm lik elek üstü değerine sahip olmuştur. En düşük 2.5 mm elek üstü nispeti ise altı sıralı Kıral-97 (%10.3) çeşidinden elde edilmiştir. Bu çalışmada bin tane ağırlığı yüksek olan çeşitlerin 2.5 mm elek üstü nispetleri da yüksek bulunmuştur Elek üstü nispeti yönünden arpa genotipleri arasında önemli farklılıklar farklı araştırıcılar tarafından da belirlenmiştir (Weston ve ark., 1993; Eagles ve ark., 1995, Çölkesen ve ark., 2002; Kartal ve ark., 2003; Kılıç ve ark., 2010).
Çizelge 4. Farklı arpa çeşitlerinde hektolitre ağırlığı, bin dane ağırlığı, tanede protein nispeti, 2.5 mm elek üstü nispeti ve irilik sınıfına ait ortalama değerler ve ortalamaların farklılık gruplandırmaları (2001/2002)
Çeşit/Hat Hektolitre ağırlığı
(kg/hl)
Bin dane ağırlığı (gr)
Protein (%) 2.5 mm elek üstü (%) İrilik Sınıfı
Tokak 157/37 67.2 Ab* 40.7 abc* 12.6 55.6 c-f* 8.0 cde*
Bülbül-89 67.1 ab 40.3 abc 12.0 56.2 c-f 8.0 cde
Tarm-92 68.2 ab 39.2 c 12.2 63.9 bcd 7.0 def
Yesevi-93 66.8 ab 41.1 abc 12.1 59.9 cde 7.5 c-f
Orza-96 68.5 a 42.8 a 10.6 76.2 ab 4.5 fg
Çetin-00 64.0 cde 32.0 ef 11.3 26.2 hı 16 a
Aydanhanım 68.3 ab 40.5 abc 11.8 83.8 a 3.5 g
Aday-I 66.6 abc 38.8 c 10.7 55.4 c-f 8.0 cde
Avcı 63.7 de 29.1 g 12.7 19.5 ıj 16.0 a
Aday-IV 63.5 de 28.7 gh 12.3 20.1 ıj 16 a
Karatay-94 69.1 a 41.1 abc 11.5 67.9 bc 6.0 efg
Kıral-97 59.5 f 26.2 h 13.4 10.3 j 16.0 a
Sladoran 66.7 ab 34.6 de 11.2 54.1 def 9.0 cde
Balkan-96 66.6 abc 35.7 d 12.1 39.8 gh 13 ab Kalaycı-97 62.9 e 39.4 c 11.6 48.7 efg 9.5 cd Erginel 61.6 ef 29.6 fg 11.4 18.8 ıj 16 a Şahin-91 65.8 bcd 42.2 ab 13.0 68.4 bc 6.0 efg Anadolu-98 67.0 ab 39.1 c 12.4 44.6 fg 10.5 bc Angora 63.0 e 32.9 e 12.4 30.1 hı 14 a Efes-3 66.6 abc 40.0 bc 12.1 55.0 c-f 9.5 cd
Efes-98 67.8 ab 40.8 abc 11.6 51.3 d-g 9.0 cde
A.Ö.F.0.05 2.7 2.6 ÖD 13.8 3.1
V.K.% 1.9 3.6 7.4 13.5 14.4
Benzer harf grubuna ait değerler A.Ö.F testine göre %5 seviyesinde farklı değildir. V.K: Varyasyon katsayısı
Tane verimi: Tane verimi açısından yapılan varyans analizlerinde, çeşitler arasında 2001/2002
yılında P≤0.01 seviyesinde önemli bir farklılık görülürken, 2002/2003 yılında ise önemli bir farklılık tespit edilememiştir (Çizelge 5). Yılların varyansları arasında Bartlet (1937) homojenite testine göre önemli farklılık tespit edilmesinden dolayı birleşik analize cihetine gidilmemiştir (Yurtsever, 1984).
Çizelge 4’te 2001/2002 yılında, Karatay-94, Aydanhanım, Kalaycı-97, Şahin-91 ve Balkan-96 çeşitlerinin tane verimleri sırasıyla 581.9, 518.3, 488.9, 470.8 ve 465.1 kg/da ile aynı grupta yer almışlardır. Erginel-90 çeşidi 250.8 kg/da ile en düşük değere sahip olmakla
birlikte Çetin-2000, Anadolu-98, Angora ve Avcı ile aynı grupta yer almıştır. Araştırmanın ikinci yılında yani 2002/2003 yılında çeşitler arasında istatistiki manada önemli bir farklılık tespit edilememiştir. Bununla birlikte en yüksek tane verimi birinci yılda olduğu gibi Karatay-94 (413.9 kg/da) çeşidinden elde edilirken, en düşük tane verimi de Angora çeşidinden (264.8 kg/da) elde edilmiştir. Tane verimi açısından çeşitler arasında birinci yılda farkın önemli olması ve ikinci yılda önemsiz olması yıllar arasındaki iklim, toprak vb çevre faktörlerinin etkili olması ile açıklanabilir. Nitekim birinci yılda ön bitki fasulye iken ikinci yılda ise ayçiçeği olmuştur. Çeşitlerin verimlerinin yıllara ve yörelere göre değiştiği, çeşit ile çevre şartları interaksiyonunun önemli olduğu birçok araştırıcı tarafından da bildirilmiştir. (Bianchi, 1987, Akkaya ve Akten, 1990; Kaydan ve Yağmur, 2007, Kılıç ve ark., 2010). Bununla birlikte 2001/2002 yılında ilk beş sırayı alan Karatay-94, Aydanhanım, Kalaycı-97, Şahin-91 ve Balkan-96 çeşitlerinin bölgenin standart ve yaygın çeşidi olan Tokak 157/37 çeşidinden daha yüksek verimli oldukları, 2002/2003 yılında da önemli bir farklılık olmamakla birlikte söz konusu 5 çeşidin Tokak 157/37 daha yüksek verimli olmalarının ümit vaat ettikleri söylenebilir. Benzer şartlarda farklı genotiplerle önceden yapılan araştırmalarda Akkaya ve Akten (1992) 271.4-279.0 kg/da; Öztürk ve ark. (2001) 197.6-279.0 kg/da; Akdeniz ve ark.(2004) 187.7-322.9 kg/da); Kaydan ve Yağmur (2007) 197.3-319.7 kg/da; Kılıç ve ark. (2010) 237.6-479.0 kg/da tane verimi aldıklarını bildirmektedirler.
Çizelge 4. Farklı arpa çeşitlerinde tane verimine ait ortalama değerler ve oluşan gruplar
Çeşit/Hatlar Tane verimi kg/da
2001/2002 2002/2003 Ortalama Tokak-157/37 417.2 b-e* 316.7 366.9 Bülbül-89 403.6 b-e 364.4 384.0 Tarm-92 431.4 b-e 339.4 385.4 Yesevi-93 398.3 b-e 308.3 353.3 Orza-96 439.5 b-e 367.2 403.4 Çetin-2000 372.3 c-g 266.7 319.5 Aydanhanım 518.3 ab 331.7 425.0 Aday-2 408.2 b-e 313.9 361.1 Avcı 344.2 d-g 314.9 329.6 Aday-4 392.5 bc-f 315.0 353.8 Karatay-94 581.9 a 413.9 497.9 Kıral-97 370.4 c-g 267.4 318.9 Sladoran 438.4 b-e 335.6 387.0 Balkan-96 465.1 a-d 330.6 397.8 Kalaycı-97 488.9 abc 288.3 388.6 Erginel-90 250.8 g 298.9 274.8 Şahin-91 470.8 abc 378.9 424.8 Anadolu-98 336.1 efg 349.4 342.8 Angora 275.4 fg 264.8 270.1 Efes-3 391.6 c-f 371.7 381.6 Efes-98 409.7 b-e 324.4 367.1 A.Ö.F (0.05) 122.3 ÖD V.K % 18.1 17.1
*: Benzer harf grubuna ait değerler A.Ö.F testine göre %5 seviyesinde farklı değildir
Netice olarak, Malatya yöresinde yetiştirilebilecek uygun arpa çeşitlerinin belirlenmesi gayesiyle 2 yıl müddetle sürdürülen bu deneme nihayetinde, çok sayıda çeşidin bölgenin standart çeşidi durumundaki Tokak 157/37 çeşidinden daha fazla tane verimi temin ettiği müşahede edilmiştir. Bu çeşitlerden bilhassa Karatay-94, Aydanhanım, Orza-96 ve Şahin-91 çeşitlerinin Malatya ekolojik şartlarında diğer çeşitlere göre daha üstün performans göstermeleri sebebiyle bölgede arpa üretimi için ümitvar çeşitler olduğu söylenebilir.
KAYNAKLAR
Akdeniz, H., Keskin B., Yılmaz İ., Oral E. 2004. Bazı arpa çeşitlerinin verim ve verim unsurları ile bazı kalite özellikleri üzerinde bir araştırma. YY.Ü. TBD, 14(2): 119-125.
Akkaya, A. Ve Akten Ş. 1990. Erzurum yöresinde yetiştirîlebilecek yazlık arpa çeşitlerinin belirlenmesi üzerine bîr araştırma. A.Ü. Zir.Fak.Der. 21 (1), 9-27, 1990.
Atlı, A., Koçak, N., Aktan, M., (1999). Ülkemiz çevre koşullarının kaliteli makarnalık buğday yetiştirmeye uygunluk yönünden değerlendirilmesi. Orta Anadolu’da Hububat Tarımının Sorunları ve Çözüm Yolları Sempozyumu 8-11 Haziran Konya. s. 345-351.
Bartlett, M. S. (1937). "Properties of sufficiency and statistical tests" Proceedings of the Royal Statistical Society, Series A 160, 268–282.
Bianci, A.A., E Ciridololo R. Sdntilocchi. 1987. Barley variaties for silage and grain production. Field Crop Abcstracts, 40 (9), 5609.
Çölkesen, M, Cesurer, L., Yürürdurmaz, C., Demirbağ, V., Çiçek, Başgül, A. ve Engin, A. 1999. Kahramanmaraş koşullarına uygun yüksek verimli arpa çeşitlerinin belirlenmesi. Türkiye 3.Tarla Bitkileri Kongresi. No: cilt 1-234-239 (15-18 Kasım 1999 Adana)
Çölkesen, M., Öktem A., Engin A., Öktem G., Demirbağ V., Yürürdurmaz C. Ve Çokkızgın A. 2002. Bazı arpa çeşitlerinin (Hordeum vulgare l.) Kahramanmaraş ve Şanlıurfa koşullarında tarımsal ve kalite özelliklerinin belirlenmesi. KSÜ Fen ve Mühendislik Dergisi 5(2):76-87
Demir, İ., 1983. Tahıl Islahı. E.U. Zir. Fak. Ders kitabı. Yayın. No: 235, Bornova-İzmir
Eagles, H.A., Bedggood, A.G., Panozzo, J.F., Martin, P.J., 1995. Cultivar and environmental effects on malting quality in barley. Aust. J. Agric. Res., 46 (5): 831-844.
Geren, H. Geren H., Soya H. Ünsal R. Kavut Y. T., Sevim İ. Ve Avcıoğlu R. 2012 Menemen koşullarında yetiştirilen bazı Tritikale çeşitlerinin tane verimi ve diğer verim özellikleri üzerinde araştırmalar. Ege Üniv. Ziraat Fak. Derg., 49 (2): 195-200
Kartal, G., Öztürk A. Çağlar Ö. 2003. Erzurum koşullarında farklı azot dozlarının arpanın maltlık özelliklerine etkisi. Atatürk Üniv. Ziraat Fak. Derg. 34 (1), 9-16.
Kaydan, D., Yağmur M. 2007. Van ekolojik koşullarında bazı iki sıralı arpa çeşitlerinin (Hordeum vulgare L. conv. distichon) verim ve verim öğeleri üzerine bir araştırma. Ankara Ü. Tarım Bilimleri Dergisi, 13 (3) 269-278
Kılıç, H., Akar T., Kendal E. ve Sayım İ. 2012.Evaluation of grain yield and quality of barley varieties under rainfed conditions. African Journal of Biotechnology, 9(46): 7825-7830 Kün, E., Özgen, M. ve Ulukan, 1992. Arpa çeşit ve hatların kalite özellikleri üzerinde bir
araştırma. II. Arpa Malt Semineri. 25-27 Mayıs 1992. 70-79, Konya.
Öztürk, A,, Ö. Çağlar, Ş. Akten. 1997. Erzurum yöresinde maltlık olarak yetiştirilebilecek arpa genotiplerinin belirlenmesi. No: 70-75, (Türkiye II. Tarla Bitkileri Kong. 22-25 Eylül) Öztürk, A., Çağlar, Ö. Ve Tufan, A. 2001. Bazı arpa çeşitlerinin Erzurum koşullarına
adaptasyonu. Atatürk Üniv. Ziraat Fakültesi Dergisi. No: 32(2).109-115
Sade, B., Topal, A. ve Soylu, S. (1999). Konya sulu koşullarında yetiştirilebilecek makarnalık buğday çeşitlerinin belirlenmesi. Orta Anadolu’da Hububat Tarımının Sorunları ve Çözüm Yolları Sempozyumu (8-11 Haziran, Konya), 91-96.
TUİK, 2009. Başbakanlık Türkiye İstatistik Kurumu Tarımsal Yapı ve Üretim Fiyat Değer 2007. Yayın no: 3202
Weston, D.T., Horsley, R.D., Schwarz, P.B., Goos, R.J., 1993. Nitrogen and planting date effects on low-protein spring barley. Agron. J., 85 (6): 1170-1173.
Williams P, El-Haremein FJ, Nakkoul H, Rihavi S (1988) Crop quality evaluation methods and guidelines. ICARDA Technical Manual 14 (Rev.1).
SAMSUN KOŞULLARINDA BAZI ARPA (Hordeum vulgare L.) ÇEŞİTLERİNİN VERİM VE VERİM UNSURLARININ BELİRLENMESİ
Abdulveli Sirat1, İsmail Sezer2 1
Gümüşhane Üniv. Şiran Mustafa Beyaz MYO, Şiran-Gümüşhane
2
O.M.Ü. Ziraat Fakültesi, Tarla Bitkileri Bölümü, Samsun Sorumlu Yazar: awsirat@gumushane.edu.tr
Özet: Bu araştırma 2008-2009 ve 2009-2010 yetiştirme döneminde Karadeniz Tarımsal
Araştırma Enstitüsü arazisinde 6 arpa çeşidi ile Tesadüf Blokları Deneme Desenine göre 4 tekrarlamalı olarak yürütülmüştür. Araştırmada arpa çeşitlerinin bitki boyu, başak uzunluğu, başakta tane sayısı, başakta tane ağırlığı, tane verimi, bin tane ağırlığı, hektolitre ağırlığı ve yatma durumu ele alınmıştır. Çalışmada ele alınan özelliklerin varyans analizi sonucunda; bitki boyu, başak uzunluğu, başakta tane sayısı, başakta tane ağırlığı, tane verimi, bin tane ağırlığı ve hektolitre ağırlığı bakımından çeşitler arasında önemli (P<0.01) farklılıkların bulunduğu tespit edilmiştir. Birleştirilmiş sonuçlara göre Şerifehanım-98 (420.80 kg/da) ve Avcı-2002 (417.28 kg/da) çeşitlerinin tane verimi bakımından en yüksek değerleri verdiği belirlenmiştir. Ayrıca bu çeşitlerin yatmadığı da görülmüştür. Bu çeşitlerin, diğer çeşitlere göre Samsun koşullarında tane verimi bakımından daha verimli olduğu söylenebilir.
Anahtar kelimeler: Arpa, çeşit, verim ve verim unsurları, yatma
DETERMINATION OF YIELD AND YIELD COMPONENTS OF SOME BARLEY